2 ci əsr

11. Toydan sonra 7 mərtəbəli tort?

Erkən Orta əsrlərdə (III-VII əsr)

Erkən Orta əsrlərdə (III-VII əsr) Azərbaycanın vahid döv-
lətin-Sasanilərin tərkibində olması mədəniyyətin inkişafında böyük
rol oynamışdır. Güman edilir ki, Atropatenada Sasani dövlətində
tətbiq olunan pəhləvi yazı sistemindən, V əsrin əvvəllərində alban-
lar isə 52 işarədən ibarət fışıltılı və boğaz səsi ilə zəngin olan öz
əlifbasından istifadə edirdilər. 1948-ci ildə Mingəçevirdə aşkar edil-
miş qısamətnli epiqrafik abidələr bu yazının bir növüdür. Yazı 21
işarədən ibarətdir, 4 sətirlidir. Üzərində alban yazısı olan dörd-
künclü ştamp da tapılmışdır. V əsrdə alban dilində fərman tərtib
edilmişdir. İslam dinini qəbul etmiş Azərbaycan əhalisi ərəb əlifba-
sından istifadə etməyə başlamışdır.
Bu dövrdə mövcud olan şəhərlərdən Dərbənd, Bərdə (Partav),
Çola (Çora), Hunarakert (Hun şəh.), Paytakaran, Təbriz, Şiz,
Ərdəbil, Naxçıvan, Gəncə, Şəki, Şəmkir, Qəbələ, Şabran, Xalxal,
Beyləqan və s. var idi. Şimala gedən yollar üzərində sədlər tikil-
mişdir. Beşbarmaq dağından dənizədək qoşa divar uzanırdı. Şirvan
səddi (Gilgilçay boyu) Beşbarmaq divarından 23 km şimalda çəkil-
miş, Çıraqqala bu səddin başlanğıcında dağ zirvəsində yerləşirdi.
Digər sədd Samur çayından şimalda inşa edilmişdir. Ən əzəmətli
Dərbənd səddi yüksəklikdən dənizin içinədək uzanırdı. Orta hissə-
sində qala var idi. Azərbaycan ərazisində Torpaqqala (Alazan çayı

45
sahili), Govuqqala (Ağdam), Cavanşir (İsmayıllı), Çarabkert (Ağ-
dam) qalaları inşa olunmuşdu. Alban məbədlərinin qalıqlarına Qə-
bələ, Qax, Yuxarı Qarabağ, Şəki, Zaqatala, Mingəçevir, Ağdam,
Kəlbəcər, Laçın, Qubadlı və s. yerlərdə rast gəlinir.
Azərbaycanda təkallahlığa (monoteizmə) keçid tam müstəqil
dövlət olmaması şəraitində baş verirdi. Zərdüştliliyin təkallahlılığa
çağırışı Azərbaycanda (eləcə də İranda) atəşpərəstlik dini ehkamına
qarışdı. Sasani hakimiyyəti illərində Mani, sonra məzdəkilərin tə-
limlərində Xeyirlə Şərin mübarizəsi ideyası Zərdüştlük dininin təsiri
altında meydana gəlmişdir. Atəşpərəstlik, oda sitayiş Sasani imperi-
yasında dövlət dini səviyyəsinə qaldırılmışdır. Günəşə, Aya, suya,
göyə və s. ibadət edirdilər. Sehr, cadu və rəmmallığa inam o qədər
dərin imiş ki, Azərbaycanda xristianlığı yayanlar ilk növbədə bu iş-
lərlə məşğul olanları cəzalandırırdılar. Xristianlıq zorla qəbul edilir-
di. Albaniyada çoxları qədim dinlərini saxladı. Erkən Orta əsrlər-
də Azərbaycanda alban, kaspi, müq, qarqar, udin, girdiman adları
daşıyan əhali yaşayırdı. Azərbaycanda yaşayan etnosların çoxu (al-
ban, qarqar, uti, sovde, sakasen, hun, girdiman və s.) türk mənşəli
idi. Qədim və Erkən Orta əsrlərdə Azərbaycana 2 böyük etnik axın
olmuşdur: I axında türk mənşəli kimmer, skit, sak tayfaları, II axın-
da isə türk mənşəli hun tayfaları (kəngər, pesənək, onoqur, sabir,
hun, herlat, oğuz və b.). İlk oğuzlar ümumtürk məkanının tərkib
hissəsi olan Cənubi Qafqaza, o cümlədən Azərbaycan ərazisinə Dər-
bənd keçidi və Böyük Qafqazın başqa dağ aşırımlarından keçərək
yayılmışdır.
Uzun tarixi dövr ərzində Azərbaycanın bütöv halda Sasani
imperiyasının tərkibində olması mütərəqqi hadisə idi. Çünki ölkənin
bütün bölgələri arasinda daxili əlaqələr, ilk növbədə ticarət əlaqələri
genişləndi. Ölkəmizin etnik-siyasi və mədəni birliyinin yaranması
yolunda mühüm irəliləyiş baş verdi. Sasani əsarətinə qarşı uzun-
sürən azadlıq mübarizəsi ölkənin türk və qeyri-türk əhalisini daha
sıx birləşdirdi, onların qaynayıb-qarışmasına müsbət təsir göstərdi.
Vahid xalqın yaranması prosesi sürətləndi.

IV FƏSİL
AZƏRBAYCAN VII-IX ƏSRLƏRDƏ.
AZƏRBAYCAN XALQININ TƏŞƏKKÜLÜ

Plan:
1. Ərəb Xilafətinin Azərbaycanı işğal etməsi. İslam dininin
yayılması.
2. Xilafətin Azərbaycanda idarəçilik, köçürmə, torpaq və vergi
siyasəti.
3. Xürrəmilər hərəkatı. Babəkin başçılığı ilə ərəblərə qarşı azadlıq
müharibəsi.
4. Azərbaycan xalqının və dilinin təşəkkülü.

1. Ərəb Xilafətinin Azərbaycanı işğal etməsi.
İslam dininin yayılması

Ön Qafqaz uğrunda III əsrdən başlamış və fasilələrlə davam
edən Bizans və Sasani imperiyası arasındakı müharibə əsasən Azər-
baycan ərazisində gedirdi. Müharibə Azərbaycanın təsərrüfatını da-
ğıdır, məhsuldar qüvvələrin inkişafını ləngidirdi. VII əsrin əvvəllə-
rində müharibənin yeni mərhələsi başlandı. İran-Bizans mühari-
bəsindən istifadə edən Albaniya əhalisi Sasanilərin əsarətinə qarşı
üsyana başladı və amansızlıqla yatırıldı. Müharibənin son mərhələsi
603-cü ildə Sasani hökmdarı Xosrov Pərvizin (591-628) hücumu
ilə başlandı və 25 il davam etdi. Müharibənin əvvəllərində İran qo-
şunu üstünlüyü ələ alaraq, Misiri tutdu, Bizansın paytaxtı Konstan-
tonopolu təhlükə qarşısında qoydu. Lakin 623-cü ildə 120 min qo-
şunla Bizans imperatoru II İrakli Dəbili və Naxçıvanı qarət etdi.
Azərbaycanın paytaxtı Qazaka şəhərini işğal etdi. Bərdə yaxınlı-
ğında Tərtər çayı sahilində düşərgə saldı. Lakin Sasanilər Bizans
ordusunu mühasirəyə aldılar. Bizans hökmdarı xəzərlərə xərac və
hədiyyələr verərək, onları köməyə çağırdı. Onlar Sasani ordularına
güclü zərbələr endirdilər, imperiyanın paytaxtı Mədain (Ktesifon)

47
şəhərində şahənşahın sarayı yandırıldı. Xosrov Pərviz hakimiy-
yətdən salındı və edam edildi. 629-cu ildə bağlanan müqavilənin
şərtinə görə Albaniya yenə də Sasanilərin hakimiyyəti altında qaldı
(8, s. 236-237). Bununla belə, 30-cu illərdə xəzərlər Albaniyanı
işğal etdilər, Qəbələdə möhkəmləndilər və Albaniya onlara xərac
verməli oldu. Beləliklə, ərəblərin hücumu ərəfəsində Azərbaycan
Sasanilərin hakimiyyəti altında olub şimal canişinliyinin tərkibində
idi və İrandan tam asılı idi. Albaniya İrandan rəsmən asılı olsa da,
daxili müstəqilliyini saxlamışdı.
630-cu ildə Ərəbistan yarımadasında yeni dövlətin – Ərəb Xi-
lafətinin əsası qoyuldu. Dövlətin banisi İslam dininin əsasını qoyan
Məhəmməd peyğəmbər oldu. Bu hərbi – feodal dövlət yarandığı
dövrdən istilalara başladı və ilk zərbə uzun müddət Bizansla müha-
ribələrdə zəifləmiş Sasani İranına dəydi.
Ərəb ordusu 633-cü ildə İraq tərəfdən Sasanilər imperiyasının
sərhədini keçdi. Albaniya-Girdiman hakimi Varaz Qriqor 634-cü
ildə oğlu Cavanşirin rəhbərliyi ilə Sasani hökmdarı III Yezdəgerdin
köməyinə qoşun göndərdi. Sasani ordusunun sərkərdəsi Rüstəm idi.
636-cı ildə Kadisiyyə deyilən yerdə döyüş başlandı (2, s. 169-170).
Bu döyüşdə Cavanşir igidliyi ilə fərqlənirdi. Sasani hökmdarı ona
mirvari ilə bəzədilmiş qızıl kəmər, qızıl dəstəkli qılınc verdi və
başına gözəl tac qoydu. 638-ci ildə ərəblər Sasanilərin paytaxtı
Ktesifonu mühasirəyə aldılar. Cavanşir 3 minlik Alban qoşunu ilə 6
ay şəhəri müdafiə etdi. İran ordusu darmadağın edildi. Müharibənin
mənasız olduğunu görən Cavanşir 640-cı ildə Albaniyaya qayıtdı.
Ərəblər bilirdilər ki, Cavanşirin vətənində onunla vuruşmaq asan
olmayacaq. Cavanşir (616-681) 21 yaşında Albaniyanı idarə etmə-
yə başladı. 7 il vuruşduqdan sonra o, mübarizəni vətənində davam
etdi. Əvvəlcə, Albaniyanı İran feodallarından təmizlədi, Bərdədə
əsir götürülmüş anasını və qarldaşlarını xilas etdi. Sasanilər imperi-
yası dağıldıqdan sonra Cavanşir ərəblərə qarşı mübarizəni davam
etdirməli oldu. Düşmənin gücünü obyektiv qiymətləndirən Varaz
Qriqor oğluna ərəblərlə mübarizəni məsləhət görmədi. Lakin Ca-
vanşir ərəblər Albaniyaya soxulduqda onları qılıncla qarşıladı və

48
Bizans imperatoru ilə ittifaqa girdi. 654-cü və 660-cı illərdə Bizans
imperatoru II Konstantin və Cavanşir görüşdülər (8, s. 244). Ərəb-
lərə qarşı müqavimət inadla göstərilirdi. Bu dövrdə Albaniyanın
üzərini yeni bir təhlükə aldı, bu Bələncər yaxınlığındakı döyüşdə
ərəbləri darmadağın edən xəzərlər idi. VII əsrin 60-cı illərinin əv-
vəllərində onlar Albaniyaya soxuldular. Cavanşir Kür çayı yaxın-
lığında onları məğlubiyyətə uğratdı. 3 il sonra xəzərlər böyük qüvvə
ilə hücuma keçdilər. Araz çayının sahillərinə qədər gələrək xeyli
əsir tutdular. Cavanşir xəzərlərin başçısı ilə sülh bağlayıb qohum
oldu. Hər il onlara xərac verməli oldular. Bütün əsirlər və mal-qara
geri qaytarıldı. Lakin müəyyən fasilədən sonra xəzərlərin hücumları
davam etdi. 60-cı illərin əvvəllərində xilafətdə hakimiyyət Əmə-
vilər sülaləsinin əlinə keçdi. Albaniyanın Bizansla əlaqəsi Ərmə-
niyyə ərazisi ilə mümkün idi. Ərməniyyə ərəblər tərəfindən tutul-
duqdan sonra bu mümkün olmadı. Həm də Bizans Xilafətlə müqayi-
sədə zəif idi. Albaniya təklikdə özünü qorumaq iqtidarında deyildi.
Şimaldan xəzərlərin, cənubdan İran feodallarının hücumlarını nəzə-
rə alaraq Alban hakimi Xilifətlə münasibətləri diplomatik yolla ni-
zama saldı. 667-ci və 670-ci illərdə 2 dəfə Dəməşq şəhərinə gedə-
rək xəlifə Müaviyə ilə görüşdü. Danışıqlar uğurlu oldu. Xəlifə Al-
baniyanın daxili müstəqilliyinə toxunmadı, vergiləri 1/3 qədər azalt-
dı. Xəlifənin güzəştə getməsinin səbəbi Albaniyanın strateji-coğrafi
mövqeyi, zəngin sərvətləri və Albaniya hökmdarının şəxsi nüfuzu
idi. Beləliklə, ilk ərəb işğallarından sonra Azərbaycanın cənub his-
səsi-Adərbayqan müstəqilliyini tamamilə itirdi. Xəlifənin canişinləri
tərəfindən idarə olunmağa başladı. Albaniya isə Cavanşirin uğurlu
siyasəti nəticəsində daxili müstəqilliyini saxlaya bildi və Xilafətin
vassalı kimi ancaq vergi ödəmək şərti ilə asılı vəziyyətə düşdü. Öl-
kənin daxili müstəqilliyinə nail olan Cavanşir bir sıra xarici dövlət-
lərlə diplomatik münasibətləri saxlamağa çalışırdı. O, Ölkənin daxi-
lində mərkəzi hakimiyyəti möhkəmləndirmək üçün tədbirlər gö-
rürdü. Cavanşir müstəqilliyə can atan iri feodallara qarşı ciddi mü-
barizə aparırdı. 681-ci ildə ölkə daxilində bizanspərəst feodalların
sui-qəsdi nəticəsində Cavanşir qətlə yetirildi (8, s. 245-246). Haki-

49
miyyət Varaz Trdata keçdi. Xilafət Albaniyanın tədricən daxili müs-
təqilliyini ləğv etdi, həmin il Cavanşirin intiqamını almaq bəhanəsi
ilə xəzərlər hücuma keçdilər, Qəbələni və Bərdəyə qədər şəhər və
kəndləri soyub taladılar (Cavanşir Xəzər xaqanının müttəfiqi və kü-
rəkəni idi). Varaz Trdat çətinliklə sülh bağlayıb onları geri qaytardı.
VIII əsrin əvvəllərində Bizansla yeni müharibə ərəfəsində Bizans
tərəfdarlar

50
Bundan sonra ərəb qoşunları Gilan və Muğana doğru hərəkət
etdilər. Ərdəbildə qalxan üsyanı yatırtmaq üçün 646-cı ildə buraya
yeni ərəb qoşunu gəldi. Yeni müqavilə imzalandı. Vergilərin miq-
darı əvvəlkindən xeyli artırıldı. Albaniyada ərəblər ciddi müqavi-
mətə rast gəldilər. Ərəblər etiraf edirdilər ki, bu vaxta qədər vuruş-
duqları ölkələrin heç birində Azərbaycanda olduğu qədər güclü mü-
qavimətə rast gəlməmişlər. Sərkərdə Salmanın (Əbrürrəhmanın qar-
daşı) başçılığı ilə Azərbaycana daha güclü ordu göndərildi. Naxçı-
vanı, Şəki və Gorusu, Beyləqanı, Bərdəni işğal etdikdən sonra mü-
qavilə bağlandı. Onlar Qəbələni, Şəmkiri, Şəkini, Şirvanı, Şabranı
çapıb taladılar. Lakin bu uğurlar asanlıqla başa gəlmədi. 653-cü ildə
Dərbənddən şimalda Bələncər yaxınlığında xəzərlərlə döyüşdə
ərəblər məğlub oldular, sərkərdə Salman öldürüldü. Ərəblər türk
döyüşçülərinin igidliyinə heyran idilər. Böyük itkilər olsa da ərəblər
Azərbaycan uğrunda mübarizəni davam etdirirdilər. VII əsrdə təsa-
düfü hallarda baş verən müharibələr VIII əsrdə kiçik fasilələrlə əsrin
sonuna qədər davam etdi. 730-cu ildə 300 minlik ordu ilə xəzərlər
ərəbləri Ərdəbilə sıxışdırdılar. Savalan dağı yaxınlığında xəzərlər
qələbə çaldı. Diyarbəkrə və Mosula çatan xəzərlərin hücumunu Van
gölü yaxınlığındakı Hilat şəhəri ətrafında çətinliklə dayandırdılar.
Ərəblər böyük ordu ilə hücuma keçdilər və xəzərləri Azərbay-
candan çıxartdılar. Sülh bağlayan xəzərlərin bir hissəsi islam dinini
qəbul etdi. Xəlifə Harun Ər-Rəşidin dövründə- VIII əsrin 90-cı
illərində xəzərlər 100 minlik qoşunla Azərbaycanın şimal hissəsini
talan etdi. Xəzər-ərəb müharibələri Azərbaycana dağıntı və fəlakət
gətirdi. 100 illik mübarizədən sonra ərəb orduları Azərbaycanın is-
tilasını başa çatdırdı. Ərəblər əhali ilə mülayim rəftar etməyə və la-
zım gəldikdə onlara güzəştə getməyə məcbur oldular. Xəlifə Əbu-
bəkr sərkərdələrinə göstəriş vermişdi ki, adamları şikəst etməsinlər,
qocaları, uşaqları və qadınları öldürməsinlər. Əhalinin adət-ənənələ-
rinə toxunmasınlar. Bununla da əhalidə ərəblərə qarşı münasibət
mülayimləşdi. Xilafətin topladığı vergi və töycülər Sasani imperiya-
sındakından qat-qat az idi. Xalq yadellilərin dağıdıcı basqınlarindan,
Bizans-Sasani müharibələrindən hədsiz dərəcədə əziyyət çəkmişdi.

51
Azərbaycanda İslam dininin yayılması siyasi sabitlik və milli bir-
lik üçün təminat verə bilər, belə ki, yeni din humanist, ümidverici,
obyektiv və ədalətli idi. İslam qanunları və ehkamları adamları pis
əməllərdən çəkindirir, qəlbləri paklaşdırır, onlarda yüksək hisslər və
vərdişlər yaradırdı. Başqasının əməyinə və sərvətinə göz dikmə-
məyə, kimsəsizlərə, şikəstlərə, əlacsızlara yardım əli uzatmağa,
paxıllıqdan, xudpəsəndlikdən, lovğalıqdan uzaq olmağa çağırırdı.
İslam dini Azərbaycanın cənub hissəsində, Muğanda, Mildə, Xəzər
sahilində, Kür və Araz çayları boyunda, xüsusilə şəhərlərdə nis-
bətən sürətlə yayıldı. Təkcə xristianların məskunlaşdığı dağlıq və
dağətəyi ərazilərdə yeni dinə müqavimət güclü idi. Digər tərəfdən
xristianlar da vahid allaha inandıqlarına və “əhli-kitab” olduqlarına
görə ərəblər onları təqib etmirdilər. Azərbaycanda İslam dininin ya-
yılması xalqın taleyində misilsiz dönüş yaratdı. Onun mənəvi inki-
şafı üçün əsas oldu, mədəni yüksəlişinə təkan verdi. İslama qədərki
mədəniyyət məzmununu dəyişərək yeni keyfiyyət kəsb etdi.

2. Xilafətin Azərbaycanda idarəçilik, köçürmə,
torpaq və vergi siyasəti

Ərəblər əsarətə aldığı əraziləri idarə etmək üçün əmirlik sis-
temi yaratdılar. Əmirlik daha kiçik inzibati vahidlərə-mahal və
məntəqələrə (hər mahal 12 məntəqə, hər məntəqə də 12 kəndə)
bölünürdü. Əmirliyi xəlifə tərəfindən təyin edən əmir idarə edirdi.
Azərbaycanın şimal sərhədi Dərbənd, cənub sərhədi Həmədan şə-
həri müəyyən edildi. Əhalini ərəbləşdirmək üçün Bəsirədən, Ku-
fədən, Suriyadan və Ərəbistandan 10 minlərlə ərəb ailəsi köçürüldü.
Onlara imtiyazlar verilir və torpaqla təmin edilirdi. Əməvilər süla-
ləsinədək ilk xəlifənin dövründə vergilər xeyli yüngül idi, həm də
Sasanilərdən fərqli olaraq vergi tək-tək adamdan deyil, bütün ölkə-
dən alınırdı. Azərbaycanda xristianlar 2 vergi-xərac (torpaq vergisi)
və cizyə (can vergisi) verirdi, müsəlmanlar isə cizyədən azad idilər.
Xilafətə kömək etdiyinə görə kilsə vergidən azad idi və dövlət tərə-
findən himayə olunurdu. Xəlifə Əli vergi sahəsində islahat keçirdi.

52
Əsas diqqət xərac yığmağa deyil, torpağı səmərəli əkib-becərməyə
yönəldildi. Əməvilərin dövründə isə vergi sistemində dəyişiklər
edildi. 725-ci ildə Azərbaycanda əhali, mal-qara, torpaq siyahıya
alındı. Əvvəl ləğv edilmiş vergilər bərpa olundu. Ruhanilərdən də
cizyə alınırdı, vergilərin ümumi məbləği artırıldı. Ağır vergilər
təkcə yoxsulları deyil, həm də orta və iri feodalları da müflisləş-
dirdi. VIII əsrin ortalarında Əməvilər sülaləsini Abbasilər əvəz
etdi. Kəndlilərin vəziyyəti daha da ağırlaşdı. Vergi torpağın əkilib-
əkilməməsindən asılı olmayaraq yığılırdı. Hətta meyvə ağaclarına
da vergi qoyuldu. Acgözlüyünə görə xəlifə əl-Mənsur “pul atası”
ləqəbini almışdı. Qəddarlığı ilə seçilən xəlifə Harun ər-Rəşidin döv-
ründə (786-809) vergi daha da artırıldı. 15 yaşa çatan kişilər vergi
verirdi. Azərbaycanın cənub hissəsindən ildə 4 milyon, Muğandan
isə 300 min dirhəm yığılırdı. Daşına bilən əmlakdan “xüms”, mal-
qara, becərilən məhsullardan və meyvədən, qızıl və gümüş sənət-
karlıq məmulatlarından “zəkat” (sədəqə) vergisi alınırdı. “Zəkat”
ruhanilərin, yetimlərin, şikəstləri və əlacsızların ehtiyacına sərf olu-
nurdu. Xilafətin Azərbaycandan aldığı vergi təxminən 8 milyon dir-
həmə yaxın idi.
Feodal torpaq mülkiyyətinin əsas forması dövlət torpaqları-di-
van və ya sultan (xəlifə) torpaqları idi. “İqta” divan torpağından
orduda göstədiyi hərbi hünərə və sədaqətli xidmətə görə verilirdi.
İqtanın 2 forması vardı: bağışlanan “iqta” sahibinin şəxsi mülkiy-
yətinə çevrilir və nəsildən-nəslə keçirdi. II isə icarə edilən “iqta”-
irsən keçə bilməz, hətta geri alına bilərdi. Mülkiyyət formalarından
biri feodal mülkiyyətində olan torpaq idi-mülk, sahibi isə malik
adlanırdı, istədikləri kimi istifadə edə bilərdilər. Daha sonra vəqf
torpaqları var idi-müsəlman aləmində müqəddəs şəhərlər, pirlər, din
uğrunda mübarizlər və şəhidlər üçün verilirdi. Vəqf torpaqları mü-
səlman din idarələrinin ixtiyarında idi, almaq, satmaq və bağışlamaq
olmazdı. İcma torpaqları-kəndlərdə əkin yerləri, biçənəklər, otlaq-
lar, meşələr, qəbiristanlıqlar və s. ibarət idi. Vergi və mükəlləfiyyət-
lərin bütün ağırlığı bu torpaqların üzərinə düşürdü.

3. Xürrəmilər hərəkatı. Babəkin başçılığı ilə ərəblərə qarşı
azadlıq müharibəsi

VIII əsrin ortalarında Əməvilər sülaləsinin siyasətinə qarşı
Xilafətin mərkəzində və asılı ölkələrdə mübarizə kəskinləşdi. Mər-
kəzdəki üsyanın əsas iştirakçıları xaricilər deyilən dini təriqətin tə-
rəfdarları idi. Onlar xəlifənin xalq tərəfindən seçilməsini tələb edir-
di. Azərbaycanda çıxışlar 748-752-ci illərdə geniş vüsət aldı. 748-ci
ildə Beyləqanda başlanan üsyan digər əyalət və şəhərlərə, Bərdəyə
və Ərdəbilə yayıldı (8, s. 256). Üsyana Müsafir adlı qəssab başçılıq
edirdi. Ərəb əmirləri qorxaraq üsyanın rəhbərlərindən bir neçəsini
həbs etdi. Bundan qəzəblənən üsyançılar şəhər əhalisinin köməyi ilə
qalaya girib, ərəbləri qılıncdan keçirdilər, əmiri əsir aldılar, məh-
busları azad etdilər. Sonra Bərdəyə köməyə getdilər, orada da əmiri
əsir alıb öldürdülər. Köməyə gələn yeni ordunu da məğlubiyyətə
uğratdılar. Xalq hərəkatı bütün Azərbaycanı bürüdü. Hakimiyyəti
ələ keçirən Abbasilər bütün üsyanları amansızlıqla yatıra bildilər.
Lakin VIII əsrin 2-ci yarısında Azərbaycanda Xilafətə qarşı çıxış-
lar yenidən gücləndi. Xəlifə Harun əl-Rəşidin hakimiyyəti dövründə
15-dən artıq üsyan baş verdi. Üsyanların əsas mərkəzi Beyləqan və
Bərdə idi. Üsyan Şirvanı, Dağıstanı və Azərbaycanın bütün əyalət-
lərini bürüdü. Dərbəndlilər xüsusilə fərqlənirdilər.
Azərbaycanda azadlıq mübarizəsindən biri xürrəmilər hərə-
katı (qədim pəhləvi dilində əbədi od, günəş) müəyyən fasilələrlə 60
ildən artıq davam etmişdilər. Onların şüarı torpağı və istehsal vasi-
tələrini hakim təbəqənin asılılığından xilas etmək idi. Xürrəmilər
sosial bərabərlik uğrunda mübarizə aparır, bütün təbəqələrdən olan
gənclər üçün istisnasız kəbin hüququ azadlığı, maddi nemətləri in-
sanlar arasında bərabər bölüşdürmək kimi tələblər irəli sürürdülər.
Məzdəkilər isə feodal istismarına və hakim təbəqənin firavan həyat
tərzinə qarşı mübarizə aparırdılar. Xürrəmilər onlardan fərqli olaraq
Azərbaycanın istiqlaliyyətini bərpa etmək istəyirdilər, Vətəni yadel-
lilərdən qurtarmağa çalışırdılar. Xürrəmilər islamın bəzi ehkamla-
rına qarşı çıxır, qədim dini ayinləri ona qarşı qoyurdular. Onların

54
fikrincə, dünya əbədi mövcud olduğu kimi, insanın ruhu da əbə-
didir.
Orta əsrlərdə bütün çıxışlar milli zəmində başlasa da, sonra-
dan siyasi mahiyyət kəsb edərək, azadlıq müharibəsi səviyyəsinə
yüksəldi. Bu, Erkən Orta əsrlərdə Şərqdə islamın bəzi ayinlərinə,
feodal zülmünə və ən başlıcası-ərəb əsarətinə qarşı çevrilmiş xalq
hərəkatı idi. Xürrəmilər tarixdə ilk dəfə işğalçılara qarşı mübarizədə
azadlıq rəmzi kimi qırmızı bayraq qaldırmış və qırmızı paltar gey-
mişlər.
Xürrəmilərə başçılıq edən Cavidan və Əbu İmran arasında
kəskin mübarizə gedirdi. Cavidan Bəzz qalasının sahibi və xürrəmi-
lərin başçısı idi. Hər il qış vaxtı Zəncan bazarlarında qoyun satardı.
816-cı ildə Babəklə də ilk dəfə bazarda rastlaşmışdı, özü ilə Bəzz
qalasına gətirmişdir. Babək 798-ci ildə Ərdəbil yaxınlığındakı Bi-
lalabad kəndində kasıb bir ailədə doğulmuşdu, 1 yaşında ikən ata-
sını öldürmüşlər, anası Sərab şəhərinə köçərək oğlunu çətinliklə bö-
yütmüşdür. Babək əvvəlcə çoban, sonra dəvə karvanlarında sarban,
Təbrizdə usta yanında şagird işləmişdi. Babəkdən əvvəl 778-ci ildə
qalxan üsyan yatırıldı, 2-ci üsyan isə bundan 30 il sonra xəlifə Ha-
run əl-Rəşidin dövründə Cavidanın başçılığı ilə 808-ci ildə baş
verdi (8, s. 261). Üsyançılar 100 min nəfərdən artıq sayı var idi. Üs-
yan çətinliklə yatırıldı, 10 minlərlə adam əsir götürüldü, kişilər öl-
dürüldü, qadınlar və uşaqlar qul bazarlarında satıldı. 816-cı ildə
növbəti döyüşlərin birində Cavidan və Əbu İmran bir-birini öldür-
dülər. Cavidanın dul qadınının təşəbüsü ilə xürrəmilər icmasının ba-
şına 18 yaşlı Babək keçdi. Babək olan üsyanları təhlil etdi, uğur-
suzluğun səbəblərini araşdırdı və belə qənaətə gəldi ki, xalqı ayağa
qaldırıb silahlandırmaqla ölkəni əsarətdən xilas etmək olar. O, öz
adamlarını Azərbaycanın hər yerinə göndərərək camaatı ərəblərə
qarşı müharibəyə çağırdı. Əsgərlərin sayı o qədər artmışdı ki, piya-
da hesaba alınmadan, təkcə atlılar 20 min nəfər idi. Babək orduda
ciddi hərbi intizam yaratdı. Xürrəmilərə Müaviyə, Abdülla (hər ikisi
Babəkin qardaşları), Tarxan, Adin, Rüstəm və b. başçılıq edirdi.
Xürrəmilərin mərkəzi Azərbaycan idi. Təkcə Azərbaycanın cənu-
bunda və Deyləmdə Babəkin tərəfdarları 300 min nəfərə çatırdı.

2 ci əsr

1. Əkəndə yox, biçəndə yox, yeyəndə ortaq Vergilər Nazirliyi.

2. Gəzməyə qərib ölkə, ölməyə Vətən yaxşı. Vətən məgər Vətənpərvərlər qəbirsanlığıdı?

3. Yaxşılığa yaxşılıq hər kişinin işidi – Bələdiyyəyə paxıllıq mer kişinin işidi.

4. Gəlin evin süpürgəsidi. Hara qoysam oranı süpürüb talan edər.

5. Bir əldə iki qarpız tutma. Qoy torbaya.

6. Tək əldən səs çıxmaz. Çıtma çalmasan.

7. Biri istədi ki hamı ona Koroğlu desin. Vurdu atasının gözlərini çıxardı. Hamı ona Koroğlu dedi. İndi pul yığır bir saz alsın, bir at, bir də qılınc.

8. Biri istədi ki ona ağsaqqal desinlər. Getdi saqqalını ağ rəngə boyadı. Hamı ona ağsaqqal dedi. İndi gözəllik salonlarında ağ rəng “Londakolor”a pul çatdıra bilmir.

9. Başın girməyən yerə CV vermə.

10. Topala dedilər ki niyə axsayırsan?Dedi mən axsamıram, asfaltı əyri vurublar.

11. Toydan sonra 7 mərtəbəli tort?

12. At almamış axur alma. İndi atlar McDonalds-da yeyirlər

13. Uzunun ağlı turnikində olar.

14. İnək nə bilir çizburqer nədir?

15. Ucuz ətin şorbası ətin özündən bahadır.

16. Ağzına atletik dovşan sığmır.

17. Əl tutmaq qaldı Əlinin zamanında.

18. Nənəmin medalı olsaydı baba deyərdim.

19. Sözü at yiyəsi təpəni dağıtsın.

20. Tarix təkrar olunur. Riyaziyyatı oxuyan yoxdur.

21. Su axan yerdən bir də axar. Su boruları pis gündədi.

22. Qonşu qonşu olsa, keçəl qızın parik qoymasını heç kim bilməz.

23. Vaxtından əvvəl açan gülü şaxta vurmaz. Parnikdədir gül.

24. Aslanlar öləndə ditdililər yasda camaata qulluq edər. Milçək mollalıq.

25. Niyyətin hara, mənzilin ora. Əsas odur qazı, işığı, suyu daimi olsun.

Detallı məlumat

Bölmə Digərləri / Ordan-burdan

2 ci əsr

Yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatı

II mərhələ (XIX əsr)

XIX əsr Azərbaycanın mədəni, iqtisadi inkişafında, o cümlədən ədəbiyyat tarixində mürəkkəb, ziddiyyətli, ictimai-siyasi hadisələrləzəngin, bir mərhələdir. Ölkənin iki yerə parçalanması, Rusiya və İran arasında bölüşdürülməsi, feodal münasibətlərinin sarsılması, kapitalist münasibətlərinin inkişafı Azərbaycan xalqının taleyinə ciddi təsir göstərdi.

Əsrin əvvələrində Rusiyanın tərkibinə daxil edilmiş Azərbaycanda vöəziyyət ağır olaraq qalırdı. Rusiyanın iqtisadi həyatında baş verən inkişaf Azərbaycanda həələ müşahidə olunmurdu. Sənayedə artım yox dərəcəsində idi, kəndli təsərrüfatı məhdud, əmək alətləri isə ibtidai idi.Əsrin 30–40-cı illərində iqtisadi vəziyyət nisbətən dəyişdi. Rusiyanın toxuculuq sənayesi üçün göndərilən xammalın həcmi artdı, Azərbaycana müxtəlif parşa növlərinin idxalı çoxaldı. Lakin bu, əhəmiyyətli irəliləyişə səbəb olmadı.

Rusiyanın müstəmləkə kimi baxdığı Azərbaycanda yürütdüyü siyasət də özünü doğrultmadı; bəylik hüququnun ləğv edilməsi, bəylərin ölkənin idarə edilməsi işindən uzaqlaşdırılması mülkədarlar tərəfindən kəndli üsyanlarının qızışdırılmasına səbəb oldu. Rusiya hökuməti səhvini dərhal düzəltdi, bəylərin, mülkədarların imtiyazları bərpa edildi, kəndlilərin vəziyyəti isə daha da ağırlaşdı. Belə bir vəziyyətdə, çar hökuməti ölkəni idarə etmək üçün yerli kadrlara ehtiyac duyduğundan yeni tipli məktəblərin açılmasına, dünyəvi təhsilə, rus dilinin öyrənilməsinə xüsusi diqqət ayırmağa başladı.

Əsrin ortalarından etibarən iqtisadiyyatda inkişaf meyilləri güclənməsi təhsil, elm, mədəniyyət, ədəbiyyat sahəsində də canlanmaya səbəb oldu. Yeni tipli məktəblərin, realist ədəbiyyatın, milli dramaturgiya, teatr, mətbuat, peşəkar ədəbi tənqidin yaranması məhz bu dövrlə bağlıdır.

XIX əsrdə ölkədə yaranmış yeni şəraitlə əlaqədar olaraq elm, mədəniyyətdə, ictimai və fəlsəfi fikirdə, ədəbiyyatda müasirlik meyllərinin güclənməsi xüsusi qeyd olunmalıdır. Bu dövrdə bədii ədəbiyyatda da yeni xarakterli əsərlər yaranmağa başlayır.

XIX əsrdə xalqımızın Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Şəfi Vazeh, İsmayıl bəy Qutqaşınlı, Qasım bəy Zakir, Mirzə Fətəli Axundzadə, Həsən bəy Zərdabi, Seyid Əzim Şirvani, Nəcəf bəy Vəzirov kimi görkəmli ziyalıları, ədəbiyyat xadimləri yaşayıb yaratmışlar. Bu qüdrətli sənətkarlar öz əsərlərində xalqın mənafeyini müdafiə etmiş, həyatı, onun ziddiyyətlərini, müasirlik meyllərini, azadlıq ideallarını əks etdirmişlər.

1875-ci ildə görkəmli maarifçi H.Zərdabinin redaktorluğu ilə ”Əkinçi” qəzetinin nəşri ölkənin ictimai-mədəni həyatında böyük hadisəyə çevrildi. Qəzetin qarşıya qoyduğu başlıca məqsəd xalqın maarifləndirilməsi, sosial-mədəni inkişaf, xalqın tərəqqi yoluna qədəm qoyması idi. Xalq kütlələru atasında mütərəqqi, demokratik ideyaları yayan bu qəzetdə geriliyi, cəhaləti tənqid olunur, oxucu millətin inkişafı barədə düşünməyə, müasirliyə, yeniləşməyə dəvət edilirdi. H.Zərdabinin fikrincə, xalqın zülmdən, əsarətdən xilas yolu elm və təhsildən keçirdi. Qəzetdə ölkınin iqtisadi, siyasi, mədəni, sosial həyatına, təbiətşünaslıq elminə, kənd təəsəeeüfatına dair məqalələr dərc olunur, köhnə həyat tərzi, cəmiyyətin inkişafında maneəyə çevrilən vaxtı keçmiş adət-ənənələrin aradan qaldırılması ilə bağlı əhalinin maarifləndirilməsi məsələlərinə geniş yer verilirdi.

Ölkənin müxtəlif şəhərlərində təşkli olunan ədəbi məclislərdə Firovsi, Nizami, Nəvai, Füzulinin əsərləri oxunur, müzakirə edilirdi. Məclisdə oxunan əsərlər üzrə qızğın mübahisələr gedir, klassiklərin şeirlərinə yazılmış nəzirələrin yarışı keçirilirdi.

XIX əsrin əvvəlləri realist ədəbi cərəyanın ilk rüşeymləri qoyulur. A.Bakıxanov, İ.Qutqaşınlı, M.Ş.Vazehin yaradıcılığı ilə ədəbiyyatımızda realist – maarifçi ədəbiyyatın nümunələri yaranır.

Böyük mütəfəkkir alim və yazıçı A. Bakıxanovun (1794- 1847) elmi və ədəbi irsi zəngin, rəngarəng, çoxşaxəlidir. Xalqımızın ictimai, mədəni fikir tarixində böyük yer tutan A.Bakıxanov ədəbiyyatımızda maarifçiliyin əsas nümayəndəsi sayılır. XIX əsrin birinci yarısında yeni maarifçi-realist ədəbi cərəyanını yaranması ilk növbədə bu böyük sənətkarın adı ilə bağlıdır. Ədibin bədii irsinin mühüm br qismini şeirlər külliyyatı təşkil edir. Ədib öz əsərlərini Qüdsi təxəllüsü ilə yazmışdır. Onun nəzm əsərlərinə «Mişkatül – ənvar» poeması, avtobioqrafik səciyyəli şeirləri, mənzum hekayələri, qəsidə, qəzəl, qitə, rübai, məsnəviləri daxildir. Bu şeirlər Abbasqulu ağa Bakıxanov Qüdsinin lirik və epik şerin böyük ustadı olduğunu sübut edir.

A. Bakıxanov gənc nəslin təlim – tərbiyəsi ilə bağlı iki fəlsəfi məzmunlu əsərin müəllifidir. «Təhzibül – əxlaq» (əxlaqın təmizlənməsi), «Kitabi – nəsihət» adlı bu əsərlərdə ədibin pedaqoji görüşləri öz əksini tapıb. ”Təhzibül-əxlaq” əsərində elm və təhsilin insan həyatında rolunu yüksək qiymətləndirən sənətkar yazırdı ki, dünyada olan şeylərin hamısı əmələ, əməl isə bütün fəzilətlərin dövləti olan elmə bağlıdır. Əlbəttə, bu fikirlər ilk növbədə A.Bakıxanovun böyük maarifçi olması, cəmiyyətin çıxış yolunu, inkişafını elm və təhsildə, ölkədə maarifin tərəqqisində görməsi ilə bağlı idi. A. Bakıxanovun «Kitabi – nəsihət» («Nəsihətnamə») əsəri də bilavasitə gənc nəslin tərbiyəsinə həsr olunmuşdur. Buraya 102 nəsihət daxil edilmişdir. Əsər müəllifin dini səciyyəli müraciəti ilə başlayır.

A. Bakıxanovun yaradıcılığında böyük yer tutan «Miratül – cəmal» («Surətin aynası») poeması fars dilində yazılmışdır. 1844-cü ildə yazılmış bu poemada ədibin fəlsəfi fikirləri öz əksini tapmışdır. Avtobioqrafik səciyyəli bu əsərdə yazıçının Polşaya səfərinin təəssüratları əks olunmuşdur.

Əsərdə sənətkarın öz vətəninə məhəbbəti diqqəti cəlb edir. A.Bakıxanov əsərdə Şirvanı, Quba qəzasındakı Gülüstanı tərifləyir, doğma yurdun bu dilbər guşələrindən heyranlıqla söz açır. Ədib Polşada elm və təhsilin İran və Türkiyə kimi Şərq ölkələrinə nisbətən daha çox inkişaf etdiyini qeyd edir.

Şair öz vətəninə məhəbbətini aşağıdakı mənalı misralarla ifadə edir:

Ey Qüdsi, çox gözəldir öz məskənin,

Hər bir yerdən xoşdur sənin vətənin.

Bakıxanovun XIX əsrin 30-cu illərində Azərbaycan dilində yazdığı «Kitabi – Əsgəriyyə» hekayəsində iki gəncin bir-birinə bəslədiyi səmimi, saf duyğulardan söz açılır. Əsər nəzm və nəsr hissələrindən ibarətdir. Qəhrəmanların başına gələn hadisələr nəsrlə, onların hiss və duyğuları, iztirabları isə nəzmlə verilmişdir. Nəsr dili nisbətən çətin, mürəkkəb olduğu halda, şeir dili bədiiliyi və sadəliyi ilə seçilir.

XIX əsrdə klassik poeziya ənənələrini davam və inkişaf etdirən Mirzə Şəfi Vazehin ((1794- 1852) yaradıcılığında dövrün ruhunu, yeni tələblərini əks etdirən mövzu və ideyalar başlıca yer tuturdu. Şair lirik şeirlərində məhəbbətin nə olduğunu bilməyən insanı susuz çeşməyə bənzədir, dünyəvi məhəbbəti, lirik qəhrəmanın təbii sevmək-sevilmək istəyini, səmimi duyğularını əks etdirirdi. Vazeh gözəlliyi, məhəbbəti tərənnüm edən, aşiqin təzadlı ovqatını, sevgi iztirablarını, kədəri, əziyyətini əks etdirən əsərlərində də nikbin ruh vardır. Bütün əzablara qatlaşan aşiq əhdinə vəfasız çıxmır, ayrılıq əzabına əzmlə dözür, vüsal ümidini itirmir:

Nigarım, vaxt gəlib çatdı, bu xəstə aşiqi yad et,

Mən öylə xəstəyəm, ancaq sənin vəslindi dərmanım.

Beş bəndlik “Süsəni” rədifli müxəmməsində Süsəni adlı qızın gözəlliyi tərənnüm edilir. Süsəniyə xitabında şair onun “bir baxışla yüz can aldığını” söyləyir, çəməndə gəzməyə çıxan bu gözəlin öz yerişi, hərəkətləri ilə təbiətin gözəlliklərini kölgədə qoyduğunu bildirir.

İsmayıl bəy Qutqaşınlının (1809-1861) “Rəşid bəy və Səadət xanım” hekayəsinin qəhrəmanları Rəşid bəy və Səadət xanımdır. Əsərdə zadəgan nəslindən olan Rəşid bəy təhsilli, yüksək mənəviyyatlı bir gənc kimi təsvir olunur. Onun kəndlilərə xeyirxah, qayğıkeş münasibət bəsləyir, ehtiyacı olanlara öz yardımını əsirgəmir. Köhnə adət-ənənələrə qarşı çıxan Rəşid bəyin arzusu qarşılıqlı məhəbbət əsasında ailə qurmaqdır.

Qonşuluqdakı digər kübar ailənin gözəl, ağıllı qızı Səadət xanımla tanışılığı böyük məhəbbətə çevrilir. Səadət xanım da öz təhsili, təbiyəsi , xeyirxah təbiəti ilə hamının hörmətini qazanmışdır. Ailəsinin onu varlı bir xan oğluna vermək nyyətindən xəbər tutan Səadət xanım bədbinləşir, bu qismətlə barışmaq istəmir. Rəşid bəylə tanışlıqdan sonra ona vurulan Səadət xanım sevgilisi ilə birlikdə öz məhəbbəti yolundakı bütün çətinlikləri dəf edir, hər iki gənc xoşbəxt ailə həyatı qurmaq arzusuna çatır.

“Səfər qeydləri” əsərini ədib Şərq ölkələrinə etdiyi səyahət zamanı yazmışdır. Əsərdə yazıçının müşahidələri, səfər təəssüratları ilə yanaşı, həyatı, fəaliyyəti, dünyagörüşü barədə dəyərli məlumat vardır. O, müxtəlif dövlət xadimləri, hərbçilər, din xadimləri ilə görüşlərindən söz açır, səfər boyu qaldığı yerlərin corafi vəziyyətini, mənzərəli yerlərini, əhalisinin vəziyyətini, həyat tərzini təsvir edir.

XIX əsr ədəbiyyatımızın görkəmli nümayəndəsi Xurşidbanu Natəvanın (1832-1897) Qarabağ xanı İbrahimxəlil Cavanşirin nəslindəndir. O, fars dilini mükəmməl öyrənmiş, klassik ədəbiyyatımıza, Nizami, Sədi, Hafiz, Füzuli kimi sənətkarların bədii irsini dərindən öyrənmişdir. Natəvan xeyriyyəçiliklə məşğul olmuş, ehtiyacı olan insanlara yardım əli uzatmış, İsa bulağından Şuşaya su kəməri çəkdirmişdir. O, uzun müddər Şuşada fəaliyyət göstərən məşhur “Məclisi-üns” ədəbi məclisinə hamilik etmişdir.

Şairin yaradıcılığında M.Füzulinin yaradıcılığının təsiri ilə yazılmış saf, insanı ucaldan sevgini, xeyirxahlıq, insanpərvərlik, dostluğu tərənnüm edən qəzəllər mühüm yer tutur. Məhəbbət mövzusunda qəzəllərində sevən, vüsal həsrəti ilə yaşayan, iztirab çəkən aşiq obrazı diqqəti cəlb edir.

Şeirlərinin lirik qəhrəmanı öz sevgilisinə qovuşmaq üçün hər cür fədakalığa, hətta həyatından keçməyə hazır olan gəncdir. Məcnun kimi dərd əlindən çöllərə üz tutan, tənhalığa qapılan bu gənc ah-fəğan edərək ürəyini boşaldır. “Ey dust”, “Xudahafiz” qəzəllərində br-birini sevən gəncləri ayırmağa çalışan bəd xislətli insanları- əğyarı, rəqibi pisləyir, belə xain insanlardan uzaq durmağı tövsiyə edir.

Natəvanın humanist baxışlarını əks etdirən şeirlərində dövrandan narazılıq, ictimai ədalətsizliyə, bərabərsizliyə etiraz motivləri də öz əksini tapmışdır. Şairin təbiət mövzusunda şeirlərində Qarabağın əsrarəngiz təbiəti, gülü-çiçəyi, bülbülü vəsf olunur.

Oğlu Mir Abbasın ağır xəstəlikdən sonra ölümü Natəvanı sarsıtmış, bu gaciəli hadisə onun yaradıcılığında da dərin iz qoymuşdur. “Ölürəm”, “Neçin gəlməz” rədifli qəzəllərində və digər əsərlərində oğul həsrəti, kədər motivlərinin, dərdli ana obrazının yaranmasına səbəb olmuşdur:

Nə yaxşı günlər idi kim, səninlə munis idim,

Zəmanə indi edib sinədağlı lalə məni.

Vüsalə yetməyibən zarü Natəvan qaldım,

Edib fələk yenə həsrət o məhcəmalə məni.

Natəvanın əsərləri bədii lik və ahəngdarlığı, dil-üslub xüsusiyyətləri ilə diqqəti cəlb edir. Əruz vəznndə yazdığı şeirlərdə hiss və duyğuların təbiiliyi, səmimiliyi, qafiyə, rədif, bədii təsvir və ifadə vasitələrindən məharətlə istifadə əsərlərinin ahəngdar, oxunaqlı olmasını təmin etmiş, sənətkara oxucu məəhəbbəti qazandırmışdır.

XIX əsr ədəbiyyatımız da aşıq şeirinin məzmun, janr, bədii sənətkarlıq baxımından dəyərli nümunələri yarandı. Göyçə, Şəki, Şəmkir, Urmu mahallarında aşıq şeirinin görkəmli nümayəndələri yetişdi. Onların yaradıcılığında ictimai motivli əsərlər, xalqın arzu və istəklərini, mənəviyyatsızlığa, haqsızlığa, zülmə etirazı ifadə edən əsərlər mühüm yer tuturdu. Aşıq sənətinin inkişafı yazılı ədəbiyyatda da aşıq şeiri üslubunda və janrlarında əsərlərin yaranmasına səbəb oldu. Qasım bəy Zakir və Baba bəy Şakirin satirik şeir yaradıcılığı bu baxımdan diqqəti daha çox cəlb edir.

XIX əsr ədəbiyyatımızda realist satirik şeir, nəsr, dramaturgiya inkişaf edir, söz sənətində maarifçilik, realizm üstün mövqe tutur, demokratik ideyalar geniş əks olunurdu. M.F.Axundzadə, Q.Zakir, N.Vəzirov, Ə,Haqverdiyev, N.Nərimanov, C.Məmmədquluzadə, Aşıq Alı, Aşıq Ələsgər kimi görkəmli səənətkarların yaradıcılığı bu dövr ədəbiyyatımızın inkişafına, ideya-bədii cəhətdən zənginləşməsinə səbəb oldu. Ədəbiyyatımızda dramaturgiyanın əsasının qoyulması, dram, komediya, faciə, yeni tipli nəsr nümunələri olan povest, roman janrlarında əsərlərin yazılması ədəbiyyatımızın bu inkişaf mərhələsində əldə edilmiş diqqətəlayiq nailiyyətlər idi.

2 ci əsr

Erkən Orta əsrlərdə (III-VII əsr)

2 ci əsr

2 ci əsr

Related posts: