Dünyanın ilk həqiqi elm adamı İbn Heysəm
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
Qasim haciyev
Bərdəinin adı çəkilir. İbn ən-Nadim onu görkəmli alim, fiqhə
(hüquqa) dair «əl-Müxtəsər» kitabının müəllifi Əbülhəsən Ab-
dulla ibn Həsən Kərxinin (874-916) müəllimi kimi təqdim edir
(127, s.17). Əbu Səid əl-Bərdəi haqqında türk alimi Əhməd
Taşköprüzadə (1495-1559) «Təbaqət əl-füqəha» («Fəqihlərin
təbəqələri») kitabında bildirir ki, «Əbu Səid Əhməd ibn Hüseyn
Bərdəi Əbu Əmr Dəqqaqdan və Musa ibn Nəsrdən təhsil almış
böyük fəqihlərdən və Bağdadda yaşamış qabaqcıl
şeyxlərimizdən biridir. Əbülhəsən Kərxi, Əbu Tahir Dəbbas və
Əbu Əmr Bəsri onun yanında fiqhi öyrənmişlər» (127, s.18).
Əbu Səid Əhməd ibn Hüseyn Bərdəi Bağdadın məşhur
ilahiyyatçılarından olmuşdur. O, hənəfiliyin və mütəzililiyin
görkəmli nümayəndəsi, ilahiyyatçı hüquqşünas alim idi. Əbu
Səid əl-Bərdəi Bərdədə anadan olmuş, ilk təhsilni burada almış,
həccə getmək məqsədilə səfərə çıxmış, bir daha vətənə
qayıtmamışdır. Alim həccə gedərkən Bağdada gəlmiş, burada
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
174
din xadimlərinin yığıncağında iştirak etmişdir. Əbu Səid zahiri-
liyin banisi Davud ibn Əli ilə tanış olmuş və onunla xüsusi
görüşlər keçirmişdir. O, bir müddət Bağdadda qalmış, mötəzili
təliminin əsaslarını tədris etmişdir. Əbu Səid əl-Bərdəi
Bağdaddan Məkkəyə gedərkən həccə gedənlərlə birlikdə
qərnatilər tərəfindən öldürülmüşdür (90, s.108; 195, s.119; 327,
s. 91).
Xətib Bağdadi nəql edir ki, «Əbu Səid Bərdəi həcc edərək
Bağdada daxil oldu. O, Zahirin dostu Davud ibn Əlinin yanına
düşdü… Əbu Səid illərlə Bağdadda qalıb dərs dedi. Sonra həccə
getdi… Həccacla birlikdə 317 (m.t.929)-ci ildə qərnatilər
döyüşündə öldürüldü» (127, s.18).
Yuxarıda adları çəkilənlərdən başqa, bir çox Bərdəli
alimlərin şəxsiyyəti, yaradıcılığı və elmi fəaliyyəti haqqında
bizə gəlib çatmış məlumatları ardıcıllıqla təqdim etməklə yanaşı,
onların yaşayıb yaratdıqları dövrün ictimai mühiti, mədəniyyət
və elm dünyası haqqında ətraflı məlumat vermək yerinə düşərdi.
Öncə bir məsələni də qeyd etmək lazımdır ki, mənbələrdə
göstərildiyi kimi, islam dininin əhatə etdiyi şəhərlərdən ərəb di-
lini bilən, elmə, mədəniyyətə və incəsənətə marağı olan şəxslər
Şərqin mədəniyyət mərkəzlərinə gedir, təhsil və biliklərini
artırır, bəziləri geri- öz vətənlərinə qayıdır, bir çoxu isə ya təhsil
aldığı şəhərdə qalır, ya da başqa müsəlman ölkələrinə gedib
fəaliyyət göstərirdilər. Mənbələrdə Yaxın Şərqin və Orta
Asiyanın iri mədəniyyət mərkəzlərində – Bağdadda, Qahirədə,
Dəməşqdə, Nişapurda, Şaşda (Daşkənddə) və b. fəaliyyət
göstərmiş bir çox bərdəlinin adı çəkilir. Burada qeyd edilir ki,
tanınmış bir çox Bərdəli alimlər və mütəfəkkirlər var idi ki, on-
lar hüquqa, fəlsəfəyə və digər elmlərə dair qiymətli əsərlər
yaratmışdılar (127; 128; 129; 174; 347).
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
175
Bu bir tarixi faktdır ki, islamın yayıldığı Yaxın və Orta
Şərq ölkələrində alimlərin yetişməsində Azərbaycan
mütəfəkkirlərinin də xidməti olmuşdur. Məsələn, (913-cü ildə)
Əbü-l-Qasim Bətrani Misirdə Məhəmməd ibn Zeyd
Bərdəinin mühazirələrini dinləmişdir (127, s.18).
Ərəb müəllifi Yaqut əl-Həməvi bildirir ki, «…Bərdə
şəhərindən olan və imam alimlərdən ideya alan alimlər var idi»
(40, s.87; 129, s.75). Onlardan Məkki ibn Əhməd Bərdəi
(…965) mühəndis, səyyah və hədisçi idi. O, Dəməşq şəhərində
Əhməd ibn Umeyrdən, Trablisdə Abdulla ibn Həsəndən,
Bağdadda Əbü-l-Qasim Bəğəvidən təhsil almışdır. Alim 941-
942-ci ildə Nişapura, 961-ci ildə isə Mavərənnəhrə getmiş,
Səmərqənddə hədisçilər dərnəyini yaratmışdı. O, 965-ci ildə Şaş
(Daşkənd) şəhərində vəfat etmişdir (90, s.109; 127, s.18; 174,
s.139; 347, s.120). Mənbələrdə bildirilir ki, Məkki ibn Əhməd
Bərdəi təkcə Xorasanda insanı heyrətə salacaq qədər kitab
yazmışdı (127, s.18).
Əbu Bəkr Məhəmməd ibn Yəhya Hilali əl–Bərdəi
xaricilər təriqətinin görkəmli nümayəndələrindən biri idi. O,
əsas təhsilini Bağdadda almış, şair və alim kimi tanınmışdı. So-
nralar o, Səmərqəndə gəlmiş və burada hədis söyləməklə şöhrət
qazanmışdı. O, ənənəvi dini fənlərlə yanaşı filologiya ilə məşğul
olmuşdur. Onunla şəxsən görüşmüş ən-Nədim onun
dünyagörüşü, əsərlərinin adı barədə məlumat vermişdir. Əbu
Bəkr Məhəmməd əl-Bərdəi təqiblərə məruz qalmış, əsərləri giz-
lədilmişdir. Bu səbəbdən onun əsərləri itmişdir. Onun 961-ci
ildə vəfat etdiyi bildirilir (90, s. 109; 127, s. 20-21; 347, s. 120).
Səid ibn Əmr Əbu Osman əl-Əzdi əl-Bərdəi Dəməşqdə və
Xilafətin başqa mərkəzlərində tanınmış hədis bilicisi idi. O, bir
çox müsəlman mədəni mərkəzlərində olmuş, görkəmli
ilahiyyatçılardan təhsil almışdır. Alim Dəməşq şəhərində islam
hüquqşünası Əbu Zuranın hədislərinə qulaq asmış və onun
ardıcıllarından
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
176
biri olmuşdur. Səid əl-Bərdəi Misirə – müəlliminin yanına
getmiş, onun üzünü köçürdüyü əsərlərini ona oxumuş və təbliği
üçün icazə almışdır. Ərəb müəllifi nəql edir ki, Səid əl-Bərdəi
bir gün qapısını bağlayıb evdən bayıra çıxmır və bildirir ki,
«adamlar hədisləri təhrif etdiyi üçün mən bir də hədis
söyləməyəcəyəm». Lakin şagirdlərindən birinin (Məhəmməd
ibn Vərək ər-Razinin) səyi nəticəsində o, inadından əl çəkir,
hədislər söyləməyə başlayır (347, s.117). Səid əl-Bərdəi yalnız
hədis söyləməmiş, onların təhrif edilməsinə qarşı mübarizə
aparmışdır. Onun həyat və fəaliyyəti barədə əldə kifayət qədər
məlumat yoxdur. Mənbələr onun 883-cü ildə vəfat etdiyini bildi-
rir (90, s.106-107; 174, s. 91; 347, s.117-118). Əhməd ibn
Ömər Əbül–Həsən əl–Bərdəi Bağdadın mütəzili təriqətinə
mənsub olan mötəbər alimlərindən olmuşdur. O, mütəzililərdən
Əbu Mücaəllad ibn əl-Hüseyndən təhsil almışdır. Əhməd ibn
Ömər Əbül–Həsən əl-Bərdəi haqqında mənbələrdə bildirilir ki,
o, yüksək təhsil görmüş, görkəmli alim olmuşdur. Alim
dövrünün məşhur mütəzililərindən Əbu Əli Məhəmməd ibn
Əbdü-l-Vəhab Cübai, Hişam ibn Ömər Füvəti, Əbbal ibn
Süleyman və başqaları ilə dostluq etmişdir. Bağdadın bir çox
görkəmli alimləri ondan dərs almışdılar. Onlardan şəfiit fəqihi
Əbu Abbas Əhməd ibn Ömər ibn Sürayc, malikilərin başçısı
Əbu Həsən Abdullah ibn Müta əl-Fədl, mütəkəllim fəqih Teyyib
Məhəmməd ibn İbrahim Xalid əl-Bağdadini göstərə bilərik.
Onun IX əsrin ikinci yarısınadək yaşadığı güman edilir (90,
s.107; 174, s.91; 347, s.118).
Bağdadda yaşamış Əbu Bəkr Əhməd ibn Harun Bərdici
əl–Bərdəi haqqında mənbələrdə maraqlı məlumat verilir. Harun
Bərzəi və ya Bərdəi Bərdə şəhəri yaxınlığında olan Bərdicdən
Bağdada getmiş və orada yaşamışdır. Əbu Səid əl-Eşəc, Harun
ibn İshaq, Rəbi ibn Süleyman, eləcə də Şam, Harameyn, Əcəm,
Misir, İrak və Cəzirədəki alimlərdən
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
177
təhsil almış, elm öyrənmiş və fəaliyyət göstərmişdir. Əbu Əli
ibn Savvaf, Əbu Bəkr əş-Şəfii, Əbül Qasim ət-Təbərani, Əli ibn
Lülü əl-Vərraq və bir çoxları ondan rəvayət öyrənmişdir. Əhməd
ibn Harun Bərdəi hədisdən bəhs edən bir sıra kitabların
müəllifidir. Onun yazdığı «Əl-Əsma əl-mufrədə» kitabı
müsəlman ideoloqları üçün ən qiymətli kitablardan biri hesab
edilir. Həmin kitabın əlyazması Qüdsdə (Yerusəlimdə Xalidiyyə
kitabxanasında) saxlanılır. Hədis elmində sika, mömin və hafis
kimi dəyərləndirilən Bərdicinin daha iki əsəri günümüzə gəlib
çatmışdır. Onlardan biri «Tabakat-ül əsma il-müfrədə», ikincisi
«Cüz fi mən rəva anin-nəbiyyi…minəş-sahabe fil-kəbair» dir.
Əhməd ibn Harun Bərdəi təxminən yetmiş yaşlarında Bağdadda
vəfat etmişdir (127, s. 18).
Əbu Bəkr Əbdüləziz ibn Həsən Bərdəi Dəməşqdə
Məhəmməd ibn Abbasdan, Misirdə Əbu Yaqub İshaq ibn
İbrahim Bağdadidən, Mosulda Əhməd ibn Mərdən, Nişapurda
Məhəmməd ibn İshaqdan təhsil almışdır. O, Məhəmməd ibn
İshaqın vəfatından sonra, 930-cu ildə Rabata və oradan Nisa
şəhərinə köçmüş, 935-ci ildə Nisada vəfat etmişdir (127, s. 18).
Məhəmməd ibn Zeyd ibn Yədəhdəvayh əl–Heysəm əl–
Bərdəi ilk təhsilini Bərdədə almış, sonra Misirə gedərək uzun
müddət orada yaşamışdır. O, ədəbiyyat, dil və poeziya sahəsində
böyük şöhrət qazanmışdı. Onun ləyaqət və qabiliyyətinə
hörmətlə yanaşmış Əbu Əbd ül-Kadi öz vəqf mülkünün bir
hissəsini istifadə üçün ona vermişdir. Əbül Qasim Təbərani 912-
ci ilin aprelində onun mühazirələrini dinlədiyini bildirir. Təəssüf
ki, onun nə əsərləri, nə də əsərlərinin adları bizə məlum deyildir
(90, s.110; 179, s. 21).
Şərq ölkələrini bürümüş rəsmi dini ideologiya ilə bidət
arasındakı ideya mübarizəsi Bərdədə də öz təsirini göstərmişdi.
Həmin dövrdə ortodoksal islama qarşı sufilik,
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
178
mütəzililik cərəyanı tərəfdarları olan bidətçilər ideya mübarizəsi
aparırdılar (127, s.18). Orta əsr mənbələrində hədisçi, fəqih
Məhəmməd ibn Xalid Bərdəi (…?-938) haqqında «nüfuzlu,
nüfuz sahibi», «inanılmış», «doğruçu, sədaqətli» kimi ifadələr
işlədilir (127, s.18). Orta əsr mənbələrində IX-X əsrlərdə
yaşamış sufilərin sırasında Səid ibn Qasim Bərdəinin və Əbu
Əli Hüseyn ibn Süfvan ibn İshaq ibn İbrahim Bərdəinin
adları çəkilir (127, s.28). Əbu Əli Hüseyn ibn Süfvan Bərdəi X
əsrin birinci yarısında Bağdadda görkəmli hədis
təbliğatçılarından biri idi. O, dövrünün «yüksək biliyə malik
həqiqi ədib və tarixçisi» Əbu Bəkr ibn Əbu Dünyidən təhsil
almışdı. Sonra o, müəlliminin əsərlərinin tədrisi və təbliği ilə
məşğul olmuşdur. Əbu Əli Hüseyn ibn Süfvan Bərdəi 952-ci
ildə vəfat etmişdir (90, s. 108; 347, s. 120). Əli ibn Əbdüləziz
Bərdəi (…? – 997) Şərq ölkələrinin məşhur sufilərindən idi.
Mənbələrin göstərdiyinə görə, Əbülhəsən Əli ibn Əbdü-l-Əziz
Bərdəi Bağdadda Əbu Hatəm Razinin, Nəsr ibn Mənsur
Ərdəbilinin yanında təhsil almışdır. O, Bağdadın böyük
tacirlərindən olmuşdur. Tacir, alim 997-ci ilin yanvar ayında
vəfat etmişdir (90, s.109; 129, s.78).
Beləliklə, orta əsrlərdə Şərq ölkələrinin çox hissəsini
bürümüş müsəlman dünyasında məşhur olan elm adamlarının,
ədiblərin sırasında Bərdəli alimlərin olması Bərdə tarixinin
çiçəklənmə dövrünü səciyyələndirir. Maddi və mənəvi
mədəniyyətin vəhdəti Bərdənin mədəni həyatınının ən parlaq
tərəqqi dövrünü xarakterizə etməyə imkan verir.
Xilafətdə hakimiyyətə sahib olmaq uğrunda gərgin
mübarizə gedərkən Bərdədə də İslamın təəssübkeş ideoloqları
ilə mütəzililər arasında kəskin mübarizə gedirdi. Mütəzililər ila-
hi qüvvələri inkar edirdilər. Onların yaradıcılığında təbii-elmi
fikirlər, o cümlədən ruh, substansiya, cisim, atom haqqında
maraqlı mülahizələr irəli
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
179
sürülmüşdür (127, s.25). Mütəzililərlə ortodoksal sünnilik
arasında gedən kəskin mübarizə hətta açıq vuruşmalara səbəb
olurdu. Ərəb tarixçisi və coğrafiyaşünası əl-Yaqubi (…?-897) o
dövrdə Bərdədə islamın təəssübkeş ideyaları ilə mütəzililər
arasında baş vermiş münaqişənin nəticəsini təsvir edərək yazır:
«Bərdədə mütəzililərlə təəssübkeş müsəlmanlar arasında dava
düşdü. Onlar bir-birini az qala qırıb qurtarana qədər vuruşdular»
(127, s.25; 129, s.77).
Bərdə şəhəri və onun ətraflarında mənəvi-ideoloci
mübarizələrin mahiyyətinən asılı oaraq mənəvi fikir cərəyanları
da formalaşırdı. Bu cərəyanlar ətrafında birləşən tərəfdarların
içərisində o dövrün ziyalıları, tanınmış şəxsləri də var idi.
Mütəzililiyin Azərbaycanda ən böyük nümayəndələrindən
biri bərdəli Əbu Bəkr Məhəmməd ibn Abdullah ibn
Əbülhəsən Bərdəi olmuşdur (127, s.23). Məhəmməd ibn Ab-
dullah Bərdə şəhərində anadan olmuş, bir müddət Bağdadda
yaşamışdır. Onun haqqında isə yeganə ilk mənbənin öz müasiri
ən-Nədimin (936-995) «Əl-Fihrist» («Göstərici») kitabından
ibarət olduğu göstərilir. Mütəfəkkirlə şəxsən tanış olmuş müəllif
onun əqidəsinə və əsərlərinə dair yığcam şəkildə dəyərli
məlumat vermişdir: «Əbu Bəkr Bərdəini (adı Məhəmməd ibn
Abdullahdır) 951-952-ci ildə gördüm. Mənimlə etdiyi söhbətdən
mütəzili məzhəbinə aid mənsubiyyəti aydınlaşdı. O, xarici olub,
onların (xaricilərin) fəqihlərindən biri idi. Alim təxminən 961-ci
ildə vəfat etmişdir» (127; 129). Ən-Nədim Əbu Bəkr
Məhəmməd Bərdəinin aşağıdakı əsərlərinin adını çəkmişdir:
«Kitab əl-murşid fil-fiqh» («Fiqhə dair rəhbər kitab»), «Kitab
ər-rədd ələ əl-muxtalifin fil-fiqh» («Fiqhə dair müxalifətçilərə
cavab kitabı»), «Kitab təzkirət əl qərib fil-fiqh» («Fiqhə dair
qəribin xatiratı kitabı»),
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
180
«Kitab ət-təbəssür lil-mütəllimin» («Öyrənənlər üçün düşüncə
kitabı») «Kitab əl-ehticac ələ əl-müxəlifin» («Müxalifətçilərə
qarşı etiraz kitabı»), «Kitab əl-cami fi üsul əl-fiqh» («Fiqhin
əsaslarına dair məcəllə kitabı»), «Kitab əd-dua» («Dua kitabı»),
«Kitab əl-izkar vət-təhkim» («Xatırlama və təhkimetmə kitabı»),
«Kitab əs-sünnə və-l-cəmaə» («Sünnə və camaat haqqında ki-
tab»), «Kitab əl imamə» («İmamət haqqında kitab»), «Kitab ibn
ər-Rəvəndi fil-imamə» («İmamətə dair ibn Rəvəndinin kitabı
əleyhinə kitab»), «Kitab təhrim əl-muskir» («Spirtli içkini
qadağan etmək haqqında kitab»), «Kitab ər-rədd ələ ma qalə bil-
mutə» («Mutəni təsdiq edən müddəanın rəddi barəsində kitab»),
«Kitab ən-nakisin» («Qaydanı pozanlar haqqında kitab») «Kitab
əl-iman vən–nüzur» («İman və vəd haqqında kitab») (129, s.76).
Aydın olur ki, Əbu Bəkr Məhəmməd Bərdəi zəngin yaradıcılıq
yolu keçmişdir. Öz dövrünə görə, yuxarıda göstərildiyi kimi,
mütərəqqi sayılan xaricilərin hüquq normaları, onların əsas
tələbləri mütəfəkkirin kitablarında geniş şərh edilmişdir (127,
s.21). Bu əsərlərin heç biri hələlik əldə olmadığı üçün, onların
daşıdığı məzmun və orada irəli sürülmüş məsələlər barəsində
danışmaq çətindir. Bununla belə, xaricilərin ideya istiqamətinə
nəzərən ehtimal etmək olar ki, «Kitab əs-sünnə vəl-cəmaə»,
«Kitab əl-imamə», «Kitab nəqz Kitab İbn ər-Rəvəndi fil-
imamə», «Kitab ər-rədd əla ma qalə bil-mutə» və s. əsərlərdə
mütərəqqi cəhətlər, demokratik fikirlər öz əksini tapmaya
bilməzdi (127, s.21). Çünki, bütün müsəlman ölkələrində, o
cümlədən Azərbaycanda mütəzililik cərəyanı geniş yayılmışdı.
Əbu Bəkr Məhəmməd ibn Abdullah ibn Əbülhəsən Bərdəi
haqqında deyilir: Əbülhəsən ibn Ömər ibn Abdullah Bərdəi
nəcib və görkəmli alim idi. O, məşhur mütəzililərdən Əbu Əli
Məhəmməd Cübban, Hişam ibn Ömər Füvati, Əhməd ibn
Süleyman və başqalarının dostu idi. «Təbəqət əl-mütəzilə»
kitabında Əbu Əli Məhəmməd
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
181
Cübban haqqında bir çox məlumatlar Əbülhəsən Bərdəinin
dilindən nəql olunur. Eyni zamanda göstərilir ki, fəqih,
mütəkəllim Əbu Teyyib Məhəmməd ibn İbrahim Xalidi Bağdadi
kəlam elmini Əbülhəsən Bərdəidən öyrənmişdir (127, s. 23).
Xətib Bağdadi (1002-1071), ən-Nədim Əsgilani (1372-1449) də
Əbülhəsən ibn Ömər ibn Abdullah Bərdəini mütəzililiyin
görkəmli nümayəndəsi kimi qeyd etmişlər (127, s.23).
Əl-Əsrin məlumatlarında adı çəkilən İbn əl …–
Bərdəinin «Tətimmət əl-müxtəsər fi əxbar əl-bəşər» («İnsanları
tamamlayan qısa xəbərlər») əsəri orta əsrlərdə Şərq ölkələrində
geniş yayılmışdı. Nəcəf şəhərində son dövrlərdə nəşr edilmiş
həmin əsər XI-XII əsrlərdə baş vermiş ictimai hadisələrindən
bəhs edir (217, s.191-192; 263).
Orta əsrlərdə ideya cərəyanlarından olan sufilik XIII
əsrdən sonra şairlər tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Bu şair
sufilərdən biri də Şeyx İbrahim ibn Şihabəddin Gülşəni
Bərdəi idi (127, s. 168). Təəssüf ki, onun əsərlərinin adları bizə
məlum deyildir.
Mühiddin Məhəmməd əl-Bərdəi (…?-1521) filosof,
ilahiyyatçı və hüquqşünas idi. Mütəfəkkiri «görkəmli alim» ad-
landıran İbn İmdad Hənbəli (…?-1678) onun ziyalı ailəsindən
çıxdığını, ilk təhsilini atasından aldığını yazır. Məhəmməd
Bərdəi Bərdə şəhərindən Şiraz və Herat şəhərlərinə getmiş,
müxtəlif elmləri dərindən öyrəndikdən sonra Bursa şəhərinin
Əhməd paşa mədrəsəsində müəllimlik etmişdir (128, s.50). O,
məntiq, fəlsəfə və Quranın təfsirinə dair əsərlərin müəllifidir.
Əsirəddin Əbhərinin (…?-1265) «İsağuci» («Kateqoriyalara
giriş»), Siracəddin Urməvinin «Nurların doğuşları», Əzüdəddin
İcinin (…?-1355) «Ədəb əl-bəhs» («Mübahisə etmək
qaydaları»), Nəsirəddin Tusinin «Təcrid əl-kəlam» («Kəlamın
təcridi») kitablarının şərhlərinə onun haşiyələri vardır (128,
s.50).
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
182
Müəllifin məntiqə aid olan «Kateqoriyalara giriş» kitabının
haşiyəsinin əlyazma nüsxələri Sankt-Peterburqda, Tehranda və
dünyanın başqa yerlərində saxlanılır (128, s.50). Qahirənin
Hədiviyyə kitabxanasındakı nüsxəni xəttat İsmayıl ibn Əli hicri
tarixi ilə 641-ci ildə köçürüb qurtarmışdır. Məhəmməd
Bərdəinin bu traktatına orta əsrlərdə «İzahat» («ət-Təliqat»)
yazılmışdır. Onun əlyazma nüsxələrindən biri Sankt-Peterburq
Şərqşünaslıq İnstitutundadır (128, s.51).
Bərdəli alimlər də Azərbaycanın bir sıra alimləri kimi,
ərəb filologiyasının inkişaf etdirilməsində xüsusi rol oynamışlar.
Onlar ərəb dilinin qrammatikasına aid əsərlər yazmışlar (129;
214; 324). Sədullah əl–Bərdəi XIV əsrin sonu-XV əsrin
əvvəllərində yaşamış, filologiyaya dair bir sıra əsərlər yazmışdır.
Alim «Hədəiq əd-dəqə fi şərh risalət əllamət əl-həqəiq» («İncə
mətləblər bağı, incə biliklərin həqiqi traktatlarının şərhləri»),
«Haşiyə «əl-ət-təsrif əl-İzz» («Ət-Təsrif İzzi» əsərinə haşiyəli
şərh») adlı qiymətli əsərlər yaratmışdır. Bunlardan əlavə o
Kəpəz dağına aid poema həsr etmişdir ki, həmin poemanın
əlyazması Azərbaycan MEA Əlyazmaları İnstitutunda saxlanılır
(90, s.111; 179, s.25-26). Sədullah əl-Bərdəinin Respublika
Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan «Hədəiq əd-dəqə» əsərinin
bir hissəsi N.Ağayeva tərəfindən tədqiq edilmişdir (179, s.25-
26).
Mənbələrdə bərdəli alimlərdən başqa Bərdədən çıxmış
siyasi və ictimai xadimlərin də adları çəkilir. Onların bir çox-
unun zəmanəsinin ictimai, siyasi həyatında fəal rol oynadığı
qeyd edilir. Şirvanşah Məzyədilər sülaləsindən olan Yəzid ibn
Əhmədin (991-1027) dövründə Şirvanşahlar dövlətinin idarə
edilməsində iştirak etmiş Abbas Bərdəinin və onun oğlanlarının
adı çəkilir və bildirilir ki, Yəzid ibn Əhməd 998-ci ildə bütün
dövlət işlərini Abbas Bərdəinin oğulları Əbdü-l-Əzizə və Əbdü-
l-Səmədə tapşırmış,
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
183
dövlət işlərinin idarə edilməsində
həmişə onlarla
məsləhətləşmişdir (90, s.111; 169, s. 66; 309, s.52).
Qazi Məhiyəddin Bərdəi (XIV əsr) dövlət xadimi olmuş,
dövrünün siyasi işlərində fəal iştirak etmişdir (161; 178, s.149).
XIV əsrin ortalarında monqol əsarətinə qarşı mübarizədə
məharətli natiq Qazi Məhiyəddin Bərdəi mühüm rol oynamışdır.
Məlik Əşrəfin zülmündən əhalinin ölkəni tərk etdiyi vaxt Qazi
Məhiyəddin Qızıl Ordanın paytaxtı Saray şəhərinə gəlmiş, orada
vaizlik edərək məşhurlaşmışdı. Onun moizələrinin birində Qızıl
Orda hakimi Canıbəy də iştirak etmişdi. Qazi Məhiyəddin
Bərdəinin Məlik Əşrəfin zülmlərinə aid olan moizəsini eşidən
məclis əhli ilə birlikdə Canıbəy də ağlamışdı. Qazi Məhiyəddin
Bərdəinin çağırışını eşitmiş Canıbəy böyük qüvvə ilə
Azərbaycana gəlmiş və Məlik Əşrəfi hakimiyyətdən salmışdı.
Qazi Məhiyəddin də onunla Azərbaycana qayıdıb burada
yaşamışdır (33, s.99; 90, s.111; 341). Təəssüf ki, onun sonrakı
həyatı və fəaliyyəti haqqında əldə məlumat yoxdur. Bərdənin
uzun müddət ölkənin siyasi həyatından kənarda qaldığı
dövrlərdə mədəni həyat tədricən zəifləmişdir. XVI əsrdə
Bərdənin təmiz, yaraşıqlı bir şəhər olduğu qeyd edilir (231,
s.128). Lakin onun mədəni mühiti haqqında heç bir məlumat
verilmir.
Arxeoloji materiallar, yazılı mənbə məlumatları, tədqiqat
əsərləri və etnoqrafik müşahidələr əsasında aparılan tədqiqat
belə bir nəticəyə gəlməyə ikan verir ki, Bərdə şəhəri maddivə
mənəvi mədəniyyət baxımından tarixi ənənəsini davam
etdirmişdir.
Beləliklə, siyasi, sosial-iqtisadi və mədəni inkişaf
baxımından qədim ənənəyə malik olan Bərdənin yenidən inkişaf
etməsi üçün təbii stimul olduğundan zaman-zaman tənəzzül
dövrləri keçirsə də şəhər həyatı heç vaxt tamamilə sönməmişdir.
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
184
NƏTİCƏ
Bərdə şəhərinin tarixi üzrə qədim yazılı qaynaqların, ar-
xeoloji materialların, tədqiqat əsərlərinin əsasında apardığımız
elmi araşdırmalar aşağıdakı nəticələrə gəlməyə imkan verir:
Bərdə Azərbaycanın zəngin tarixi keçmişə malik olan ən
qədim
şəhərlərindəndir. Azərbaycanın qədim
şəhər
mədəniyyətini özündə əks etdirən və eyni zamanda ölkəmizin
siyasi həyatında xüsusi yeri ilə fərqlənən, habelə xalqımıza
böyük və şərəfli maddi və mənəvi şəhər mədəniyyəti bəxş edən
Bərdənin şəhər kimi yeri və rolu daima görünməkdədir.
Bərdə ərazisində aparılmış arxeoloji qazıntılar nəticəsində
əldə edilmiş çoxsaylı maddi mədəniyyət nümunələrinin tarixi-
arxeoloji tədqiqi həmin ərazidə ən qədim şəhər yaşayış izlərinin
olduğunu göstərir. Tədqiqat zamanı müəyyən edilmişdir ki,
Qafqaz Albaniyasının Uti nahiyəsinin mərkəzində, Kür və Tərtər
çayları arasında ilk insan yaşayışı daş dövründən başlanmış,
tunc və dəmir dövründə inkişaf etmiş, burada təsərrüfatın
inkişafı, sənət və ticarətin meydana çıxması nəticəsində e.ə.V-IV
əsrlərdə şəhər – Bərdə yaranmışdır.
Arxeoloji qazıntılar zamanı Bərdənin antik dövrdə şəhər
tipli yaşayış məskəni əlamətlərini göstərən çoxlu miqdarda
maddi nümunələr aşkar edilmişdir. Həmin arxeoloji
materialların, yazılı mənbələrin tədqiqi, tədqiqat əsərlərinin
tənqidi
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
185
təhlilindən alınan nəticələrlə şəhərin qədim dövrünün tarixini
öyrənmək, onun antik dövrdə mövcud olduğunu sübut etmək,
ərazinin təbii-coğrafi xüsusiyyətini, həmçinin qədim şəhərin
quruluşunu, adının etimologiyasını tədqiq etmək mümkün
olmuşdur. Bərdə şəhəri Şərq şəhərləri tipinə uyğun əlamətləri ilə
bərabər, özünəməxsus plan quruluşuna malik olmuşdur. Şəhər
Tərtər çayının sol sahilində, çaya yaxın, ətraf yerlərə nisbətən
hündür bir ərazidə salınmışdır. Onun kənarları möhrə, çiy kərpic
və çay daşlarından hörülmüş enli divarla dövrələnmiş, su
doldurulmuş xəndəklə əhatə edilmişdir. Arxeoloji qazıntılar
zamanı həmin müdafiə istehkamlarının qalıqları, həmçinin qala
qapılarının izləri aşkar edilmişdir.
Bərdə strateji cəhətdən əlverişli, iqtisadi baxımdan inkişaf
etmiş şəhər kimi erkən orta əsrlərdə Albaniyanın iqtisadi, siyasi
və mədəni mərkəzinə – paytaxtına çevrilmişdir. Bərdə şəhərinin
siyasi tarixini əks etdirən yazılı mənbə məlumatları, əsasən
şəhərin paytaxta çevrilməsindən sonrakı dövrə aid olduğuna
görə, həmin tarix V əsrdən öyrənilir. Bərdə şəhərinin siyasi
həyatı V-VII əsrlərdə bütövlükdə Albaniya dövlətində baş
vermiş siyasi hadisələrlə sıx bağlı olmuşdur. Başqa sözlə,
şəhərin siyasi tarixi Albaniyanın siyasi tarixinin mərkəzində
dayanmışdır. Belə ki, Bərdə Albaniya dövlətinin
möhkəmlənməsi uğrunda gedən mübarizənin, xarici
müdaxiləçilərə qarşı savaşların, habelə daxili çəkişmələrin
mərkəzinə çevrilmişdir.
Həmin dövrdə Albaniya qədim dövlətçilik ənənələrinə ma-
lik olan, bu ənənələr üzərində möhkəmnlənən və öz
müstəqilliyini qorumaq uğrunda gərgin mübarizə aparan
dövlətlərdən biri idi. Bərdə Albaniyanın paytaxt şəhəri kimi ic-
timai həyatın bir sıra amillərini – hərbi-strateji, inzibati amilləri,
sənətkarlıq və ticarəti, din və mədəniyyəti özündə cəmləşdirərək
hərbi gücə, siyasi nüfuza, iqtisadi və mədəni
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
186
əlaqələrə malik şəhər olmuşdur. Albaniya dövləti nəhəng
imperiyaların arasında yerləşdiyinə, onların müdaxilələrinə
məruz qalmasına baxmayaraq öz suverenliyini əsrlər boyu qo-
ruyub saxlaya bilmişdir. Albaniya xüsüsilə VII əsrdə qüdrətli
dövlət olmuşdur. Albaniya dövlətinin böyük hökmdarı
Cavanşirin ağıllı dövlət başçısı olması və çevik siyasət yeritməsi
sayəsində Sasani imperiyası, Bizans imperiyası, Xəzər
xaqanlığı, eləcə də Ərəb xilafəti onunla hesablaşırdı.
İlk orta əsrlərdə Azərbaycan tarixində xüsusi yeri olan Al-
ban hökmdarları II Vaçe, III Vaçaqan, Varaz-Qriqor, Cavanşir,
Varaz-Trdat, ictimai xadimlər Viro, Nerses Bakir, şair Dəvdək
Bərdədə yaşamış və fəaliyyət göstərmişlər.
Tədqiqat göstərir ki, Bərdə antik və ilk orta əsrlərdə iqti-
sadi, ictimai, siyasi və mədəni cəhətdən intensiv inkişaf dövrü
keçirmişdir. Arxeoloji qazıntılar vasitəsilə müəyyənləşdirilən
antik şəhər eramızın əvvəllərinə qədər indi Şortəpə adlanan
yerdə (indiki Bərdə ilə Şortəpənin arası 5-6 km-dir) olmuşdur.
Orada eramızın II əsrindən etibarən yaşayış zəifləmiş, şəhər in-
diki Bərdənin yerləşdiyi sahədə yenidən salınmışdır. Həmin
yerdə son antik və erkən orta əsrlərdə tikilmiş şəhər yeni forma
və quruluşa malik olmuşdur. İnkişaf etmiş orta əsrlərdə şəhərin
ərazisi təqribən 40 hektarı tutmuşdur.
Bərdənin siyasi və iqtisadi inkişafı əhalisinin ictimai
həyatında da müsbət rol oynamışdır. Bərdə şəhəri ilk orta
əsrlərdə ölkədə baş vermiş ictimai-siyasi və ideoloci
mübarizənin mərkəzi olmuşdur. Manniçilik, məzdəizm hərəkatı
Bərdədə əks-səda tapmış, yaqubilik hərəkatının ocağı isə əsasən
Bərdədə yaranmışdır.
V-VII əsrlərdə, həyatın başqa sahələrində olduğu kimi,
maddi və mənəvi mədəniyyət baxımından da Bərdə şəhərində
güclü tarixi ənənə yaranmışdır. Bərdədə çoxlu elm, təhsil
ocaqları yaradılmış, şəhər ölkənin mühüm mədəniyyət
mərkəzinə çevrilmişdir. Bərdədə elmə, təhsilə böyük maraq
olmuş,
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
187
alban əlifbası ilə tarixi və bədii əsərlər, o cümlədən Azərbaycan
tarixinin günümüzə qədər gəlib çatan yeganə yazılı mənbəyi
olan M.Kalankatlının «Albaniya tarixi» məhz həmin dövrdə
Bərdədə alban dilində yazılmışdır. Eyni zamanda müxtəlif
dillərdə yazılmış xeyli sayda qədim dünyavi və dini əsərlər al-
ban dilinə tərcümə edilmişdir.
VIII əsrin əvvəllərindən etibarən, Albaniya dövlətinin
həyatında olduğu kimi, Bərdənin də siyasi həyatında ciddi
dəyişikliklər baş vermişdir. Belə ki, VII əsrin II yarısından
başlamış və aramsız davam edən ərəb hücumları ölkənin siyasi
həyatının dəyişməsinə mühüm təsir göstərmişdir. Ərəblər ölkədə
islam dininin yeni, mütərəqqi ideyalarının təsiri altında xalqı
birləşdirməyə çalışmışlar. 654-ci ildə Xilafətin Şimal vilayətləri
üzrə canişinin iqamətgahı Bərdəyə köçürülmüş və Bərdə
Xilafətin Qafqazdakı canişinliyinin mərkəzinə çevrilmişdir. 705-
ci ildə isə Bərdədə çağırılmış qurultayda Albaniyanın dövlət
müstəqilliyinə son qoyulmuş, ərazisi Xilafətin tərkibinə
qatılmışdır. Bərdə, ərazicə, o dövrdə «Arran» adlandırılan inzi-
bati-ərazi bölgüsünə daxil edilmiş, bölgənin mərkəzi şəhəri kimi
fəaliyyət göstərmişdir.
Bərdə VIII əsrdə Xilafətin şimaldakı mərkəzinə
çevrildikdən sonra sürətlə inkişaf etmişdir. Beynəlxalq ticarət
yollarının üstündə yerləşməsi Bərdəni Avropanın və Asiyanın
bir çox şəhərləri ilə əlaqələndirmiş, bu da şəhərin tərəqqisində
böyük rol oynamışdır. Bərdə şəhəri həmin dövrdə Qafqazdan
keçən ticarət yollarının üstündə yerləşən mühüm məntəqə və
eyni zamanda Cənubi Qafqazın ticarət yollarının kəsişdiyi
mərkəz olmuşdur. Mənbələrdə bu, Bərdə-Bab ül-Əbvab, Bərdə-
Ərdəbil, Bərdə-Dvin, Bərdə-Tiflis ticarət yolları kimi qeyd edi-
lir.
VIII əsrdən X əsrin ikinci yarısınadək Bərdə şəhəri yalnız
Arranın deyil, eyni zamanda Qafqazın, habelə Yaxın və Orta
Şərqin sənət və ticarət mərkəzlərindən biri, ölkənin siyasi,
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
188
ictimai və mədəniyyət mərkəzi kimi tanınmışdır. Həmin dövrdə
şəhər böyümüş, ərazisi 30 kv.km, əhalisi 100 000 nəfərdən çox
olmuşdur. Şəhərin antik və ilk orta əsrlərdə möhrə və çiy
kərpiclə tikilmiş müdafiə istehkamını artıq bişmiş kərpiclə
tikilmiş əzəmətli qala divarı əvəz etmişdir.
Bərdə IX əsr-X əsrin birinci yarısında çiçəklənmə dövrünü
yaşamış, tərəqqiyə malik olmuş, Yaxın və Orta Şərqin
möhtəşəm şəhərlərindən biri kimi məşhurlaşmışdır. Orta əsr
mənbələrində Bərdə «Arranın anası» adlandırılmışdır.
Orta əsrlərdə Bərdədə doğulmuş, öz fəaliyyətləri, əsərləri
ilə Yaxın və Orta Şərq ölkələrində tanınmış «Bərdəi» təxəllüslü
böyük alimlər nəsli olmuşdur. Onlar Bərdədə və müsəlman
dünyasının böyük elm mərkəzlərində dini və dünyavi təhsil
almış, Azərbaycanda, həmçinin müsəlman dünyasının bir çox
ölkələrində fəaliyyət göstərmişlər. Onların arasında riyaziyyatçı,
mühəndis, təbib, tarixçi, filosof, hüquqşünas, şair, hədisçi, natiq,
münəccim və siyasi xadimlər olmuşdur. Əbu Səid Əhməd ibn
Hüseyn Bərdəi, Məhəmməd ibn Zeyd Bərdəi, Məkki ibn Əhməd
Bərdəi, Əbu Bəkr Məhəmməd ibn Yəhya Hilali əl-Bərdəi, Səid
ibn Əmr Əbu Osman əl-Əzdi əl-Bərdəi, Əhməd ibn Ömər Əbu-
l-Həsən əl-Bərdəi, Əbu Bəkr Əhməd ibn Harun Bərdici əl-
Bərdəi, Əbu Bəkr Əbdü-l-Əziz ibn Həsən Bərdəi, Məhəmməd
ibn Xalid Bərdəi, Səid ibn Qasim Bərdəi, Əbu Əli Hüseyn ibn
Süfvan ibn İshaq ibn İbrahim Bərdəi, Əli ibn Əbdü-l-Əziz
Bərdəi, Əbu Bəkr Məhəmməd ibn Abdullah Bərdəi, Şeyx
İbrahim ibn Şihabəddin Gülşəni Bərdəi, Mühyiddin Məhəmməd
əl-Bərdəi, Məhəmməd ibn Zeyd ibn Yədəhdəvayh əl-Heysəm əl-
Bərdəi, Sədullah əl-Bərdəi, Qazi Məhiyəddin Bərdəi alimlərin
daha məşhurları olmuşlar.
Bərdə X əsrin 40-cı illərində (Salarilərin hakimiyyəti
dövrü), rusların hücumu nəticəsində dağıdılmış, tənəzzülə
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
189
uğradılmışdır. X əsrin ikinci yarısından etibarən Bərdə tamamilə
siyasi qüdrətini itirmişdir. Şəddadi hökmdarları Bərdə şəhərinin
dirçəldilməsinə maraq göstərməmiş, Gəncə, Beyləqan, Təbriz,
Naxçıvan və digər şəhərlər inkişaf etmiş, Bərdənin bərpası isə
diqqətdən kənarda qalmışdır. X əsrin ikinci yarısı – XI əsrdə
xarabalıqlar içərisində qalmış şəhər kənd təsərrüfatının və iqti-
sadi əlaqələrin, zəif olsa da, hesabına həyatını davam
etdirmişdir.
Bərdə XII əsrin birinci rübündən etibarən Azərbaycan
Atabəyləri dövlətinin tərkibində olmuş, iqamətgahı Bərdədə
yerləşən Şəmsəddin Eldəgiz (1147-1157) həmin dövrdə şəhəri
yenidən bərpa etdirmişdir.
Bərdədə arxeoloji abidələrlə yanaşı, dövrümüzə qədər öz
quruluşunu qismən və bəzilərində isə tam saxlamış yerüstü tarix
və mədəniyyət abidələri də mövcuddur ki, bunların da
əksəriyyəti şəhərin son orta əsrlər dövrünə aid memarlıq
üslublarını özündə əks etdirən maddi mədəniyyət nümunələridir
(«Bərdə türbəsi», «Axsidan baba türbəsi» və körpülər).
XIII əsrin əvvəllərində monqolların hücumları şəhərlərin
iqtisadi həyatının kəskin şəkildə tənəzzülə uğraması ilə
nəticələnmişdir. Azərbaycanın bir sıra şəhərləri kimi Bərdə də
monqollar tərəfindən dağıdılmışdır. Monqolların talanları
zamanı Bərdənin iqtisadi həyatında yenidən tənəzzül dövrü
başlanmışdır. Azərbaycanı bürüyən böhran – əmtəə
mübadilələrinin azalması, qapalı natural təsərrüfata qayıdış,
gümüş böhranı, aramsız müharibələr, ticarət şəhərlərinin feodal-
lar tərəfindən ələ keçirilməsi Bərdə şəhərinə də ciddi təsir
göstərmişdir.
Bərdə XIII əsrdə mərkəzi Təbriz olan Hülakular
(Elxanilər) dövlətinin tərkibinə qatılmışdır. Elxanilərin iri
feodalların hakimiyyətini ləğv edərək bütün şəhərləri vahid siya-
si hakimiyyət altında birləşdirmələri və yeni inkişafın
bünövrəsini
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
190
yaratmaları şəhərlərin, o cümlədən Bərdənin, inkişaf etməsinə
səbəb olmuşdur. XIV əsrin əvvəllərində Bərdədə sənətkarlıq,
ticarət və mədəniyyət inkişaf etmişdir. Həmin dövrdə Bərdədə
hülakülərin pulları kəsilmişdir.
Bir-birini əvəz edən daxili müharibələr və yadellilərin
hücumları Qarabağ ərazisindən yan keçməmiş, Bərdə də həmin
hərbi-siyasi hadisələrin təsirinə məruz qalmışdır. Əmir Teymu-
run Azərbaycana gəlişi və Teymurilər dövrü Bərdə tarixində də
öz izini qoymuşdur. XIV əsrdə Naxçıvanı, Karsı, Tiflisi, Şəkini
fəth etmiş Teymur Bərdənin də yerləşdiyi Qarabağ bölgəsini də
tutmuşdur. Teymurilər tərəfindən zəbt edilmiş Bərdə mübarizə
zamanı dağıdılmışdır. Çox keçmədən digər ərazilərlə yanaşı,
Bərdə də azad edilmişdir.
XV əsrin əvvəllərində Bərdə Qaraqoyunlu dövlətinin
tərkibinə qatılmışdır. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlular dövründə,
əsasən XIV əsrin ikinci yarısı-XV əsrin başlanğıcına nisbətən
XV əsrin ortalarında Azərbaycanın bir çox şəhərləri kimi
Bərdənin də inkişafı yüksək səviyyədə olmuşdur.
Qaraqoyunlu dövlətinin süqutu və Ağqoyunlu dövlətinin
yaranması ilə əlaqədar Bərdə XV əsrin ikinci yarısında
Ağqoyunlu dövlətinin tərkibində olmuşdur. Bu zaman şəhərin
iqtisadi həyatında müəyyən qədər dirçəliş baş vermişdir. Həmin
dövrdə Ağqoyunlu padşahlarının adına pullar da Bərdədə
kəsilmişdir.
I Şah İsmayılın başçılığı altında mərkəzi Təbriz şəhəri
olan Azərbaycan Səfəvilər dövləti yaranan zaman Bərdə qəsəbə
tipli sənətkarlıq mərkəzi olmuşdur.
XVI əsrin ortalarında (1551-ci ildə, şah I Təhmasibin
dövründə) şəhər əhalisinin fövqəladə xərci (ixracat) hesabına
Bərdədə hamam və karvansaralar tikilmiş, yaxşı bağ salınmışdır.
Bu və digər abadlıq tədbirləri nəticəsində Bərdə qəsəbədən əsl
şəhərə çevrilmişdir.
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
191
XVI əsrin sonlarında Qarabağ, o cümlədən Bərdə,
Osmanlıların hakimiyyəti altına keçmişdir. Belə ki, Osmanlılar
1578-ci ildə Azərbaycanın Xəzər dənizi sahillərinə qədər uzanan
şimal vilayətlərini zəbt etmiş, bir çox şəhərlərlə birlikdə
Bərdəni də tutmuşdur. Gəncə-Qarabağ əyaləti 36 nahiyəyə
bölünən 7 sancaqdan ibarət olmuşdur. Bərdə sancağı Bərdə
şəhərini, Bərdə, Sir, Bayat və İncərud nahiyəsini əhatə etmişdir.
Osmanlılar Gəncə-Qarabağ əyalətinin ərazi-inzibati
bölgüsündə xüsusi dəyişikliklər aparmağa meylli olmamış və
tam əksinə, özlərindən əvvəl, Səfəvilər dövründə mövcud olmuş
bölgünü saxlamışlar. Bərdə nahiyəsi də Osmanlıların Qafqazda
ələ keçirdikləri torpaqlarda yaratdıqları ən böyük ərazi-inzibati
vahidi olan əyalətin tərkibində olmuşdur. Buna baxmayaraq
Bərdənin əyalətin illik gəlirinin formalaşmasında xüsusi rolu
olmamışdır. Həmin dövrdə Azərbaycanın qədim şəhərlərinin
çoxu, o cümlədən Bərdə, tənəzzül dövrünü keçirmişdir.
XVII əsrin sonlarında xarici siyasi vəziyyət və daxildə baş
verən siyasi hadisələr, Azərbaycanın bütün şəhərlərində olduğu
kimi, Bərdənin də iqtisadiyyatını zəiflətmişdir.
XVIII əsrin əvvəllərində Azərbaycan Səfəvi dövləti, Ru-
siya imperiyası və Osmanlı dövləti arasında müharibələr
meydanına çevrilmişdi. Bu zaman Qarabağa (Gəncə-Qarabağ
əyalətinə) aramsız basqınlar başlanmış, Bərdədən Qazağa qədər
olan düzənlik yerlərdəki yaşayış məskənləri talanmış, xeyli in-
san həlak olmuş və əsir aparılmışdır. Bərdə nahiyəsinə hücumlar
zamanı əhali qırıldığına və əsir aparıldığına görə, xeyli kənd
uzun illər boş qalmışdır.
Azərbaycanda xanlıqların yaranması ilə əlaqədar
şəhərlərin daxil olduğu yeni ərazi birliklərinin və dövlət
qurumlarının inzibati quruluşunda da dəyişikliklər baş
vermişdir. Bərdə XVIII əsrin sonlarında Qarabağ xanlığının
şimal
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
192
ölkələri ilə əlaqə yolunun üstündə mühüm məntəqə rolu
oynamış, həmçinin sənətkarlıq və ticarət məskəni, poçt, tranzit
xidmətləri göstərən kiçik şəhər olmuşdur. Buna görə də həmin
dövrün mənbələrində Bərdənin adına təsadüf olunmur.
Bərdə şəhəri XVIII əsrin sonu-XIX əsrin əvvəllərindən
etibarən yenidən inkişaf etməyə başlamış, yeni və ən yeni
tarixdə öz varlığını göstərmiş, həyatını özünün qədim bünövrəsi
üzərində davam etdirmişdir.
XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycan İranla Rusiya arasında
bölüşdürülən zaman Şimali Azərbaycanın tərkibində Bərdə də
Rusiyanın tabeliyinə keçmişdir. Azərbaycanın şimal hissəsinə öz
müstəmləkəsi kimi baxan Rusiya, onun təbii sərvətlərindən
xammal kimi istifadə etməklə, sənaye mallarına tələbatını Ru-
siya istehsalı vasitəsilə ödəməklə yerli istehsala imkan
verməmişdir. Azərbaycanın iqtisadi inkişafdan geri qalan digər
şəhərləri kimi Bərdə də nəinki zəifləmiş, hətta şəhər kimi
mövcudluğunu itirmək səviyyəsinə enmişdir.
Beləliklə, antik və orta əsr yazılı mənbə məlumatlarının,
arxeoloji qazıntı materiallarının tədqiqi göstərir ki, Bərdə şəhəri
eradan əvvəl yaranmış, inkişaf edərək erkən orta əsrlərdə
Albaniyanın paytaxtına çevrilmiş, orta əsrlərdə Azərbaycanın,
həmçinin Yaxın və Orta Şərqin məşhur şəhərlərindən biri
olmuşdur. 25000 ildən artıq tarixə malik olan Bərdə şəhəri
müxtəlif dövrlərdə tənəzzülə uğramışsa da günümüzə qədər öz
həyatını davam etdirmiş, bu gün də yaşayır və inkişaf edir.
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
193
MƏNBƏ VƏ ƏDƏBİYYAT
Dünyanın ilk həqiqi elm adamı İbn Heysəm
Əlimizə telefonu alıb hər dəfə şəkil çəkəndə onu xatırlaya bilərik. Çünki o ilk dəfə video kameraların, şəkil çəkən aparatların işləmə mexanizmini ta min il əvvəl ortaya qoymuş və “Kitab əl-Mənazir” (Görmələr kitabı – Optika) əsərində bunları geniş-geniş açıqlamışdır. Hər dəfə bədrlənmiş aya baxanda orada 32 km genişliyində, 2 km dərinliyində bir kraterin onun adını daşıdığını yada sala bilərik. “Apollon” ilə Aya enən ilk astronomlar orada gördükləri möhtəşəm kraterlərə mühüm şəxslərin adlarını verərkən, bir kraterə də onun adını vermişlər.
Həmçinin dünyada ilk elm adamı ünvanına sahib şəxs kimdir sualına da heç çəkinmədən onun adını verə bilərik. Ümumiyyətlə onun həyatı və araşdırmaları barədə oxuyanda insan gərək zərgər dəqiqliyində olsun. Zərgər elə həssas, elə dəqiqliklə işləyir ki, hər hansı toz qırıntısını belə itirməsi onun üçün ziyandır. Çünki o qızılla, dəyərli daş-qaşla işləyir. İbn Heysəmi oxuyub onu tanıyanda da eynilə zərgər dəqiqliyi ilə hərəkət etməmiz gərəkir. İbn Heysəm həm də bu gün bilinən mənada ilk dəfə elmi metoddan, elmi araşdırmadan istifadə edən şəxs olmuşdur. Gəlin onu biraz yaxından tanıyaq.
İbn Heysəmin əsl adı əl-Həsəndir. Qərb dünyası onu əl-Həsəndən yola çıxaraq “Alhazan” olaraq tanıyır. Heysəmin oğlu mənasına gələn İbn Heysəm isə atasına nisbət edilərək verilmişdir. Bu yazıda biz ondan İbn Heysəm olaraq bəhs edəcəyik.
İbn Heysəm belə deyir: “Həqiqəti tapmaq asan deyil və ona gedən yol çətindir. Həqiqəti axtaran sizlər dərhal hökm verməməli və əvvəlkilərin yazılarına qeyri-şərtsiz bağlanmayacaq qədər müdrik olmalısınız. Sorğulamalı və o yazıları hər cəhətdən tənqid süzgəcindən keçirməlisiniz. Hər hansı bir şəxsin söylədiklərini deyil, yalnız dəlil və təcrübəni əsas almalısınız. Çünki hər insan qüsurun hər növünə qarşı müdafiəsizdir. Həqiqəti axtaranlar olaraq bizlər, ön mühakimədən qaçınmaq üçün çalışmalarımızda şəxsi fikirlərimizə belə şübhə və sorğulama ilə yanaşmalıyıq. Bu dərsi çıxarın və həqiqət gözlərinizin önünə sərilsin”.
İbn Heysəm mövzunun din deyil, elm olduğu zaman şübhəci və sorğulayıcı davranmanın daha faydalı olduğunu müdafiə edir. O belə deyir: “Həmişə bilginin və həqiqətin arxasınca düşdüm. Nə vaxt ki, Yaradana yaxın olmaq və aydınlığa qovuşmaq istədim, bu zaman bilginin və gerçəyin arxasınca getməkdən daha yaxşı yol olmadığına inandım”.
İbn Heysəmin bu metodu əslində müasir elmin metodudur. Bu üsul və metod sayəsində addım-addım inkişaf edən elm və texnologiya insanlığı Aya aparmağı bacarmışdır. Oraya enənlər özlərinə sadəcə baxmağı deyil, görməyi də öyrədən bu həqiqi elm adamının adını yaşatmaq üçün kraterlərdən birinə onun adını vermişdir.
İbn Heysəmin göz və işıqla bağlı etdiyi araşdırmalar və önə sürdüyü hipotezlər (təsdiq edilməmiş iddia) onu böyük bir elm insanı etmiş və tarixdə adının həkk olunmasına səbəb olmuşdur. İbn Heysəm özündən əvvəl dünyada görmə ilə bağlı qəbul edilən görüşlərin yanlış olduğunu söyləmişdir. İbn Heysəmə qədər demək olar ki, necə gördüyümüzü bilmirdik. O dövrdə Qərb dünyasında görmə hadisəsi insanların gözlərindən çıxan şüaların ətrafdakı əşyalara dəyərək gözə geri gəlməsilə gerçəkləşdiyini düşünürdülər. İbn Heysəm isə işığın gözdən çıxaraq deyil, əksinə cisimdən gözümüzə gəlməsi ilə gördüyümüzü tapmışdır.
Səmada görünən ulduzların gözlərdən çıxan şüaların çata bilməyəcəyi qədər uzaq məsafədə olduğunu vurğulayan alim gözlərdən şüa çıxmadığını, əksinə şüaların əşyalara dəyərək gözə gəldiyini düşünürdü. İbn Heysəm işığın meydana gəlməsi üçün bir qaynağın olması gərəkdiyini çox yaxşı bilirdi. Gözün gerçəyə yaxın bioloji təsvirlərini düzəltdiyi üçün gözlərin belə bir qabiliyyətə sahib olmasını ehtimal xaricində görürdü.
İbn Heysəmin yaşadığı dövrdə Qərb dünyasında görmə hadisəsi aşağıdakı şəkildə olduğu kimi izah edilir.
Görmə hadisəsinin gözlərdən çıxan şüa ilə gerçəkləşdiyi qəbul edilirdi.
O belə deyirdi: “Əgər görmək üçün gözlərimizdən şüa yayırıqsa necə olur ki, parlaq günəşə baxdığımızda gözlərimiz ağrıyır, ancaq şam işığına baxanda ağrı vermir? Ya da gecələri aya baxanda həqiqətən də gözümüzdən çıxan şüalar o qədər uzağa gedə bilərmi? Halbuki işıq gözümüzdən çıxmır, əksinə düz çizgilər halında gözümüzün içinə gəlir. Qaranlıq bir otağın tavan ya da divarında bir deşik açarsaq yalnız o açılan deşikdən gələn şüaları görəcəyik. Halbuki şüalar gözümüzdən çıxsaydı hər tərəfi görməmiz lazım idi”.
İbn Heysəm görüntünün gözdə necə meydana gəldiyini anlamaq üçün qaranlıq bir otaqdan ibarət bir göz modeli düzəldərək otağın divarına balaca bir deşik açmışdı. Bu zaman otağın xaricində aydın görünən bir cismin “qaranlıq otaq”da tərs bir əks olunma meydana gətirdiyini görür. Sonralar Latın dilində bu balaca deşik açılan “qaranlıq otaq” modelinə “camera obscura” deyiləcək. İbn Heysəmin “qaranlıq otaq” (camera obscura) modeli foto aparatların icad edilməsinə səbəb olduğu kimi teleskopların da icad edilməsinə təkan vermişdi.
İbn Heysəmin “qaranlıq otaq” (camera obscura) təcrübəsi gecə vaxtı tətbiq edilsəydi işığın intensivliyi az olduğuna görə çadırın içində görüntü meydana gətirmək üçün işığın içəriyə girdiyi deşik böyüdülərək daha böyük ölçüdə işıq toplaması gərəkirdi. Bu prinsibin əsasında teleskoplar icad edilmişdir. Sözün qısası çadırın içində başlayan bir görüntü ilə kainatın ən uzaq nöqtələrini görə bilməmizi təmin edən texnologiyalara görə biz həm də İbn Heysəmə borcluyuq.
İbn Heysəm tarixdə ilk dəfə elmin qayda və prinsiplərini ortaya qoymuşdur. O, müasir elmi metodologiyanı ilk dəfə meydana gətirmiş və bunu yazdığı “Kitab əl-Mənazır” (Optika) əsərində ilk dəfə tətbiq etmişdir. Beləliklə də “Kitab əl-Mənazir” (Optika) ilk elmi vəsait olaraq tarixə keçmiş, İbn Heysəm də “dünyanın ilk həqiqi elm adamı” olmuşdur. Bu kitabın ən bariz xüsusiyyəti əvvəlki nüfuz sahibi elm adamlarına bağlanmadan tamamilə təcrübəyə əsaslanaraq, riyazi və əqli-məntiqi yollarla nəticəyə çatmasıdır. İbn Heysəm düzəltdiyi optik alət və vasitələrlə təcrübələr aparmış və əldə etdiyi nəticələri tezisinin isbatında istifadə etmişdir.
İbn Heysəmin məşhur əsəri “Kitab əl-Mənazir” (Oprika) orta əsrlərdə beş dəfə latın dilinə tərcümə edilmişdir. Bu əsər bütün Avropada universitet və elm mərkəzlərində tanınan və yeganə müraciət edilən qaynaq idi. Optika elminin qərbdəki öncülərindən olan Rocer Bekon (1212-1292) İbn Heysəmi müəllimi olaraq qəbul etmişdir.
Fəlsəfə ilə də maraqlanan İbn Heysəm bu sahədə də o qədər dərinləşmişdi ki, Aristotel və Ptolemeyin əsərlərindəki xətaları ortaya qoymuşdur. İbn Heysəm Aristotel və Ptolemeyin kainatın dünyanın ətrafında döndüyünü müdafiə edən fikirlərinə qarşı çıxmış və kainatın dünyanı mərkəz alaraq onun ətrafında dönəcək qədər balaca olmadığını, əksinə dünya və günəş sistemimiz kimi başqa bir çox sistemlərin də ola biləcəyini demişdir. Həmçinin İbn Heysəm Aristotel və Ptolemeyin bir çox əsərini ərəb dilinə tərcümə etmişdir.
XVII əsrə aid tablonun bir tərəfində İbn Heysəmin şəkli yer alır. Adının həmən altında isə “ağıl” yazılmışdır. Deməli avropalıların gözündə İbn Heysəm ağılı təmsil edir. Digər yanda isə məşhur Qalileyin rəsmi yer alır. Qalileyin adının həmən altında isə “duyğular” yazılmışdır. Aydın olur ki, XVII əsrdə Qərb dünyasında ağılı simvolu olaraq qəbul edilən şəxs müsəlman bir alimdir.
İbn Heysəm belə deyirdi: “Gerçəyi axtaran şəxs, əvvəlki alimlərin yazdıqlarını araşdıraraq onların görüşlərini təqib edən və nəticədə onlara güvənən şəxs deyildir. Əksinə gerçəyi axtaran şəxs onlara şübhə ilə baxan, onlardan topladığı bilgiləri sorğulayan, bir çox qüsur və əskikləri olan bu insanların sözlərinə deyil, dəlillərə və sübutlara boyun əyən şəxsdir”.
Görəsən İbn Heysəmin yaşadığı dövrlərdə İslam dünyasında elmi inkişafın altında yatan əsas faktorlar nələr idi? Nə baş vermişdi ki, dünyanın ən geridə qalmış cəmiyyətlərindən olan ərəblər qısa bir müddətdə ən inkişaf etmiş mədəniyyət qura bilmişdilər, elmdə bu qədər inkişaf etmişdilər? Nə olmuşdu ki, dünya səhnəsinə çıxan ərəblər birdən-birə dünya ilə günəş arasında olan məsafəni, bədəndə qanın dolaşması və s. sahələr ilə maraqlanmağa başlamışdılar? Bu sualların cavabını tapmaq üçün o dövrün əsərlərində tez-tez istinad edilən ağıla və düşünməyə dair ayələrə nəzər yetirmək gərəkir. Həmin ayələr o dövrün müsəlmanlarını təbiəti və öz bədənlərini anlamağa, tədqiq etməyə sövq etmişdir. Bilmək bir mənada dini bir vəzifədir. Belə bir dini motivasiya olmasaydı tarixdə baş verən bu böyük inqilabı anlamaq çətin olardı.
Məşhur “Cosmos” sənədli filmində İbn Heysəmə: “Bəlkə də ən böyük elm adamı idi” deyilmişdir. İbn Heysəm İslam coğrafiyasında elmin və mədəniyyətin ən zirvə dövründə yaşayan və bu dövrün seçkinlərindən olan İbn Sina və Biruni kimi alimlərlə eyni dövrdə yaşamışdır. O Qədim Yunan filosoflarının riyaziyyat, astronomiya və fizikaya dair əsərlərini ətraflı və dərin bir şəkildə tədqiq eləmişdir. Beləcə o Qədim Yunan mədəniyyətinə aid təbiət elmləri və riyaziyyata dair kitablarını birinci qaynaqdan öyrənmişdir. Bununla da həm öz tezislərini sübut etmiş, həm də əvvəlcədən irəli sürülmüş ancaq yanlış olmasına baxmayaraq mənimsənilən görüşləri çürütmüşdür.
İbn Heysəmin Nil daşqınlarını önləmək və Nilin suyundan səmərəli istifadə etməklə bağlı bəzi görüşləri var idi. O belə demişdi: “Əgər Misirdə olsam, Nil üçün elə bir iş görərəm ki, suyu gur və az olan vaxtlarda (insanlara) fayda gətirər”. Bu xəbəri eşidən Fatimi hökmdarı Hakimbiəmrillah (985-1021) İbn Heysəmi Misirə dəvət edib, layihəsini həyata keçirməsi üçün onu hər bir şeylə təmin edir. İbn Heysəm Yuxarı Misirdə yerləşən Asuan ərazisində araşdırmalar aparır və məlum olur ki, o dövrün imkanları ilə Nilin üzərində bənd tikmək mümkün deyildir. Bunu başa düşən İbn Heysəm xəlifə Hakimbiəmrillahdan layihəsini həyata keçirə bilmədiyi üçün üzr istəyir. Xəlifə qəzəbini boğur və İbn Heysəmə divanxanada vəzifə verir. Xəlifənin hər an onu cəzalandıra biləcəyindən qorxan İbn Heysəm özünü dəliliyə vurur, xəlifənin vəfatına qədər ev dustağı edilir. Həyatının mühüm hissəsini Misirdə keçirən İbn Heysəm məhz bu vaxt ərzində (1011-1021-ci illər) özünün məşhur “Kitab əl-mənazir” əsərini yazır. Hakimbiəmrillahın 1021-ci ildə vəfatından sonra rahatlıq tapır, sərbəst şəkildə elmi tədqiqatlar aparır.
İbn Heysəm 1038-ci ildə 73 yaşında Misirin paxtaxtı Qahirədə dünyasını dəyişmişdir. Ondan sonra İbn Şatır, Batruci, Nyuton və Kepler kimi elm adamları da İbn Heysəmin irəli sürdüyü günəş sistemi modelini mənimsəyərək çalışmalarını bu yöndə inkişaf etdirmişdir.
Əli ibn Heysəm
Əli ibn Heysəm [1] ibn Məhəmməd – Şirvanşahlar dövlətinin dördüncü hökmdarı, Şirvanşah Heysəm ibn Məhəmmədin oğlu.
| Şirvanşahlar Dövlətinin IV hökmdarı |
|---|
Mündəricat
- 1 Fəaliyyəti
- 1.1 Rusların Azərbaycana yürüşü
Fəaliyyəti
Şirvanşah Heysəm ibn Məhəmmədin ölümündən sonra Şirvanşahlığa oğlu Əli ibn Heysəm ibn Məhəmməd gəlmişdi. Şirvanda baş verən bir sıra hadisələr onun adı ilə bağlıdır. Əli ibn Heysəm əl-Babın əmiri ilə birlikdə qonşu Şəndana, “kafirlər” üzərinə yürüş etmişdir. Lakin onlar Şəndanın qapıları qarşısında məğlub oldular. Əli və əl-Baibn əmiri 10 min müsəlmanla əsir düşdü. Onların hamısı Şəndan, Sərir əhalisi və xəzərlər arasında bölüşdürüldü. Üç aydan sonra sərirlilər əsirləri Əli ibn Heysəmi və əl-Bab əmirini əvəzində heç nə almadan azad etdilər, şəndanlıların və xəzərlərin tutduqları əsirlər isə satıldı və onların yalnız çox az bir qismi xilas ola bildi. “Tarix-i əl-Bab” da göstərilir ki, “Əl-Bab sərhəd vilayətinin (səqr) kafir tayfaları içərisində müsəlmanların ən qəddar düşməni Şəndanın əhalisi idi”. Adı çəkilən döyüş h.309 (917)-cu ildə baş vermişdir. [2]
Rusların Azərbaycana yürüşü
Əli ibn Heysəmin hakimiyyəti dövründə əl-Məsudinin bəhs etdiyi başqa hadisə də olmuşdur. Xəzərlərlə yanaşı, Şirvana ruslar da dəfələrlə dənizdən basqınlar edirdilər. Şirvanşahlar və Dərbənd əmirləri bu basqınlara qarşı mübarizə aparırdılar. Xəzər dənizinin əhalisi sıx olan cənub-qərb sahilləri yadelli işğalçıların diqqətini çoxdan cəlb edirdi. Ticarət məqsədilə öz gəmilərində Xəzər dənizinin sahillərinə üzüb gələn rus tacirləri bu diyara yaxşı bələd idilər və xəzərlər kimi Azərbaycanın, xüsusilə Şirvan vilayətinin zənginliyi barədə məlumatları yayırdılar. Ruslar təqribən 914-cü ildə Bakı sahillərinə hücum etdilər. “Rus drujinaları buraya ilk dəfə gəlmirdilər. Onlar qədimdən şərqi Avropa ölkələri, Qafqaz və İran arasında qızğın ticarət gedən yaxşı bələd olduqları yolla irəliləyirdilər”. [3] [4]
Rusların bu səfərini əl-Məsudi ətraflı təsvir etmişdir. O göstərir ki, h.300 (912-13)-cü ildən sonra rusların hərəsində 100 adam olan təqribən 500 gəmisi Don çayı ilə Xəzər kanalına qədər gəldi. Rusların gəmiləri kanalın ağzını qoruyan Xəzər gözətçi dəstələrinin durduğu yerə çatdıqda ruslar bu dənizin ətrafinda yaşayan xalqlardan zəbt etdikləri qənimətin yarısını xəzər xaqanına verməyi vəd edib, ondan bütün ölkəni keçərək Volqa çayına, sonra isə üzüaşağı üzüb çayın mənsəibnə və Xəzər dənizinə çıxmağa razılıq aldılar. [5] [6] “Xaqan onların bu qanunsuz işi etməsinə icazə verdi və ruslar körfəzə girib, çayın (Donun) mənsəibnə yetişdilər və onun vasitəsilə üzüyuxarı üzməyə başladılar. Nəhayət, Xəzər çayına (Volqaya) çatdılar və bu çayla Atil şəhərinədək endilər, onun yanından ötərək, çayın Xəzər dənizinə töküldüyü yerdə mənsəibnə yetişdilər, oradan isə (Təbəristandakı) Amul şəhərinə doğru (üzdülər). Rusların gəmiləri dənizə səpələndi və Gilana, Deyləmə, Təbəristana, Curcan sahilindəki Abeskuna neft verən vilayətə (iləd ən-nəffətə – Abşeron) və Azərbaycan istiqamətində yerləşən (bütün torpaqlara) basqın etdilər. bu dənizin ətrafında yaşayan xalqlar özlərini itirdilər, çünki keçmişdə onlann üzərinə dənizdən basqın edən düşmən görməmişdilər. Dənizdə yalnız ticarət və balıqçı gəmiləri üzərdi. Ruslar gilanlılarla, deyləmlilərlə və İbn Əbu əs-Sacın sərkərdələrindən biri ilə vuruşdular. Sonra onlar Şirvan şahlığının Bakuh adı ilə tanınmış neft verən sahilinə gəlib çıxdılar. (Sahilboyundan) qayıdarkən ruslar neftverən (vilayətdən) cəmi bir neçə mil aralı olan adalarda daldalandılar. O vaxtlar (təqr. 914-cü il) Şirvanım şahı Əli ibn əl-Heysəm idi. Əhali hazırlıq gördü, qayıqlarına (kəvarib) minib, həmin adalara qədər üzdü. Ruslar onların qarşısına çıxdılar. Minlərlə müsəlman öldürüldü və dənizdə boğuldu.” [7]
Əl-Məsudi xəbər verir ki, Azərbaycanın cənubunun, Arranın, Beyləqanın, Bərdə vilayətinin və başqa şəhərlərin, habelə onlarla birlikdə Deyləm, Gilan və Təbəristanın əhalisi qaçmağa üz qoydular, çünki onlar dənizdən hücum gözləmirdilər və qəfil basqına məruz qalmışdılar. Ruslar bu dənizdə bir neçə ay qaldılar, belə ki, dənizlə qonşuluq edən heç bir xalq bir ölkədən başqasına gedib-gələb bilmirdi. Ruslar böyük qənimət əldə etdikdən sonra yenidən xəzər torpaqlarına qayıtdılar. Lakin burada onlar müsəlmanların hücumuna məruz qaldılar. Onlann böyük hissəsi (30 000 yaxın) qırıldı və yalnız cüzi bir qismi (5 minə yaxm) xilas olub vətənə qayıda bildi. [8] [9]
Döyüş xronologiyası
Tarix Müharibə Müttəfiqlər Qarşı tərəf Yer Vəzifəsi Nəticə 914-cü il Rusların Qafqaz ekspedisiyaları — qədim ruslar Abşeron, Bakı Şirvanşah məğlubiyyət 917-ci il “Kafirlər” üzərinə yürüş əl-Bab Şəndan, Sərir əhalisi və xəzərlər Şəndan Şirvanşah məğlubiyyət 917-ci il Layzanşahlarla hakimiyyət mübarizəsi — Əbu Tahir Yəzid ibn Məhəmməd Mərzuqiyyə Şirvanşah məğlubiyyət, özünün və varisinin edam edilməsi İstinadlar
- ↑ Qafar CƏBİYEV (2017-10-13). “Lahıc: tarixə hörmət, gələcəyə təminat”. Xalq qəzeti.
- ↑ Mинopcкий,s.47 – 48
- ↑ А.Ю.Якyбoвcкий. Ибн Mиcкaвeйx. O пoxoдe pycoв в Бepдa’a в 322 г. 943/4 г. “Bизaнтийcкий вpeмeнник”, 1926, т.XXIV, c.37, 92
- ↑ В.В.Бapтoльд. Mecтo пpикacпийcкиx oблacтeй в иcтopии мycyль-мaнcкoгo миpa. Coч., т.II, ч.l, M., 1963, c.684
- ↑ Əl-Məsudi. Mürüc. s. 198-199
- ↑ Бapтoльд, c.685-686
- ↑ S. Aşurbəyli – Şirvanşahlar dövləti, IV nəşri, Bakı, 2007
- ↑ Əl-Məsudi, s.l99-201
- ↑ C. d’Ohson. Lez peuples du Caucase et de pays au nord de la Mer Noire et de la mer Caspienne, dans lse dixieme siecle, ou vayage d’Abou-el-Cassim. Paris, 1828, c. 105-108
Həmçinin bax
- Məzyədilər
- Azərbaycan tarixi
September 19, 2021
Ən son məqalələrİki hekayə (film, 1986)
İki musiqiçi qız (rəsm əsəri)
İki mərtəbəli karvansaray (Şuşa)
İki nəfərlik vağzal (film, 1982)
İki qulaqlı cücə (film, 2009)
İkinci Çaylı
İkinci Çağan
İkinci Çin-yapon müharibəsi
İkinci Ümumqırğız (Ümumqazax) Qurultayı
İkinci İnönü döyüşü
Ən çox oxunan
Xüsusi:map/12/-78.06389/-85.78889/az
Xüsusi:map/12/-78.19444/-84.9/az
Xüsusi:map/12/-8.25/125.58333/az
Xüsusi:map/12/-8.425/127.325/az
Xüsusi:map/12/0.8054944/-66.0053583/az
əli, heysəm, məhəmməd, şirvanşahlar, dövlətinin, dördüncü, hökmdarı, şirvanşah, heysəm, məhəmmədin, oğlu, şirvanşahlar, dövlətinin, hökmdarısələfi, heysəm, məhəmmədxələfi, məhəmməd, yezidşəxsi, məlumatlardoğum, tarixi, əsrdoğum, yeri, şamaxıvəfat, tarixi, 917s. Eli ibn Heysem 1 ibn Mehemmed Sirvansahlar dovletinin dorduncu hokmdari Sirvansah Heysem ibn Mehemmedin oglu Eli ibn HeysemSirvansahlar Dovletinin IV hokmdariSelefi Heysem ibn MehemmedXelefi I Mehemmed ibn YezidSexsi melumatlarDogum tarixi IX esrDogum yeri SamaxiVefat tarixi 917Sulale MezyedilerAtasi Heysem ibn Mehemmed Mundericat 1 Fealiyyeti 1 1 Ruslarin Azerbaycana yurusu 2 Doyus xronologiyasi 3 Istinadlar 4 Hemcinin baxFealiyyeti RedakteSirvansah Heysem ibn Mehemmedin olumunden sonra Sirvansahliga oglu Eli ibn Heysem ibn Mehemmed gelmisdi Sirvanda bas veren bir sira hadiseler onun adi ile baglidir Eli ibn Heysem el Babin emiri ile birlikde qonsu Sendana kafirler uzerine yurus etmisdir Lakin onlar Sendanin qapilari qarsisinda meglub oldular Eli ve el Baibn emiri 10 min muselmanla esir dusdu Onlarin hamisi Sendan Serir ehalisi ve xezerler arasinda bolusduruldu Uc aydan sonra serirliler esirleri Eli ibn Heysemi ve el Bab emirini evezinde hec ne almadan azad etdiler sendanlilarin ve xezerlerin tutduqlari esirler ise satildi ve onlarin yalniz cox az bir qismi xilas ola bildi Tarix i el Bab da gosterilir ki El Bab serhed vilayetinin seqr kafir tayfalari icerisinde muselmanlarin en qeddar dusmeni Sendanin ehalisi idi Adi cekilen doyus h 309 917 cu ilde bas vermisdir 2 Ruslarin Azerbaycana yurusu Redakte Eli ibn Heysemin hakimiyyeti dovrunde el Mesudinin behs etdiyi basqa hadise de olmusdur Xezerlerle yanasi Sirvana ruslar da defelerle denizden basqinlar edirdiler Sirvansahlar ve Derbend emirleri bu basqinlara qarsi mubarize aparirdilar Xezer denizinin ehalisi six olan cenub qerb sahilleri yadelli isgalcilarin diqqetini coxdan celb edirdi Ticaret meqsedile oz gemilerinde Xezer denizinin sahillerine uzub gelen rus tacirleri bu diyara yaxsi beled idiler ve xezerler kimi Azerbaycanin xususile Sirvan vilayetinin zenginliyi barede melumatlari yayirdilar Ruslar teqriben 914 cu ilde Baki sahillerine hucum etdiler Rus drujinalari buraya ilk defe gelmirdiler Onlar qedimden serqi Avropa olkeleri Qafqaz ve Iran arasinda qizgin ticaret geden yaxsi beled olduqlari yolla irelileyirdiler 3 4 Ruslarin bu seferini el Mesudi etrafli tesvir etmisdir O gosterir ki h 300 912 13 cu ilden sonra ruslarin heresinde 100 adam olan teqriben 500 gemisi Don cayi ile Xezer kanalina qeder geldi Ruslarin gemileri kanalin agzini qoruyan Xezer gozetci destelerinin durdugu yere catdiqda ruslar bu denizin etrafinda yasayan xalqlardan zebt etdikleri qenimetin yarisini xezer xaqanina vermeyi ved edib ondan butun olkeni kecerek Volqa cayina sonra ise uzuasagi uzub cayin menseibne ve Xezer denizine cixmaga raziliq aldilar 5 6 Xaqan onlarin bu qanunsuz isi etmesine icaze verdi ve ruslar korfeze girib cayin Donun menseibne yetisdiler ve onun vasitesile uzuyuxari uzmeye basladilar Nehayet Xezer cayina Volqaya catdilar ve bu cayla Atil seherinedek endiler onun yanindan oterek cayin Xezer denizine tokulduyu yerde menseibne yetisdiler oradan ise Teberistandaki Amul seherine dogru uzduler Ruslarin gemileri denize sepelendi ve Gilana Deyleme Teberistana Curcan sahilindeki Abeskuna neft veren vilayete iled en neffete Abseron ve Azerbaycan istiqametinde yerlesen butun torpaqlara basqin etdiler bu denizin etrafinda yasayan xalqlar ozlerini itirdiler cunki kecmisde onlann uzerine denizden basqin eden dusmen gormemisdiler Denizde yalniz ticaret ve baliqci gemileri uzerdi Ruslar gilanlilarla deylemlilerle ve Ibn Ebu es Sacin serkerdelerinden biri ile vurusdular Sonra onlar Sirvan sahliginin Bakuh adi ile taninmis neft veren sahiline gelib cixdilar Sahilboyundan qayidarken ruslar neftveren vilayetden cemi bir nece mil arali olan adalarda daldalandilar O vaxtlar teqr 914 cu il Sirvanim sahi Eli ibn el Heysem idi Ehali hazirliq gordu qayiqlarina kevarib minib hemin adalara qeder uzdu Ruslar onlarin qarsisina cixdilar Minlerle muselman olduruldu ve denizde boguldu 7 El Mesudi xeber verir ki Azerbaycanin cenubunun Arranin Beyleqanin Berde vilayetinin ve basqa seherlerin habele onlarla birlikde Deylem Gilan ve Teberistanin ehalisi qacmaga uz qoydular cunki onlar denizden hucum gozlemirdiler ve qefil basqina meruz qalmisdilar Ruslar bu denizde bir nece ay qaldilar bele ki denizle qonsuluq eden hec bir xalq bir olkeden basqasina gedib geleb bilmirdi Ruslar boyuk qenimet elde etdikden sonra yeniden xezer torpaqlarina qayitdilar Lakin burada onlar muselmanlarin hucumuna meruz qaldilar Onlann boyuk hissesi 30 000 yaxin qirildi ve yalniz cuzi bir qismi 5 mine yaxm xilas olub vetene qayida bildi 8 9 SELEFHeysem ibn Mehemmed Eli ibn HeysemMezyediler XELEFI Mehemmed ibn YezidDoyus xronologiyasi Redakte Tarix Muharibe Muttefiqler Qarsi teref Yer Vezifesi Netice914 cu il Ruslarin Qafqaz ekspedisiyalari qedim ruslar Abseron Baki Sirvansah meglubiyyet917 ci il Kafirler uzerine yurus el Bab Sendan Serir ehalisi ve xezerler Sendan Sirvansah meglubiyyet917 ci il Layzansahlarla hakimiyyet mubarizesi Ebu Tahir Yezid ibn Mehemmed Merzuqiyye Sirvansah meglubiyyet ozunun ve varisinin edam edilmesiIstinadlar Redakte Qafar CEBIYEV 2017 10 13 Lahic tarixe hormet geleceye teminat Xalq qezeti Minopckij s 47 48 A Yu Yakybovckij Ibn Mickavejx O poxode pycov v Bepda a v 322 g 943 4 g Bizantijckij vpemennik 1926 t XXIV c 37 92 V V Baptold Mecto ppikacpijckix oblactej v ictopii mycyl manckogo mipa Coch t II ch l M 1963 c 684 El Mesudi Muruc s 198 199 Baptold c 685 686 S Asurbeyli Sirvansahlar dovleti IV nesri Baki 2007 El Mesudi s l99 201 C d Ohson Lez peuples du Caucase et de pays au nord de la Mer Noire et de la mer Caspienne dans lse dixieme siecle ou vayage d Abou el Cassim Paris 1828 c 105 108 Sirvansahlar dovleti portaliHemcinin bax Redakte Mezyediler Azerbaycan tarixiMenbe https az wikipedia org w index php title Eli ibn Heysem amp oldid 5946930, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.