Azərbaycan nağıllarının süjet göstəricisi” monoqrafiyası çapdan çıxmışdır

Nağıl — şifahi xalq ədəbiyyatının epik növünün ən qədim və ən çox yayılmış janrı. Nağılların müəllifi olmur. Yazıldığı tarix məlum deyil.

Ilkin rustəmzadə azərbaycan nağıllarında süjet göstəricisi

XVIII əsrin sonunda Azərbaycan sülaləsi olan Qacarlar (1796-1925) İranda hakimiyyətə gəldilər. Qacarlar vaxtı ilə onların ulu babaları qaraqoyunluların, ağqoyunluların, səfəvilərin və nəhayət, Nadir şahın hakimiyyəti altında olmuş bütün əraziləri, o cümlədən Azərbaycan xanlıqlarını yenidən mərkəzi hakimiyyətə tabe etmək siyasəti yeritməyə başladılar.

Beləliklə, Qacarlarla Cənubi Qafqazı işğal etməyə çalışan Rusiya arasında uzun sürən müharibələr dövrü başlandı.

Azərbaycan iki böyük dövlət arasında qanlı müharibələr meydanına çevrildi. Rusiya tərəfindən ərazi vədləri ilə şirnikləndirilərək hərbi əməliyyatlara başçılıq edən erməni və gürcü mənşəli generallar əllərinə düşmüş fürsətdən istifadə edərək Azərbaycanın dinc əhalisinə qarşı dəhşətli soyqırımları törətdilər.

Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələrinə əsasən Azərbaycan iki imperiya arasında bölüşdürüldü: Şimali Azərbaycan Rusiyaya, Cənubi Azərbaycan isə qacarların idarə etdiyi İran şahlığına qatıldı.

Azərbaycanın bundan sonrakı tarixində yeni siyasi-coğrafi anlayışlar meydana gəldi: “Şimali Azərbaycan” (və ya “Rusiya Azərbaycanı”) və “Cənubi Azərbaycan” (və ya “İran Azərbaycanı”).

Geridə qalmış şahlıq rejiminin hakimiyyəti altına düşmüş Cənubi Azərbaycandan fərqli olaraq, Şimali Azərbaycan Rusiyanın və onun vasitəsilə bütün Qərbi Avropanın nisbətən qabaqcıl mədəni-iqtisadi inkişaf məcrasına daxil oldu.

Azərbaycan xalqının şimalda ruslaşdırılması, cənubda isə farslaşdırılması dövrü başlandı.

Rusiya Şərqə doğru daha da irəliləmək, isti dənizlərə yol açmaq üçün azərbaycanlıları Qafqazdan sıxışdırıb çıxarmaq siyasəti yeritməyə başladı. Bunun üçün ilk növbədə Cənubi Qafqazın xristian əhalisinə – başlıca olaraq İrandan və Türkiyədən köçürülmüş ermənilərə, həmçinin gürcülərə arxalandı, Azərbaycanın xristian-alban əhalisindən istifadə etdi. Yerli müsəlman əhalinin zorla xristianlaşdırılmasına başlandı.

Beləliklə, Bizans imperiyasından sonra yeni bir xristian dövlətinin – Rusiyanın regionda geniş işğallara başlaması ilə Cənubi Qafqazda xristian amili yenidən dirçəldildi. Rusiyadan Azərbaycan ərazisinə xristian əhalinin köçürülüb gətirilməsinə cəhd göstərildi.

İlk zamanlar bu siyasət baş tutmadıqda Rusiya Cənubi Qafqazda özünə dayaq yaratmaq üçün işğal etdiyi Azərbaycan torpaqlarına, xüsusən Qarabağın dağlıq rayonlarına, keçmiş İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazisinə qonşu ölkələrdən kütləvi surətdə erməni əhalisi köçürdü. Türkiyə ilə həmsərhəd olan Qərbi Azərbaycan torpaqlarında – keçmiş İrəvan, Naxçıvan xanlıqlarının ərazisində süni surətdə və xüsusi məqsədlə “Erməni vilayəti” yaradıldı. Bununla, Azərbaycan torpaqlarında gələcək erməni dövlətinin əsası qoyuldu.

Bundan əlavə, Rusiya 1836-cı ildə müstəqil Alban kilsəsini ləğv etdi və onu erməni Qriqorian kilsəsinin tabeçiliyinə verdi. Bununla da Azərbaycanın qədim əhalisi olan xristian albanların qriqorianlaşdırılmasına və erməniləşdirilməsinə daha əlverişli şərait yaradıldı. Ermənilərin azərbaycanlılara qarşı yeni ərazi iddialarının əsası qoyuldu. Bütün bunlarla kifayətlənməyən çar Rusiyası daha çirkin siyasətə də əl atdı: erməniləri silahlandıraraq türk-müsəlman əhali üzərinə qaldırdı və azərbaycanlılara qarşı kütləvi qırğınlar törədilməsinə başlandı. Bununla azərbaycanlılara və Cənubi Qafqazın bütün türk-müsəlman əhalisinə qarşı soyqırımları dövrü başlandı.

Ölkənin şimal-qərbində – Gürcüstanla həmsərhəd olan ərazidə isə xristianlaşdırma siyasətinə gürcü kilsəsi cəlb olundu. Bundan istifadə edən gürcü feodalları Rusiya müstəmləkəçilərinin fəal köməyi ilə çoxdankı arzularını – yerli müsəlman əhalinin pravoslavlaşdırılması və gürcüləşdirilməsi planlarını həyata keçirməyə başladılar.

Lakin çarizmin və onun əlaltılarının bu qəddar müstəmləkəçilik siyasəti yerli əhalinin inadlı müqavimətinə rast gəldi. Bununla belə, müstəmləkəçilər Azərbaycan bəylərinin müsadirə olunmuş torpaqlarını paylamaq və geniş imtiyazlar vermək hesabına bəzi alban-ingiloy kəndlərini dinlərindən döndərib xristianlaşdıra bildilər. Bununla kifayətlənməyən müstəmləkəçilər qədim alban kilsələrini pravoslav kilsələrinə çevirdilər və bölgədə addımbaşı yeni kilsələr tikdirdilər. Azərbaycanın bu bölgəsinin xristianlaşdırılması siyasəti bilavasitə Qafqaz canişininin öz nəzarəti və iştirakı ilə həyata keçirilirdi.

Eyni zamanda, yerli əhalinin xristianlaşdırılması ilə yanaşı Rusiyadan Azərbaycana xristian əhalisinin köçürülməsinə diqqət artırıldı. Məqsəd Cənubi Qafqazda, xüsusən Azərbaycanda xristian amilinin rolunun gücləndirilməsindən ibarət idi.

Mürtəce şahlıq rejimi tərəfindən Azərbaycanın cənub torpaqlarında da eyni cür siyasət həyata keçirilirdi.

Çox çəkmədən, müstəqil yaşamaq ənənələrinə malik olan Azərbaycan xalqının həm şimalda, həm də cənubda azadlıq mübarizəsi gücləndi. Nəticədə, əvvəllər Azərbaycana yiyələnmək üstündə öz aralarında qanlı müharibələr aparmış Rusiya və İran dövlətləri Azərbaycan xalqının azadlıq mübarizəsinə qarşı və ölkəmizin yenidən birləşməsinə yol verməmək məqsədilə bir-birinin etibarlı müttəfiqinə çevrildilər. Bütün bunlara baxmayaraq, Azərbaycan xalqı Rusiya ağalığına və qacarlar İranının şahlıq rejiminə qarşı istiqlal mücadiləsini dayandırmadı, özünün müstəqil dövlətini yaratmaq üçün dəfələrlə üsyan qaldırdı, ölüm-dirim savaşına qalxdı, şəhidlər verdi.

Rusiyada Birinci rus inqilabı (1905-1907), İranda isə 1905-1911-ci illər inqilabı dövründə Azərbaycan xalqı özünün müstəqil dövlətçiliyini bərpa etmək, yeni dövrdə yeni demokratik idarəçilik sistemi yaratmaq uğrunda mübarizə aparırdı.

“Azərbaycan nağıllarının süjet göstəricisi” monoqrafiyası çapdan çıxmışdır

Bakı, 26 oktyabr (AZƏRTAC). Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Folklor İnstitutunun şöbə müdiri İlkin Rüstəmzadənin “Azərbaycan nağıllarının süjet göstəricisi (Aarne-Tompson sistemi əsasında)” monoqrafiyası “Elm və təhsil” nəşriyyatında çapdan çıxmışdır.

AZƏRTAC xəbər verir ki, kitabda folklorşünaslıq tarixində ilk dəfə olaraq Azərbaycan nağıl süjetlərinin sistemli göstəricisi verilmişdir. Göstərici beynəlxalq aləmdə geniş tətbiq olunan Aarne-Tompson sistemi əsasında hazırlanmışdır. Burada nağıl süjetləri ilə bağlı istənilən məlumat –onların mənbələri, variantları, hansı süjetlərlə kontaminasiya olmaları, hansı bölgələrdə yayılmaları və s. öz əksini tapmışdır.

Göstərici Azərbaycan nağıl süjetlərinin beynəlxalq aləmdə tanınmasında mühüm rol oynayır. Belə göstəriciyə sahib olan hər bir xalq həm də göstəricidəki nağıl nümunələrinin müəllifi sayılır. Bu gün bizim belə bir göstəriciyə sahib olmağımız Azərbaycan nağıllarının gələcəkdə başqa xalqların adı altında çap olunmasının qarşısını alacaq, belə hallar baş verdikdə isə onlara tutarlı cavab vermək mümkün olacaqdır.

İ.Rüstəmzadə beynəlxalq təsnifat prinsiplərini Azərbaycan nağıllarına tətbiq etməklə yanaşı, ona bir sıra əlavə və dəyişikliklər də etmişdir. Həmçinin göstəricidə kontaminasiyaların siyahısının və coğrafi göstəricinin verilməsi Azərbaycan nağıl süjetləri haqqında daha ətraflı məlumat əldə etmək imkanı yaratmışdır.

Monoqrafiyanın müsbət tərəflərindən biri də Azərbaycan folklor coğrafiyasını tam əhatə etməsidir. Tədqiqatçı Azərbaycan sərhədləri daxilində qeydə alınan nağıllarla kifayətlənməmiş, Gürcüstan, Dağıstan, Ermənistan, Cənubi Azərbaycan, Qars və Kərkükdə yaşayan azərbaycanlılardan toplanmış nağılları sistemləşdirməyə cəlb etməklə nağıl süjetlərimiz barədə dolğun təsəvvür yaratmışdır.

Araşdırma zamanı məlum olmuşdur ki, Azərbaycan nağılları arasında milli süjetlərin xüsusi çəkisi vardır. Müəyyən edilmiş 692 süjetin 302-sini məhz milli süjetlər təşkil edir.

Kitab geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Nağıllar

Nağıl — şifahi xalq ədəbiyyatının epik növünün ən qədim və ən çox yayılmış janrı. Nağılların müəllifi olmur. Yazıldığı tarix məlum deyil.

«Noxud üstündə yatan şahzadə qız» nağılı

Biri var idi, biri yox idi, bir şahzadə oğlan var idi. O, əsl şahzadə qız ilə evlənmək istəyirdi. Şahzadə oğlan özünə adaxlı tapmaq üçün bütün dünyanı gəzib-dolaşdı, çox axtardı, amma istədiyini tapa bilmədi. Bir dəfə axşama yaxın hava dəyişdi: göy guruldadı, ildırım çaxdı, bərk yağış yağmağa başladı. Birdən kimsə sarayın …

«Qar Qız» rus xalq nağılı

Bir qoca və qarı var idi. Onların uşaqları yox idi. Bir dəfə qışda onlar qardan qız düzəltdilər. Qız çox qəşəng alınmışdı, sankı canlı idi. Qoca ilə qarı bu qızın onların övladı olmasını o qədər arzu etdilər ki… Onlar qıza hətta ad da fikirləşdilər: Qar qız. Adını çağıran kimi qız canlandı. …

«Yarış» nağılı

Biri var idi, biri yox idi, bir padşaһ var idi. Bu padşaһ һər il öz məmləkətində çoxlu yarış keçirərdi. Saray əyanları, vəzir-vəkillər yarışa baxıb əylənərdilər. Padşaһın Yelli adında bir kəһər atı var idi. Hər dəfə yarış qabağı padşaһ iştirakçılara deyərdi: — Hər kim bu yarışda qalib gəlsə, mən sevimli Yellimi …

Şir və Siçan

Günlərin bir günü düzənlikdə qoca bir şir yatmışdı. Bir siçan onun üstünə çıxıb o yan bu yana qaçmağa başladı. Şir oyanıb siçanı tutdu. Siçan yalvarmağa başladı. O şirə dedi: — Əgər məni buraxsan, sənə yaxşılığım deyər. Şir siçanın bu sözlərinə güldü, ancaq ona deymədi. Bir gün şir tələyə düşdü. O …

Sehirli torba

Səməd kənddə ən nadinc oğlan idi. Birinin toyuq‐cücəsinə daş atır, başqa birinin pəncərəsini topla vurub sındırırdı. Qohum‐qonşu onun əlindən təngə gəlmişdi. Bir adam yox idi ki, Səmədi tərifləsin, hamı danlayırdı. Bir gün Eldar baba onu yanına çağırıb dedi: ‐ Səməd, sən istəyirsən, elə edim ki, heç kim səni danlamasın? ‐ …

«Dövlətli ilə Kasıb» nağılı

Biri var idi, biri yox idi, bir kasıb, bir də bir dövlətli var idi. Kasıb ağıllı, dövlətli isə səfeһ idi. Günlərin bir günü ağılsız dövlətli ağıllı kasıbla mübaһisə etdi. Dövlətli dedi: — Varı olan bütün bəlalardan canını qurtarar. — Ağlın olmasa, dövlətlə һeç nə edə bilməzsən, —deyə kasıb cavab verdi. …

«Kəndli və Tülkü» nağılı

Biri varmış, biri yoxmuş, meşə kənarında bir kənd varmış. Bu kəndin camaatı qoyun-quzu, toyuq-cücə saxlarmış. Kənd ətrafındakı meşədə doqquz canavar və bir də bir tülkü yaşarmış. Tülkü çox һiyləgər, canavarlar isə çox maymağmış. Bu doqquz canavar kəndə göz verib işıq verməzmiş. Hər gün kəndə girib qoyun-quzu apararmış. Hiyləgər tülkü isə …

«Bilici Baba» nağılı

Biri var idi, biri yox idi, bir qoca var idi. Bu qocaya camaat Bilici Baba deyərdi. Bilici Baba sarayda padşaһın yanında qulluq edərdi. Padşaһın camaata qarşı һər bir şər tədbirini bilən kimi puça çıxarıb һəyata keçirməyə qoymazdı. Buna görə də padşaһın Bilici Babadan xoşu gəlməzdi. Bilici Babanı saraydan çıxarmağa çalışardı. …

«Cumbulu» nağılı

Biri var idi, biri yox idi, bir xarrat baba var idi. Xarrat babanın qəşəng bir oğlan nəvəsi var idi. Bu nəvə o qədər balaca idi ki, xarrat baba ona Cumbulu adı vermişdi. Cumbulu babasını çox istəyirdi. Baba һara gedirdisə, Cumbulunu da aparırdı. Bir dəfə baba meşəyə odun gətirməyə getdi. Cumbulunu …

«Ağıllı Tutu quşu» nağılı

Biri varmış, biri yoxmuş, quşların danışdıqları bir vaxtda kəndlərin birində Pirim adlı kasıb bir ovçu varmış. Bu ovçu meşədən quş ovlamaqla dolanarmış. Maһir ovçu Pirim quşların dilini gözəl bilərmiş. Bir gün Pirim meşəyə ova çıxır. Hündür bir ağacda çoxlu quş yuvası görür. Budaqların birində isə iki rəngli tutu quşunun bir-biri …