Ilyas əfəndiyev əsərləri

Respublikanın ən böyük ali məktəblərindən biri hesab edilən Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda təhsil aldığı illər İ.Əfəndiyevin həyat və yaradıcılığında mühüm bir mərhələ təşkil edir. Ən tanınmış alimlərin və müəllimlərin dərs dediyi həmin ali məktəbdə İ.Əfəndiyev Bəkir Çobanzadə, Əli Sultanlı və s. bu kimi müəllimlərdən dərs almışdır. Yazıçının qeydlərində oxuyuruq: “Lap ilk günlərdən istər tələbə yoldaşlarımın, istərsə də müəllimlərin yaxın, səmimi münasibətlərinə nail olmuşdum. Professor Çobanzadə, Əli Sultanlı kimi məşhur müəllimlərimiz mənimlə xüsusi dost olmuşlar. Professor Çobanzadə bir sıra xarici dillərlə birlikdə bütün türk-tatar dillərini bilirdi. Həmişə son dəblə tikilmiş bahalı kostyumlar geyərdi. Demək olar ki, canlı bir ensiklopediya idi. Xaricdə də böyük hörməti vardı. Aramla iki saat söylədiyi mühazirələrdən heç birimiz yorulmazdıq. o, yüksək mədəniyyətə, yüksək intellektə malik nadir bir adam idi”.

Ilyas əfəndiyev əsərləri

İlyas Məhəmməd oğlu Əfəndiyev 1914-cü il may ayının 28-də Qaryagində (indiki Füzuli şəhəri) tanınmış və hörmətli tacir ailəsində anadan olmuşdur. Nəsilliklə oxumuş ruhani və varlı tacir ailəsindən çıxmış Məhəmməd kişi 1884-cü ildə anadan olmuşdur. Onun ata-babası bütün Qarabağda tanınan, kasıba, yoxsula əl tutan, xeyirxah və alicənab adamlar idilər. Bu ailənin bir qolu tacir nəslinə mənsub olub alqı-satqı işlərilə məşğul olmuşdur. Digər qolu isə ruhani təhsili almış, savadlı axund və üləmalardan ibarət idi.

Yazıçının atası Məhəmməd Əfəndiyev həmin ailənin ticarətlə məşğul olan qoluna mənsub olmuşdur. O, 7-8 yaşında olarkən atası vəfat etmiş, anası ərə getməyərək bütün ömrünü dörd kiçik oğlu ilə bir qızını boya-başa çatdırmağa sərf etmişdir. Məhəmməd Əfəndiyev kənddə beşillik rus-tatar məktəbini əla qiymətlərlə bitirmiş, rus dilini mükəmməl öyrənmişdir. Məktəbi bitirdikdən sonra Qaryaginə köçərək yeznəsinin yanında kənd təsərrüfatı alətləri satan mağazada işləmişdir. Bir müddət sonra həmin ticarətlə müstəqil məşğul olmuşdur. O, Rusiyanın müxtəlif şəhərlərilə, Təbrizlə, İstanbulla ticarət əlaqələrinə girmiş, bir neçə həmkarı ilə birlikdə mal gətirib satmaqla var-dövlət sahibi olmuş və böyük hörmət qazanmışdır. 1920-ci ildə Azərbaycan bolşeviklər tərəfindən işğal olunduqdan sonra Məhəmməd kişi müxtəlif təsərrüfat idarələrində çalışmışdır.

Onun babası Hacı Axund Tehranda ali ruhani təhsili almış, geniş dünyagörüşlü və savadlı bir adam olub böyük hörmət sahibi idi. Evində çox zəngin kitabxanası varmış. İlyas Əfəndiyev qeyd edir ki, Hacı Axund başqa mollalar kimi acgöz deyildi, kasıblardan pul almaz, camaatı öz halal zəhməti ilə dolanmağa, əyri iş dalınca getməməyə, fəqir-füqəraya əl tutmağa çağırardı. Kasıblar həmişə onun yanına məsləhətə gələrdilər.

Yazıçının babası Bayram bəy Şuşada rus dilində gimnaziyanı bitirib dövlət idarələrində məmur işləmiş, Müsavat hökuməti vaxtında Şuşada qəza rəisi vəzifəsində çalışmışdır.

Əfəndiyevlər ailəsi Sovet hakimiyyəti dövründə, 30-cu illərdə ciddi təqiblərə məruz qalmış, onların ata-baba mülkü əllərindən alınmış, ailənin bəzi üzvləri “xalq düşməni” kimi güllələnmiş, bəziləri həbs edilərək vətəndən uzaqlara sürgün olunmuşdur. Yazıçının atası Məhəmməd Əfəndiyevə “kulak” damğası vurularaq evi, böyük mülkü, bağı zəbt edilmiş, “səs hüququndan” məhrum olunmuşdur. Ağır sıxıntı və ehtiyac içərisində yaşayan Məhəmməd Əfəndiyevin ailəsi mağazadan ərzaq malları, pal-paltar almaq hüququndan belə məhrum edilmişdir. Lakin yazıçının nənə və babaları bolşeviklərin ağalığından əvvəlki illərdə yüzlərlə yoxsul ailələrə əl tutan, kasıblara kömək edən xeyirxah və səxavətli adamlar kimi yadda qaldıqlarından, qohum-qonşu dar ayaqda bu ailəyə gizlin də olsa kömək edirdilər.

Yazıçı bu illərin hadisələrini xatırlayaraq qeyd etmişdir: “Bizim ailəmiz çox ağır vəziyyətdə idi. Atam səs hüququndan məhrum edildiyi üçün uzun illər işsiz qaldı. Yeddi uşağın böyüyü mən idim. Atamın vaxtı ilə tikdirdiyi böyük evimiz əlimizdən alınmışdı. Bizim doqquz adamdan ibarət ailəmizə hökumət tərəfindən zəbt edilmiş evimizin ikinci mərtəbəsində iki balaca otaq vermişdilər. Balaca qardaşlarım yemək stolunun altında, üstündə yatırdılar”.

Çoxuşaqlı həmin ailədə ciddi nizam-intizam var idi. Anaya məhəbbət, ataya hörmət ailədə ciddi əməl olunan qaydalardan idi. Ailədə böyük-kiçik seçilirdi, hərənin öz vəzifəsi var idi. Uşaqlar kiçik yaşlarından zəhmətə, əməyə alışmışdılar. Ata çox ciddi və zəhmli olsa da, ana mülayim və rəhmdil idi. Ailə üzvləri arasında qarşılıqlı hörmət hökm sürürdü: təbiətə məhəbbət, mütaliəyə, kitaba maraq ananın təsirindən irəli gəlmişdi. Bütün müsəlman ailələrində olduğu kimi Əfəndiyevlər ailəsində də ata əsas şəxsiyyət idi və bütün problemləri o həll edirdi.

Qarabağın aran rayonlarında yaşayan yüzlərlə başqa ailə kimi Məhəmməd kişi də ailəsi ilə bərabər yay aylarında yaylağa – Şuşaya köçərmiş. İlyasın uşaqlıq illərinin müəyyən hissəsi Şuşada keçdiyindəndir ki, yazıçının yaradıcılığında Şuşa və Qarabağ mövzusu mühüm yer tutur.

Bu ailənin xoş günləri, İlyasın uşaqlıq illərinin sevincli anları 1920-ci ilin aprel-may aylarında sona yetmişdir. “Kulak” damğası vurulmuş bu ailənin üzvləri hərə bir tərəfə dağılmış, təhlükəsizlik orqanlarının qorxusu, həbs olunmaq təhlükəsi qohumları bir-birindən aralı salmışdı.

Yazıçının atası 30-cu illərin ədalətsizliklərinə, təqib və təhqirlərə dözmür, uzun illər işsiz qalır, ailəsini dolandıra bilmir. Ağır xəstələnərək “səksən yaşlı qocaya dönmüş” Məhəmməd kişi 1934-cü ildə 50 yaşında vəfat edir.

İ.Əfəndiyevin nənələri Fatma xanım və Bəyaz nənə, anası Bilqeyis xanım geniş dünyagörüşünə malik, savadlı, şifahi xalq ədəbiyyatının onlarla nümunələrini, əfsanə, nağıl və dastanları sinələrində gəzdirən el ağbiçəkləri olmuşlar. İlyasın bir gənc kimi formalaşmasında, kitaba, ədəbiyyata, ümumiyyətlə mütaliəyə maraq oyanmasında anası Bilqeyis xanımın əvəzsiz xidmətləri olmuşdur. O, İlyasa yalnız analıq yox, Məhəmməd kişi vəfat etdikdən sonra, müəllimlik, yoldaşlıq, həm də atalıq etmişdir. Atası ilə o qədər də “dil tapa” bilməyən, onunla dostlaşmağı bacarmayan İlyas bütün sirlərini, dərdlərini anası ilə bölüşərdi.

İ.Əfəndiyev anası haqqında yazmışdır: “Anam keçmiş müsəlman qızları kimi, evdə mollakunə adamlardan dərs almışdı. Ərəb və rus əlifbalarında yazıb oxuyurdu. Mütaliəni çox sevirdi. Azərbaycan dilində çıxan kitabların, demək olar ki, hamısını oxumuşdu. Mənə ərəb və latın əlifbalarında yazıb oxumağı da o öyrətmişdi. Uşaq vaxtı anam bizə oxuduğu kitablardan hədsiz-hesabsız əhvalatlar danışardı. Onun oxuyub bizə nağıl elədiyi “Ərmənusə”, “İngilis xanımı”, “Hind racəsi”, “Rüstəm və Zöhrab”, “Əlif Leyla” və sairə kitablar indi də yadımdadır. Füzulinin “Leyli və Məcnun” əsərini də mən ilk dəfə anamdan eşitmişdim. Ümumiyyətlə, anamız çox incə zövqə malik bir qadın idi. Dövrün ictimai hadisələrindən də baş çıxarırdı. Allahsız olmasa da, mollalardan zəhləsi gedərdi. Məndə güclü mütaliə həvəsi məhz anamın təsirilə oyanmışdır”.

Danışılan bu əhvalatlar, nağıl və əfsanələr İlyasın incə qəlbinə təsir etmiş, onun sonralar bir yazıçı kimi formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. İ.Əfəndiyev bu haqda yazmışdır: “. bunları bizə danışanda mənim xəyalımda heyrətli bir aləm yaranırdı və bu aləmin qəhrəmanları, onların igidlikləri uzun zaman gözümün qabağından getmirdi. Mən onların iztirabları ilə həyəcanlanıb pərişan olur, qələbələrinə sevinirdim və getdikcə xəyalımda yaranan bu aləm mənə real həyatdan, təsadüf etdiyim insanlardan (yalnız anamdan başqa) daha artıq xoş gəlirdi. O aləm daha şirin, daha cazibədar görünürdü”.

İ.Əfəndiyevə “xoş gələn” bu sirli aləm sonralar onu öz qoynuna alır, nənəsi və anasının danışdıqları və cib dəftərlərinə qeyd olunan “maraqlı əhvalatlar” bir sıra bədii əsərlərin fabulasına çevrilir. Məsələn, Fatma nənənin danışdığı: “Quşların dilini bilən Süleyman padşah bütün quşlara əmr edir ki, hər biriniz mənə dünyanın ən gözəl quş balasını tapıb gətirin! Qarğa çox axtarır, onlarla quş balasına baxır, axırda özünün eybəcər balasını dimdiyinə alıb aparır və Süleyman padşaha deyir: Qibleyi-aləm! Dünyada bundan gözəl quş balası tapmadım” – əhvalatı “Sağsağan” hekayəsində qələmə alınmışdır – və yaxud, məzmunu “Kitabi-Dədə Qorqud”dan gələn, xalqımızın yadelli işğalçılara qarşı mübarizəsindən söhbət açan digər bir əfsanə “Qarı dağı” hekayəsi üçün əsas olmuşdur. Yazıçının 1991-ci ildə qələmə aldığı “Vəzir Allahverdi xan və Bəhlul Danəndə” hekayəsindəki əhvalat da anasının danışdığı rəvayətlərdən götürülmüşdür.

İ.Əfəndiyevin uşaqlıq və gənclik illəri bir tərəfdən belə əfsanəli və rəvayətli mühitdə keçmişdisə, digər tərəfdən bolşevik qaragüruhunun və kommunist ideologiyasının ən qatı dövrünə təsadüf etmişdir. Bütün varlılar kimi Əfəndiyevlər ailəsi də dövrün ədalətsizlikləri ilə qarşılaşmışdır. Bunlar isə İlyasın qəlbində dərin iz salmışdır. Yəqin ki, onun ədəbi qəhrəmanlarındakı, elə yazıçının öz xarakterindəki kommunist və sovet rejiminə qarşı narazılıq, zamanın tələbləri ilə barışmamaq meyli elə buradan əmələ gəlmişdir.

Yazıçı hələ uşaq yaşlarından zəhmətə alışmış, mütaliəyə böyük maraq göstərmiş, məktəbə getməzdən əvvəl yazıb-oxumağı öyrənmiş, çoxlu kitablar mütaliə etmişdir. 1921-ci ildə birinci sinifə gedən İlyas 1930-cu ildə pedaqoji təmayüllü iki dərəcəli orta məktəbi əla qiymətlərlə bitirmişdir. Məktəbin direktoru Cəmil bəy Vəzirov, müəllimləri Mehdi Mehdizadə, Cümşüd Zülfüqarlı, Bəylər Ağayev və b. idi.

Orta məktəbdə oxuyarkən müəllimlərin tapşırıqları ilə kifayətlənməyən İ.Əfəndiyev dərsdən əlavə, müstəqil mütaliə yolu ilə çoxlu bədii kitablar, o cümlədən rus ədəbiyyatı klassiklərindən Aleksandr Puşkin, M.Y.Lermontov, A.P.Çexov, İ.Turgenev, Maksim Qorki kimi sənətkarların dilimizə tərcümə olunmuş əsərlərini mütaliə etmiş, eyni zamanda riyaziyyat və fizika elmlərinə böyük maraq göstərmiş, coğrafiyanı həvəslə öyrənmiş, böyük səyyahların, o cümlədən R.Amundsen, Nansen, Xristofor Kolumb, Ameriqo Vespuççi kimi adamların həyatını diqqətlə izləmişdir. Əlbəttə, bədii ədəbiyyat və ədəbiyyatşünaslıq onu daha çox maraqlandırırdı. İ.Əfəndiyev yazır: “Klassik romanlar, pyeslər, poemalarla bərabər, o zaman haqqında çox danışılan professor Friçe, professor Koqan, professor Köprülüzadə, İsmayıl Hikmət kimi məşhur ədəbiyyat alimlərinin əsərlərini də yorulmadan, həvəslə oxuyub balaca dəftərçələrdə özüm üçün konspektlər çıxarırdım. Mən gələcəkdə Köprülüzadə kimi, professor Friçe kimi böyük ədəbiyyat alimi olmaq xəyalı ilə hey həvəslənir, hey oxuyurdum”.

Dünya ədəbiyyatı və mədəniyyət sahəsində yüksək zirvəyə qalxmış onlarla sənətkarların həyatı və yaradıcılıq təcrübəsi bir daha sübut edir ki, böyük ədiblərin, rəssam və bəstəkarların formalaşıb yetişməsində, öz xalqının qabaqcıl elm və mədəniyyət xadimi səviyyəsinə yüksəlməsində bir sıra mühüm həyati amillər həlledici rol oynamışdır. “Sənətkarı əhatə edən ictimai ədəbi mühitin bütün mürəkkəblik və çoxcəhətliliyini öyrənmədən, onun müasirləri ilə əlaqələrinin yerini və mövqeyini dəqiq müəyyən etmədən yazıçının formalaşma və inkişaf prosesini doğru-düzgün mənalandırmaq çətindir, bəlkə də mümkün deyildir”.

Əlbəttə, İ.Əfəndiyevin bir gənc kimi yetişməsində, mütaliəyə, ədəbiyyata, elmə böyük maraq göstərməsində, hər şeydən əvvəl, ailə tərbiyəsinin, ata-ana ocağının çox mühüm təsiri olmuşdur. Lakin bu, həlledici səbəb olsa da yeganə amil deyildi. Yazıçının formalaşıb yetkinləşməsində, bir sənətkar kimi püxtələşməsində başqa amillər də olmuşdur ki, bunlardan oxuduğu və dərs dediyi məktəbin kollektivi, boya-başa çatdığı bölgənin ictimai-mədəni mühiti, gənclik illərində böyük həvəslə izlədiyi və maraqla mütaliə etdiyi “Qızıl Araz” adlı rayon qəzeti, Füzulidə fəaliyyət göstərən xalq teatrı, ali təhsil aldığı institut həyatı, işlədiyi “Yeni yol”, “Kommunist” və “Ədəbiyyat qəzeti” redaksiyaları və ən nəhayət Bakı ədəbi mühiti, Yazıçılar İttifaqı çox böyük təsir göstərmişdir. Düzdür, bu amillərin yazıçıya biri az, biri çox təsir etmişdir, lakin onların heç biri təsirsiz qalmamışdır.

İ.Əfəndiyevi sənət aləminə aparan yolun başlanğıcı ailədən və orta məktəbdən keçmişdir. Bu insan həyatının elə bir anıdır ki, yeniyetmə gənc konkret və müstəqil biliyə yiyələnməyə, ətrafda baş verən hadisələri dərk etməyə, mütaliəyə maraq göstərməyə, əqli və zehni qabiliyyətini inkişaf etdirməyə başlayır. Bu yolun uğurlu başlanğıcından çox şey asılıdır. Ailədəki tərbiyə üsulları, oradakı ab-hava, qarşılıqlı münasibətlər çox şeydən xəbər verir. İnsan həyat yollarında ilk sınaqlarla burada rastlaşır. İlyasın boya-başa çatdığı ailənin üzvləri də halal zəhmətlə yaşamış, minnətsiz çörək yeyərək övladlarını da bu ruhda tərbiyə etmişlər.

Orta məktəbi bitirdikdən sonra bir müddət Böyük Bəhmənli kəndində dil və ədəbiyyatdan dərs deyən İ.Əfəndiyev 1935-1938-ci illərdə Qaryagin şəhər orta məktəbində coğrafiya müəllimi işləmiş, eyni zamanda gənclərin təlim-tərbiyəsində, savadsızlığın aradan qaldırılmasında, məktəbyaşlı uşaqların təhsilə cəlb olunmasında fəallıq göstərmişdir. Yazıçının formalaşmasında Qaryaginin ictimai və mədəni həyatı da az rol oynamamışdır. Düzdür, 30-cu illərdə rayondakı mühit haqqında əlimizdə geniş məlumat yoxdur. Lakin yazıçının öz xatirələri, məktəb və müəllim kollektivi, rayon ziyalıları haqqında əldə etdiyimiz məlumatlar, rayon qəzeti səhifələrində dərc edilmiş müxtəlif məqalələr, gənclərin həyatında və tərbiyəsində o illər çox mühüm rol oynamış dram kollektivinin fəaliyyəti barədəki yazılar rayonun 30-cu illərdəki ictimai-mədəni həyatı haqqında müəyyən fikir söyləməyə imkan verir.

Bu illərdə Qaryagində “Qızıl Araz” adlı qəzet dərc edilirdi. Müxtəlif illərdə Heydər Heydərov, Bala Bağırov, Səməd Əliyev və başqalarının redaktor olдuqları qəzet öz səhifələrində günün ictimai-siyasi hadisələri, təsərrüfatın aktual məsələləri haqqında materiallar dərc etməklə bərabər, ədəbiyyat və mədəniyyətin ayrı-ayrı sahələrini də geniş işıqlandırırdı. İlyas Əfəndiyevin həvəslə mütaliə etdiyi qəzetin səhifələrində ədəbiyyat müəllimləri Nemət Hüseynov, N.Kazımovun maraqlı yazıları, gənc şair Nəcəf Quliyevin şeirləri, rayonun qabaqcıl ziyalılarından Məmməd Sadıqovun, Savalan Zülfüqarovun, A.Manaflının və başqalarının məqalələri dərc olunurdu ki, həmin yazıların heç biri nəinki İlyasın nəzərindən yayınmır və təsirsiz qalmırdı, hətta gənc müəllimin dünyagörüşünün formalaşmasına öz təsirini göstərirdi. Səhifələrində tez-tez maraqlı yazılar dərc edən “Qızıl Araz” qəzeti M.F.Axundov, M.Y.Lermontov, A.S.Puşkin, T.Q.Şevçenko və başqa klassik yazıçıların yubileylərilə əlaqədar xüsusi səhifələr, ayrı-ayrı nömrələr buraxırdı. Uşaqların təlim və tərbiyəsi, gənclərin məktəbdən yayınması, azyaşlı qızların zorla ərə verilməsi və qaçırılması, məktəblərin və uşaq bağçalarının vəziyyəti, orada təşkil edilmiş dərnəklərin fəaliyyəti və s. məsələlər qəzetin səhifələrindən düşmürdü. “Gənc şairimiz” adlı məqalədə mətbuat günü münasibətilə redaksiya tərəfindən pulla mükafatlandırılmış gənc şair Nəcəf Quliyevin yaradıcılığından bəhs olunur, “Dövlət teatrında” adlı məqalədə ordenli xalq artisti Hüseynqulu Sarabskinin seçicilərlə görüşündən söhbət açılır, məktəb həyatını işıqlandıran başqa bir məqalədə göstərilir ki, rayonun məktəblərində təşkil edilmiş coğrafiya, təbiyyət, fizika, riyaziyyat və s. dərnəklər yüksək səviyyədə keçirilir, elmi məşğələlər aparılır və bütün bunlar şagirdlərə əlavə bilik və məlumat verir. Qeyd edək ki, orta məktəbdə oxuyarkən həmin dərnəklərdə fəal iştirak etmiş İlyas Əfəndiyev, müəllim olduqdan sonra da onlardan uzaqlaşmamış, dərnəklərin birinə rəhbərlik etmişdir.

Fəaliyyəti “Qızıl Araz”ın səhifələrində geniş işıqlandırılan müssisə və təşkilatlardan biri də rayonun kolxoz-sovxoz teatrı idi. Sonralar Qaryagin Dövlət Teatrı kimi fəaliyyət göstərmiş bu işgüzar kollektiv həmin illərdə rayonun kəndlərində və qonşu rayonlarda “Laçın yuvası”, “Həyat”, “Almaz”, “Vətən namusu”, “Dağılan tifaq”, “Məşədi İbad” və s. pyesləri böyük uğurla tamaşaya qoymuşdur. Teatrın direktoru Savalan Zülfüqarov yazılarının birində qeyd edir ki, “teatrımız yaxın günlərdə S.Rəhmanın “Toy” komediyasını oynayacaqdır”. Əsəri qəbul etmək üçün rayonumuza Respublikanın xalq artisti Mirzağa Əliyev gəlmişdir. A.Manaflının “Həyat” haqqında mənim fikrim” məqaləsində isə müəllif, teatrın direktoru S.Zülfüqarovun, bədii hissə müdiri Əsəd Cəfərovun, aktyorlardan Ağababa Abdullayevin, Mürşüd Haşımovun, Cəmil Vəzirovun, Rza Əliyevin, Şölə Yolçuyevanın və başqalarının fəaliyyətindən bəhs edir.

Gələcəkdə görkəmli dramaturq olacaq İ.Əfəndiyev “teatr” adlı sehrli bir aləmlə ilk dəfə məhz Qaryagində tanış olmuşdur. O, qeyd edir ki, “mən də ora tez-tez gedir və böyük maraqla aktyorların oyunlarına tamaşa edirdim”. Sənət yollarında ilk axtarışlar aparan və yazıçı kimi ilk addımlarını atan gənc müəllim İ.Əfəndiyevin inkişafında istər rayon qəzeti “Qızıl Araz”ın, istərsə də rayon teatrının təsiri şübhəsizdir.

Əfəndiyev orta məktəbi bitirdikdən sonra, ailə vəziyyətilə əlaqədar olaraq, təhsilində bir neçə il fasilə verməyə məcbur olur. Lakin ali təhsil almaq və Bakıya getmək arzusu onu tərk etmirdi. O. Qaryagin rayonunun Böyük Bəhmənli kəndində müəllim işlədikdən sonra Xalq Maarif Komissarlığı tərəfindən Nuxa şəhərindəki nümunəvi orta məktəbə tədris hissəsi müdiri vəzifəsinə tə‘yin olunur. Bir il burada işlədikdən sonra ali təhsil almaq üçün Bakıya – Azərbaycan Dövlət Pedaqoji institutuna göndərilir. 1934 -cü ildə APİ-nin ədəbiyyat şö‘bəsinə daxil olsa da, onun ali məktəbdə təhsil alması çox uzun sürmür; elə həmin il institutu tərk edib rayona qayıtmağa məcbur olur. İ.Əfəndiyev “kulak” balası olduğu üçün institutdan uzaqlaşdırılmışdı.

Lakin yazıçı 1950-ci ildə qələmə aldığı “Tərcümeyi-hal” adlı yazısında bu faktı atasının xəstəliyi ilə əlaqələndirmişdir. Bunun səbəbi ondan ibarətdir ki, İ.Əfəndiyev 30-cu illərdəki tə‘qib və təhqirləri yaddan çıxarmamış, şəxsiyyətə pərəstişin qızğın bir döründə Stalin ideologiyasının oğlan çağında əsl həqiqəti ictimaiyyətdən gizlətməyə məcbur olmuşdur. Həqiqət isə belədir: Müvəffəqiyyətlə imtahan verib filologiya fakültəsinin əyani şö‘bəsinə daxil olmuş yazıçı bir neçə ay orada oxuduqdan sonra xəbər tuturlar ki, İ.Əfəndiyevin atası inqilabdan əvvəl ticarətlə məşğul olduğu üçün səs hüququndan məhrum edilmişdir. O zaman səs hüququndan məhrum edilmək isə ölümə məhkum olunmaq kimi bir hal idi. Yazıçı sonralar qələmə aldığı başqa bir yazısında institutdan qovulmasını tamamilə başqa cür izah etmişdi: Bir qədər sonra İnstitutun Tələbə Həmkarlar İttifaqı Komitəsinin sədri Məmməd Orucov xəlvəti mənə dedi ki, göstəriş var, ata-anası səs hüququndan məhrum edilmiş tələbələr ideoloji fakültələrdən çıxarılsın. Məsləhətdir, nə qədər gec deyil, ərizə verib bir il mə‘zuniyyət götür. “Atan qolçomaqdır” deyə səni İnstitutdan çıxartsalar, sonralar iş tapmağın çətin olar. Mən də o cür hərəkət etdim. Atası vəfat etdikdən /1934/ sonra , çoxuşaqlı ailənin bütün ağırlığı evin ən böyük övladı olan İ. Əfəndiyevin öhdəsinə düşmüşdü. Xoşbəxtlikdən İ.Əfəndiyevin adı həmin illərdə repressiya olunanların siyahılarında olmayıb. O, 1938-ci ildə APİ-nin coğrafiya fakültəsinin qiyabi şö‘bəsini qurtarıb sağ-salamat rayona qayıdaraq müəllimliyini davam etdirmişdir.

Respublikanın ən böyük ali məktəblərindən biri hesab edilən Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda təhsil aldığı illər İ.Əfəndiyevin həyat və yaradıcılığında mühüm bir mərhələ təşkil edir. Ən tanınmış alimlərin və müəllimlərin dərs dediyi həmin ali məktəbdə İ.Əfəndiyev Bəkir Çobanzadə, Əli Sultanlı və s. bu kimi müəllimlərdən dərs almışdır. Yazıçının qeydlərində oxuyuruq: “Lap ilk günlərdən istər tələbə yoldaşlarımın, istərsə də müəllimlərin yaxın, səmimi münasibətlərinə nail olmuşdum. Professor Çobanzadə, Əli Sultanlı kimi məşhur müəllimlərimiz mənimlə xüsusi dost olmuşlar. Professor Çobanzadə bir sıra xarici dillərlə birlikdə bütün türk-tatar dillərini bilirdi. Həmişə son dəblə tikilmiş bahalı kostyumlar geyərdi. Demək olar ki, canlı bir ensiklopediya idi. Xaricdə də böyük hörməti vardı. Aramla iki saat söylədiyi mühazirələrdən heç birimiz yorulmazdıq. o, yüksək mədəniyyətə, yüksək intellektə malik nadir bir adam idi”.

İ. Əfəndiyevin institutda dostlaşdığı və həmişə xətrini əziz tutduğu müəllimlərdən biri də Əli Sultanlı idi. Əli Sultanlının antik dövr ədəbiyyatı haqqındakı mühazirələri o qədər canlı, o qədər şairanə olurdu ki, biz hər dəfə sanki gözəl bir poemaya qulaq asırdıq.

Məhz 30-cu illərin sonlarında İ.Əfəndiyev ədəbiyyata gəlmiş və bir-birinin ardınca hekayələr yazmağa başlamışdır. “Rayonda ora-bura qaçaraq gündə səkkiz-doqquz saat işləməklə bərabər hələ gecə kurslarında da dərs deyirdim. Çox yorulmağıma baxmayaraq Qarabağın qarlı uzun qış gecələrində heç kəsə bir söz demədən hekayələr yazdım. Sonralar “Kənddən məktublar” adı ilə çap olunan həmin hekayələri götürüb 1938-ci ilin yayında pulsuz-pənəsiz gəldim Bakıya. “

Bu illər çox qorxulu bir dövr idi, ən iste‘dadlı sənətkarların başı üzərini qara buludlar almışdı, heç kəs özündən arxayın deyildi. Sabaha sağ çıxıb-çıxmayacağından nigaran qalmış adamlar bir-birindən qorxur, heç kimə e‘tibar etmirdilər.

İ. Əfəndiyev ədəbiyyata gəldiyi ilk illəri belə xatırlayır: “Qaryagində coğrafiya müəllimi işlədiyim vaxtlar yadıma düşür. Uzun qış gecəsi idi, çöldə qar-çovğun vardı. Adətim üzrə mütaliə edirdim. Darıxır, qəribə hisslər keçirirdim. Birdən elə bil ilahidən məndə bir fikir yarandı ki, buradakı həyatımı, ürəyimi əzən, sıxan düşüncələrimi şəhərdəki bir dostuma məktub formasında yazım. Bu güclü hissin qarşısında davam gətirə bilmədim. Özüm də bilmirəm nə iş idi, oturdum, bir də gördüm ki, hekayə yazıram. Növbəti gün də, ondan sonra da belə oldu. Dalbadal 9 hekayə yazdım”.

Bədii yaradıcılıq sahəsində ilk uğurlu addımlarını 30-cu illərin axırlarında atmağa başlamış İ. Əfəndiyev, bundan əvvəl bir jurnalist, mətbuat işçisi kimi qələmini sınağa çəkmişdi.

Yazıçının tərcümeyi-halında indiyə qədər qaranlıq qalmış, daha dəqiq desək, səhv işıqlandırılmış məsələlərdən biri də İ.Əfəndiyevin ilk mətbu əsərinin nə vaxt çap olunmasıdır. Bu mə‘lumatın dəqiq olmamasının bir səbəbi də, müəyyən mə‘nada, yazıçının özü ilə əlaqədardır. Belə ki, 1938-ci ilin son aylarından e‘tibarən intensiv şəkildə yaradıcılığa başlamış İ.Əfəndiyevin imzası dövri mətbuat səhifələrində tez-tez görünməyə başlamışdır. Onun bir sıra məqalə, oçerk və hekayələri respublikanın müxtəlif qəzetlərində dərc olunurdu. Yalnız 1938-ci ilin sonlarında, 1939-cu ilin ilk iki ayında yazıçının “Yeni yol” qəzetində “Buruqlar arasında” adlı ilk oçerki, “Bataqlıq saldatları” kinofilminə yazdığı ilk resenziyası, “Aşağı mətbuata rəhbərliyi canlandırmalı” adlı ilk məqaləsi, “Namuslu fəhlələrin sırasını çoxaltmalı”, “Şərəf və iftixar işi” adlı yazıları işıq üzü görmüşdü. Bu illərdə “Kommunist” və “Ədəbiyyat qəzeti” də İ.Əfəndiyevin ilk yazılarına yer verirdi. Yazıçının ilk mətbu hekayəsi olan “Berlində bir gecə” əsəri də bu aylarda oxuculara çatdırılmışdır.

İ. Əfəndiyev ilk mətbu əsərilə əlaqədar yazır: “1939-cu ildə “Revolyusiya və kultura” jurnalında “Gözlənilməyən sevgi” adlı ilk hekayəm çıxdı. Bundan az sonra “Kənddən məktublar” kitabım nəşr olundu.” Bu qeyri-dəqiq mə‘lumat yazıçının son illərdə dərc etdirdiyi bir sıra yazılarında da verilmişdir. Və yazıçının bu mə‘lumatına əsaslanan jurnalist və ədəbiyyatşünaslar da həmin səhvi təkrar etmişlər.

İlk mətbu hekayəsi hesab etdiyi “Gözlənilməyən sevgi” əsərindən xeyli əvvəl, yazıçının bir sıra hekayə, oçerk və məqalələri artıq respublika mətbuatında dərc olunmuşdur ki, bu haqda yuxarıda danışılmışdır.

Kənddə coğrafiya müəllimi işləyərkən yazdığı hekayələrini götürüb Bakıya gələn İ.Əfəndiyev onları Yazıçılar İttifaqında nəsr üzrə məsləhətçi işləyən yazıçı Əbülhəsənə göstərir. Hekayələri oxuyan Əbülhəsən onları bəyənir və çapını məsləhət görür. Beləliklə də yazıçının “Kənddən məktublar” adlı ilk kitabı işıq üzü görür.

İ. Əfəndiyev “Dostumuzu xatırlayarkən” adlı xatirələrində bu haqda yazmışdır: “. hekayələri mərhum yazıçımız Əbülhəsənə təqdim etdim. O, mənim təhər-töhürümə, ayağımdakı uzunboğaz çəkmələrə baxaraq soruşdu: – Nəçisən ? Nəçi olduğumu dedikdə o: – Əzizim,əzizim, – dedi – coğrafiya müəllimi hara, yazıçılıq hara. Mən bu barədə bir söz deməyərək soruşdum: – Hekayələrin cavabını nə vaxt ala bilərəm? – Ünvanını qoy get, vaxt olanda oxuyub cavab yazarıq. – Yox, -dedim, – xahiş edirəm mən rayona qayıdanacan oxuyasınız ki, cavabını özümə deyəsiniz. Soruşdu: – Rayona nə vaxt qayıdırsan? Dedim: – On gündən sonra. – Əzizim, əzizim, on günəcən bunları oxuya bilmərəm. Özü də əlyazmasında gətirmisən. Mən tə‘kid elədim. O, mənim əl çəkməyəcəyimi hiss eləyib: – Yaxşı, – dedi, – on gündən sonra mənə dəyərsən. Bəlkə oxuya bildim. On gündən sonra o, məni ayrı cür qarşıladı. Gülümsəyib soruşdu: – Əzizim, əzizim, sənin hekayələrin hansı qəzet-jurnallarda çıxıb? – Heç birində – dedim. – Bunlar mənim ilk hekayələrimdi, heç birini də hələ çapa verməmişəm. – Doğrudan? Amma mənə elə gəldi ki, sən çoxdan çap olunursan. Hekayələr yaxşıdı. yaxşıdı. Xoşuma gəldi. Mən bizim sədrimizə də dedim. Gedək, o, səninlə tanış olmaq istəyir. Əbülhəsən məni Əli Məmmədova təqdim edərək dedi: – Hekayələri barədə sizə danışdığım oğlan budur. Sədr gülümsəyib mənimlə əl tutdu. Haradan olduğumu və sairə. öyrənib biləndən sonra Əbülhəsəndən soruşdu: – Neçə hekayədi? – Doqquz,- deyə Əbülhəsən cavab verdi. – Neçəsini çap etmək mümkündür? – Hamısını – deyə Əbülhəsən qətiyyətlə cavab verdi. – Elə isə göndərin Azərnəşrə, qoy kitab halında çap eləsinlər”. Beləliklə də, Əbülhəsən xeyirxahlıq edərək İ.Əfəndiyevin yaradıcılıq yolunun başlanğıcında yaşıl işıq yandırmış oldu, “Kənddən məktublar” adlı ilk kitabı İlyas Əfəndiyevə “ədəbiyyat dünyasına”, yazıçılar aləminə çıxmasına səlahiyyət verdi.

.Əfəndiyev 1938-ci ilin axırlarında Bakıya gəlir və onun yaradıcılığında mühüm rol oynamış Bakı ədəbi mühitinə qovuşur. Bakıda heç kimi tanımayan kimsəsiz gənc yazıçı İ.Əfəndiyev o vaxtlar Yazıçılar İttifaqında partkom işləyən görkəmli yazıçı Əli Vəliyevlə tanış olur və onun köməyilə “Yeni yol” qəzetində mədəniyyət və ədəbiyyat şö‘bəsində ədəbi işçi vəzifəsinə işə düzəlir.

Ev məsələsində isə ona Yazıçılar İttifaqının sədri Səməd Vurğun kömək edir, “Əski Şərq” mehmanxanasında bir otaq alır, yazıçı orada üç il yaşayır. Bakıda keçirdiyi ilk günləri yada salan İlyas Əfəndiyev qeyd edir ki, rayonda o qədər zülm çəkmişdik, o qədər təhqir olunmuşduq ki, burada adamlardan kömək, hörmət, insani münasibət görəndə ürəyim kövrəlirdi. Mənə elə gəlir ki, tamam yeni bir aləmə düşmüşəm. Demə səs hüququndan məhrum edilmiş tacir oğluna da kömək, hörmət olarmış.

Bakıda ilk gündən qayğıkeş və xeyirxah insanlarla əhatə olunmuş gənc yazıçı məhsuldar yaradıcılıqla məşğul olmağa və ilk mətbu əsərlərini respublikanın dövri mətbuat orqanlarında dərc etdirməyə başlayır.Yazıçı “Yeni yol” qəzeti redaksiyasında bir qədər işlədikdən sonra qəzetin nəşri dayandırılır. Bundan sonra İ.Əfəndiyev əmək fəaliyyətini əvvəlcə “Kommunist” /1939 -1940/, sonra isə “Ədəbiyyat qəzeti”ndə nəsr şö‘bəsinin müdiri kimi davam etdirmişdir.

Heç şübhəsiz ki, İ.Əfəndiyevin bir yazıçı kimi inkişaf etməsində və ədəbi ictimaiyyət tərəfindən tanınmasında əməkdaşlıq etdiyi həmin qəzet redaksiyalarının müəyyən xidməti olmuşdur.

İ.Əfəndiyev 1940-cı ilin yanvar ayında Azərbaycan Yazıçılar İttifaqına üzv qəbul olunmuşdur. 1990-cı ildə qələmə aldığı xatirələrindən birində bu haqda yazıçı göstərmişdir:

“Bir gün gənc tənqidçi Əkbər Ağayevlə təsadüfən küçədə rastlaşdığımız zaman mənə dedi ki: – Yazıçılar İttifaqının sədri Rəsul Rza iclasda sənin kitabın haqqında yaxşı sözlər danışdı. Deyirdi: -“. hiss olunur ki, gənc müəllif iste‘dadlıdır, ümidverəndir. Onu İttifaqa cəlb etmək lazımdır.”

İ.Əfəndiyev Yazıçılar İttifaqına daxil olmaq üçün aşağıdakı məzmunlu, həm də qəribə səslənən ərizə ilə müraciət etmişdir:

“Azərbaycan Sovet Yazıçıları İttifaqının İdarə Heyətinə, gənc yazıçı İlyas Əfəndiyev tərəfindən Ərizə.

Yazdığım hekayələrdə bir çox nöqsanlar olduğunu bilirəm. Rica edirəm məni öz sıranıza qəbul edəsiniz. Gələcək işlərimdə mənə kömək edəsiniz. İlyas Əfəndiyev”. 1939-cu il dekabr ayının 28-də yazılmış həmin ərizə, Yazıçılar İttifaqı İdarə hey‘ətinin 10 yanvar 1940-cı il tarixli iclasında müzakirə edilmiş və İ.Əfəndiyev İttifaqa üzv qəbul olunmuşdur. Gənc yazıçı bundan sonra Yazıçılar İttifaqının işlərində yaxından iştirak etməyə başlayır.

Böyük Vətən müharibəsinin başlanması bütün başqa sənətkarlar kimi İ.Əfəndiyevi də səfərbər etdi, o, da “müsəlləh əsgərə” çevrilib, qələmini silahla əvəz etdi. Yazıçı oxucularda düşmənə qarşı dərin nifrət, vətənə məhəbbət hissləri aşılamaq vəzifəsini öhdəsinə götürdü. Tarixi keçmişimizə, el qəhrəmanlarına, folklor nümunələrinə müraciət edərək bir sıra hekayələr yazdı, əsgərlərlə görüşlər, söhbətlər keçirmək üçün yazıçı briqadaları ilə bərabər Azərbaycan diviziyalarında oldu, digər tərəfdən, əsasən bir nasir kimi tanınmış ədib, ədəbiyyatın başqa bir sahəsində – dramaturgiyada qələmini sınadı. 1943-cü ildə o, yazıçı M.Hüseynlə birlikdə, mövzusu Böyük Vətən müharibəsindən götürülmüş “İntizar” pyesini qələmə aldı. Əsər 1944-cü ildə M.Əzizbəyov adına Azərbaycan Dövlət Dram Teatrının səhnəsində göstərilmiş və dramaturq İ.Əfəndiyevin Azərbaycan Milli Teatrı ilə 50 ildən çox bir müddətdə davam etmiş sıx yaradıcılıq əməkdaşlığının əsası belə qoyulmuşdu. Bundan sonra yazıçı Milli Teatrımız üçün “İşıqlı yollar” /1946/ və “Bahar suları” /1947/ pyeslərini qələmə aldı. İ.Əfəndiyev drmaturgiyaya gəldiyi illəri belə xatırlayır: “. Tanınmış yazıçı Mehdi Hüseyn mənə yaxınlaşıb. “istəyirsən birlikdə bir pyes yazaq” – dedi. Mehdi kimi məşhur bir yazıçının bu təklifi gənc yazıçı üçün çox xoş idi və mən razılıq verdim. Beləliklə də biz birlikdə “İntizar” pyesini yazdıq. Pyes Akademik Milli Teatrda müvəffəqiyyətlə tamaşaya qoyuldu. Bundan bir müddət sonra teatrın direktoru və baş rejissoru Adil İsgəndərov məni milli teatra də‘vət etdi. Nəsr yaradıcılığımdan xoşlandığını bildirdi və təklif etdi ki, neft həyatından teatr üçün bir pyes yazmaq barədə düşünüm. Neftçilərin həyatını öyrənməyə başladım və neft həyatından “İşıqlı yollar” adlı dram əsərimi yazdım. Əsər Akademik teatrda tamaşaya qoyulduqdan sonra Adil İsgəndərov müasir kənd həyatından da bir pyes yazmağı təklif etdi. Hətta qonorarın yarısını da qabaqcadan verdi. “Bahar suları” adlı pyesim də belə meydana gəldi. Pyesi Adil İsgəndərov özü tamaşaya qoydu, musiqisini Səid Rüstəmov yazdı. Beləliklə, mən nəsr yazmaqla bərabər dramaturgiyaya daxil oldum”.

40-cı illərin axırlarında İ.Əfəndiyev artıq özünü bir nasir və dramaturq kimi təsdiq etmişdir. Onun yaradıcılıq uğurları təkcə oxucuları deyil, eyni zamanda ədəbiyyatşünas alimləri də sevindirirdi. Yazıçının yaradıcılığı, çap etdirdiyi hər bir yeni əsəri tənqidçilərin diqqətindən yayınmırdı. Məhz bu illərdə dövri mətbuat səhifələrində onun yaradıcılığı haqqında ilk məqalələr dərc olunmağa başladı. Əkbər Ağayevin “Kənddən məktublar”, Hüseyn Şərifovun “Ümid verən yazıçı”, Mehdi Hüseynin “Bir nasir haqqında”, H.Orucəlinin “Həyata doğru”, O.Sarıvəllinin “İntizar”, M.Arifin “İntizar”, M.Cəfərin “İntizar” tamaşası haqqında” və s. məqalələr İ.Əfəndiyevin geniş oxucu kütləsinə tanıtmaqda mühüm rol oynamışdır. Bundan əlavə, Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının xüsusi iclaslarından birində yazıçı İ.Əfəndiyevin yaradıcılıq hesabatının dinlənilməsi və burada S.Vurğunun, M.Hüseynin, Ə.Məmmədxanlının, Ə.Ağayevin, H.Orucəlinin və başqa sənətkarların çıxış edib xoş sözlər söyləmələri İ.Əfəndiyevin yaradıcılığına olan maraqdan irəli gəlirdi.

Yazıçının qayğısını çəkən qələm dostları, xeyirxah insanlarla yanaşı, onun paxıllığını çəkənlər, yüksəlməsini istəməyənlər də tapılırdı. Bu illərdə Yazıçılar İdtiifaqında çağırılmış iclasların birində “cavan yazıçı İ.Əfəndiyevin özünü yaxşı aparmadığından”, “bir sıra pozğun ünsürlərlə” əlaqə saxladığından söhbət getmiş və Yazıçılar İttifaqının Rəyasət hey‘əti ona ciddi xəbərdarlıq etmişdir. Lakin gənc yazıçı İ.Əfəndiyev Bakıya gəldiyi ilk gündən Əbülhəsən, Ə.Vəliyev, S.Rəhman, M.Cəfər, M.Hüseyn, S.Vurğun, S.Rəhimov, M.Arif, Ə.Ağayev, A.İsgəndərov, Adil Əfəndiyev və onlarla bu kimi sənətkarların əhatəsində olmuş, hər gün onların tə‘sirini hiss etmiş, nəzər- diqqətindən kənarda qalmamış və yetkinləşmişdir. Yazıçı həmin xeyirxah insanları xatırlayaraq sonralar qeyd etmişdir ki, “mən ədəbiyyatımızda onların yerini boş görürəm. Yazıçılardan S.Vurğun da, Əli Vəliyev də, Mehdi Hüseyn də, Süleyman Rəhimov da o şəxslərdir ki, o zaman ədəbi gənclik /o cümlədən mən də/ onlara güvənirdik, onları özümüzə kömək, arxa hesab edirdik. Bir çətinliyimiz olanda müraciət edirdik, onlardan həmişə kişilik, kömək görürdük”.

Yaradıcılıq yollarında inamla addımlayayn gənc yazıçı 1941-45-ci illərdə Azərbaycan Radio komitəsində ədəbi verilişlər şö‘bəsinin müdiri, 1945-ci ildən Bakı kinostudiyasında ssenari şö‘bəsinin rəisi, daha sonra isə Azərnəşrdə bədii ədəbiyyat şö‘bəsinin müdiri vəzifəsində çalışarkən ədəbi ictimaiyyətlə bilavasitə təmasda və əlaqədə işləmiş, həyatı dərindən öyrənmiş, dünyagörüşünü daima artırmışdır. 1945-ci ildə İ.Əfəndiyevin “Aydınlıq gecələr” adlı ikinci kitabı nəşr olunur ki, burada əsasən müharibə illərində yazılmış əsərlər toplanmışdır. Əsərlərin mövzuları müharibədən götürülmüşsə də, əsas məsələ bu idi ki, Həmin hekayələrdə döyüş və sınaq illərində müasirlərimizin mə‘nəvi sifətləri və dəyanətləri qələmə alınmışdır. Həmin əsərlərdə də yazıçı canlı insan surətlərinə, onların daxili aləmlərinin təsvirinə üstünlük vermişdir. “Aydınlıq gecələr” kitabı İ.Əfəndiyevi oxuculara öz səsi, öz yazı üslubu olan orijinal bir yazıçı kimi təsdiq etdi. 1947-ci ildə M.Əzizbəyov adına Azərbaycan Dövlət Dram Teatrı İ.Əfəndiyevin “İşıqlı yollar” pyesini tamaşaya qoydu. Əsər Teatrın 1948-ci ildə Moskvaya qastrolu zamanı paytaxt sənətsevərlərinə göstərilmişdir. Həmin pyes yazıçının ilk müstəqil səhnə əsəri idi. Gənc dramaturq görkəmli rejissor Adil İsgəndərovun təklif və tə‘kidilə “Bahar suları” pyesini yazır. Lakin əsərin tamaşası birmə‘nalı qarşılanmadı, pyes haqqında müxtəlif mülahizələr irəli sürüldü.

“Bahar suları” pyesi haqqında müəllif yazmışdır: “. Dramaturgiyada “konfliktsizlik” nəzəriyyəsi ifşa olunandan sonra, bizim Akademik Dram Teatrında tamaşaya qoyulan ilk konfliktli əsər mənim “Bahar suları” pyesim oldu. Bu əsərdə müsbət obrazlarla bərabər, mənfi tiplər də var idi. Pyes Akademik Teatrda müvəffəqiyyətlə gedirdi. “Kommunist” qəzeti Əli Vəliyevin təşəbbüsü ilə böyük disput təşkil etmişdi. Disput olduqca canlı keçirdi. Çıxış edənlər tamaşaya yüksək qiymət verirdilər. Birdən bizim yazıçı yoldaşlardan o zaman məs‘ul vəzifədə olan biri özünü qaranəfəs disputa yetirərək çıxışında sübut etməyə çalışdı ki, guya müəllif əsərdəki mənfi tipləri göstərməklə bizim cəmiyyətimizə böhtan atmışdır, bizdə Nəcəf kimi adamlar yoxdur, tək-tük varsa da, göstərmək lazım deyil. ” Lakin əsərin müzakirəsində iştirak etmiş Əli Vəliyev, S.Vurğun, eyni zamanda ədəbiyyatşünaslar əsərin bir sıra məziyyətlərini göstərməklə, müəllifin düz yol tutduğunu təsdiq etmişlər.

1949-cu ildə Azərbaycanın ədəbi-mədəni ictimaiyyəti və bütün sənətsevərləri Azərbaycan Dövlət Dram Teatrının 75 illiyini təntənə ilə qeyd edərkən, səhnə sənətinin inkişafındakı xidmətləri nəzərə alınaraq İ.Əfəndiyev “Şərəf Nişanı” ordeni ilə təltif edilmişdi. 1954-cü ildə tamaşaya qoyulmuş “Atayevlər ailəsi” dramaturq İ.Əfəndiyevin yaradıcılığında irəli atılmış uğurlu bir addım idi. Müəllif ictimai həyatda rastlaşdığı qüsurları realist mövqedən, yüksək sənətkarlıqla qələmə aldığından, əsər tamaşaçı və oxucular tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanmışdır. Pyesi tamaşaya Tofiq Kazımov hazırlamışdı.

Sanki İ.Əfəndiyev ilə T.Kazımov bir-birini kəşf etmişdi, onlar biri digərini çox gözəl başa düşürdülər. Müasirlik duyğusu çox güclü olan bu iki sənətkarda oxşar cəhətlər, intellektual səviyyə, birgə yaradıcılıq axtarışları Azərbaycan teatrı tarixinə parlaq səhifələr yazmışdır. Yaradıcılıq intuisiyası çox geniş olan Tofiq Kazımovla, insan qəlbinin dərinliklərinə nüfuz etməyi bacaran İ.Əfəndiyev arasındakı yaradıcılıq əlaqələri uzun illər davam etmişdir.

İ.Əfəndiyev “Atayevlər ailəsi” tamaşası haqqında yazmışdır: “Atayevlər ailəsi”nin quruluşu üzərində Tofiqin ilk müvəffəqiyyəti, rolları aktyorlar arasında çox sərrast bölməsindən başladı. Hansı rolu hansı aktyorun daha təbii ifa edə biləcəyini düzgün tə‘yin etmək hissi, yaradıcılıq intuisiyası Adil kimi, Tofiqdə də çox güclü idi. “Atayevlər ailəsi” Tofiqin Akademik Teatrımızda ilk müvəffəqiyyətli quruluşu oldu”. Bu vaxta qədər bir dramaturq və xırda hekayələr müəllifi kimi tanınmış İ.Əfəndiyev 1958-ci ildə ilk dəfə iri həcmli “Söyüdlü arx” romanını oxuculara təqdim edir. Əsər yazıçıya böyük uğur qazandırdı. 1953-1958-ci illərdə İ.Əfəndiyev Azərbaycan Yazıçılar İttifaqında nəsr üzrə məsləhətçi vəzifəsində çalışarkən ədəbiyyata gələn iste‘dadlı gənclərin inkişafını qayğı ilə izləmiş, bacardığı qədər onların yeni əsərlərinin çapına, kitablarının buraxılmasına kömək göstərmişdi.

O, 1954-cü ildən etibarən Yazıçılar İttifaqı Rəyasət heyətinin üzvü olmuş, 1958-ci ilin axırlarında Yazıçılar İttifaqı idarə hey‘ətinin məsul katibi seçilmişdir. İttifaqın işində yaxından iştirak edən ədib, Respublika yazıçılarının II qurultayında /1954/ “Azərbaycan sovet dramaturgiyası”, III qurultayında isə /1958/ “Azərbaycan dramaturgiyasının inkişafı” mövzularında mə‘ruzələr etmişdir.

İ. Əfəndiyev çoxşaxəli yaradıcılıq yolu keçmiş sənətkarlardandır. Əgər biz onun həyat və yaradıcılıq yolunun hər hansı bir ilini, yaxud qısa bir dövrünü ciddi xronoloji ardıcıllıqla izləsək, maraqlı bir mənzərənin şahidi olarıq: yazıçı eyni bir qısa dövr ərzində hekayələr yazmaqla yanaşı, iste‘dadlı bir dramaturq kimi də fəaliyyət göstərir, iri həcmli roman və povestlərlə bərabər oçerklər üzərində də işləyir, publisistik məqalələr qələm almaqla yanaşı, konfrans və qurultaylarda mə‘ruzələrlə çıxış edir. Bir sözlə, İ.Əfəndiyevə hekayədən faciəyə, romandan komediyaya, məqalədən pyesə keçmək heç də çətinlik törətmir, bu, yazıçı üçün adi bir haldır. İ.Əfəndiyev ədəbiyyatın bütün janrlarında kamil sənət nümunələri yaratmışdır ki, bu da yazıçının sənət palitrasının müxtəlif çalarlarından, dünyagörüşünün genişliyi və yaradıcılıq intellektindən xəbər verir.

1960-cı ildə Respublikanın Əməkdar İncəsənət xadimi fəxri adını almış İ.Əfəndiyevin yaradıcılığında 60-80-cı illər ən məhsuldar dövr hesab olunur. Bu illərdə onun yaradıcılığında janr rəngarəngliyi özünü göstərir, bir-birinin ardınca iri nəsr əsərləri, ciddi ictimai-siyasi problemlər qaldıran, gözəl mə‘nəvi keyfiyyətlər aşılayan, eyni zamanda müasir Azərbaycan nəsrinin yüksək bədii-estetik səviyyəli nümunələri kimi şöhrət qazanmış “Körpüsalanlar” /1960/, “Dağlar arxasında üç dost” /1963/, “Sarıköynəklə Valehin nağılı” /1976-78/, “Geriyə baxma, qoca” /1980/, “Üçatılan” /1981/ kimi povest və romanlarını dərc etdirir, eyni zamanda maraqlı dram əsərlərini qələmə alır, publisist və ədəbiyyatşünas kimi məhsuldar yaradıcılıq yolu keçir. Bu illərin məhsulu olan “Sən həmişə mənimləsən” /1964/ pyesi ilə Azərbaycan səhnəsində lirik-psixoloji dramanın əsasını qoyur. Bu yolu uğurla davam etdirən dramaturq “Mənim günahım” /1967/, “Unuda bilmirəm” /1968/, “Məhv olmuş gündəliklər” /1969/, “Qəribə oğlan” /1973/, “Bağlardan gələn səs” /1976/ və s. pyeslərini yazır. Ölməz sənət nümunələri kimi Azərbaycan dramaturgiyası xəzinəsini zənginləşdirən, yüksək vətəndaşlıq pafosu, incə lirizm və dərin psixoloji tapıntılarla aşılanan bu pyeslər teatr sənətimizdə yeni bir mərhələ açdı, “İlyas Əfəndiyev teatrı” yaratdı.

“İlyas Əfəndiyev teatrı”nın uğurlarından söhbət açarkən, təkcə onu göstərmək kifayətdir ki, ilk tamaşası 1968-ci ildə olmuş “Unuda bilmirəm” pyesi 1981-ci ilə qədər, yalnız Azərbaycan Milli Teatrı səhnəsində 350 dəfə oynanılmışdır. İlyas Əfəndiyev 1971-ci ildə Qırmızı əmək Bayrağı ordeni ilə təltif edilmişdir.

Əlinə qələm aldığı ilk gündən müasir mövzulara daha çox müraciət edən dramaturq, 1971-ci ildə mövzusu tarixi keçmişimizdən götürülmüş “Mahnı dağlarda qaldı” pyesini yazır. Yeni yaradıcılıq uğuru kimi qarşılanmış bu pyesə görə İ.Əfəndiyev 1972-ci ildə Respublika Dövlət mükafatına layiq görülür.

1974-cü ildə Respublikamızın ədəbi ictimaiyyəti yazıçının anadan olmasının 60 illiyini təntənə ilə qeyd edir. Yubileylə əlaqədar olaraq ədib Oktyabr İnqilabı ordeni ilə təltif olunur. Azərnəşr onun dörd cildlik “Seçilmiş əsərləri”ni nəşr edir.

Görkəmli ədəbiyyat xadimi, geniş şöhrət qazanmış İ.Əfəndiyev Azərbaycan Respublikası Ali Soveti Rəyasət hey‘ətinin 30 iyul 1979-cu il tarixli fərmanı ilə Xalq yazıçısı fəxri adına layiq görülmüşdür.

Yazıçının anadan olmasının 70 illiyi Respublikamızda qeyd olunarkən “Yazıçı” nəşriyyatı 1984-1985-ci illərdə oxucularına gözəl bir hədiyyə hazırlamış, ədibin 6 cildlik “Seçilmiş əsərləri”ni nəfis şəkildə 40 min nüsxə tirajla çap etmişdir. Ədəbiyyat sahəsindəki xidmətləri nəzərə alınan ədib həmin il Lenin ordeni ilə mükafatlandırılmışdır. 1990-cı ildə Azərbaycanın Milli Teatrı öz tarixində ilk dəfə olaraq xarici ölkəyə – Türkiyəyə qastrol səfərinə çıxmışdır. Bu səfər zamanı Teatr İstanbul və Ankara şəhərlərində teatr həvəskarlarına İ.Əfəndiyevin “Bizim qəribə taleyimiz” və “Sevgililərin cəhənnəmdə vüsalı” əsərlərinin tamaşasını göstərmişdir. Böyük uğurla qarşılanan bu əsərlər haqqında Türkiyə mətbuatı onlarla sanballı məqalələr vermişdir.

60 ildən çox yaradıcılıq yolu keçmiş İ.Əfəndiyev, 90-cı illərdə də məhsuldar bir yazıçı kimi yazıb yaradır, hər il yeni-yeni əsərlər nəşr etdirir, təzə pyeslərini tamaşaya qoyurdu. Sovet rejimi illərində, partiya qadağaları dövründə deyə və yaza bilmədiyi bir sıra mövzuları cəsarətlə ədəbiyyata gətirir, onları yeni zamanın kontekstində oxuculara təqdim edirdi. O. “Hacı Axundun cənnət bağı necə oldu” hekayəsini, “Xan qızı Gülsənubərlə tarzən Sadıqcanın nağılı” povestini dərc etdirir, “Şeyx Xiyabani” /1986/, “Bizim qəribə taleyimiz” /1988/, “Sevgililərin cəhənnəmdə vüsalı” /1989/, “Tənha iydə ağacı” /1991/, “Dəlilər və ağıllılar” /1992/, “Hökmdar və qızı” /1994/ və s. pyeslərini tamaşaya qoydurmuş, bir sıra yeni kitablarını nəşr etdirmişdi.

Azərbaycanın ədəbi ictimaiyyəti 1994-cü ilin may-iyun aylarında Xalq yazıçısı İ.Əfəndiyevin anadan olmasının 80 illiyini təntənəli surətdə qeyd etdi. Ədəbiyyatın inkişafında xidmətlərini nəzərə alan müstəqil Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yazıçını “Şöhrət” ordeni ilə təltif etdi. Respublikamızın sənət adamları arasında İ.Əfəndiyev birinci sənətkar idi ki, həmin ordenlə mükafatlandırılmışdı. Heydər Əliyev cənabları yazıçıya göndərdiyi təbrik məktubunda ədibin yaradıcılığına yüksək qiymət verərək yazmışdı: “Sizi-Azərbaycanın görkəmli dramaturq və nasirini 80 illik yubileyiniz münasibətilə ürəkdən təbrik edirəm. Dünya mədəniyyətinə ölməz dahilər bəxş etmiş qədim Odlar yurdunda xalqın məhəbbətini qazanmaq, sənət zirvəsinə ucalmaq olduqca çətin və şərəflidir. Siz fədakar əməyiniz sayəsində bu şərəfə nail olmuşsunuz.

Oxucuların sevə-sevə mütaliə etdiyi nəsr əsərləriniz, Milli teatrımızın səhnəsində tamaşaya qoyulan pyesləriniz bunu parlaq şəkildə sübut edir. Sizin yaratdığınız obrazlar xalqımızın övladlarına mə‘nəvi saflıq və vətənpərvərlik aşılanması işinə xidmət etmişdir. Əminəm ki, müstəqil Azərbaycanımızın hələ neçə-neçə nəsli bu zəngin mənbədən faydalanacaqdır”. Zəngin yaradıcılıq yolu keçmiş, həyatın acılı-şirinli günlərini yaşamış sənətkarımız İlyas Əfəndiyev 1996-cı il oktyabr ayının 3-də Bakı şəhərində dünyasını dəyişmiş və Fəxri Xiyabanda dəfn olunmuşdur. “İlyas Əfəndiyev əslinə-nəslinə yaraşan şərəfli, namuslu yazıçı ömrü sürdü. Həm də namuslu ömür sürdüyünü özü bəyan etmirdi, qələmdən ayrılmadan son günlərinəcən halal zəhmətlə, hər cür intriqalardan, həsəddən və nifrətdən uzaq bir aləmdə – sənət dünyasında yaşadığı həyatla sübut edirdi”.

İ.Əfəndiyevin insani keyfiyyətlərindən söhbət açan akademik Kamal Talıbzadə yazır: “İlyas ömrünün axırına qədər evlənmədi, baxmayaraq ki, çox cavan ikən dul qalmışdı, həm də gözəl, yaraşıqlı kişi idi. Övlad üçün özünü oda-közə vuran, onun üçün xoşbəxt gələcək haqqında düşünən narahat ata idi. Oğullar da atalarına borclu qalmadılar, atalarını sözün əsl mə‘nasında yaşatdılar”.

Yazıçının iki övladı vardır. Xalq yazıçısı, filologiya elmləri doktoru Elçin görkəmli nasir, dramaturq və ədəbiyyatşünas alimdir. Uzun müddət “Vətən” cəmiyyətinin sədri, Yazıçılar Birliyin katibi olmuş Elçin həm də görkəmli dövlət xadimidir. O, Respublika Baş Nazirinin müavini vəzifəsində çalışır. Kiçik oğlu Teymurçin Əfəndiyev tanınmış ədəbiyyatşünas alim, professordur. O, uzun illərdir ki, Ə.Hüseynzadə adına Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində çalışır, indi həmin Universitetin rektorudur.

İ.Əfəndiyev ata və ana fədakarlığı ilə böyütdüyü övladlarına bağlı bir insan idi. O, oğulları ilə fəxr edir, onların uğurları, ailə səadəti ilə fərəhlənir, baba sevinci ilə yaşayırdı. Nəvəsi Yalçının kinoda çəkilməsi, Üzeyir bəyin uşaqlığını oynaması ona böyük sevinc bəxş etmişdir.

Yazıçının qardaşı Mustafa Əfəndiyev nəşriyyat-poliqrafiya sahəsində işləmiş, “Azərnəşr”də baş redaktor vəzifəsində çalışmışdır. O, həm də bacarıqlı tərcüməçi idi. L.N.Tolstoyun “Hacı Murad” və “Uşaq hekayələri”, M.Qorkinin “Günəşin övladları”, A.Çakovskinin “Mühasirə”, R.Kiplinqin “Mauqli”, V.İvanovun “Zirehli qatar 14-69”, S.Uluqzadənin “Mirvari” və s. kitablar onu Azərbaycan oxucusuna iste‘dadlı tərcüməçi kimi tanıtmışdır. Digər qardaşı Tofiq Əfəndiyev görkəmli yazıçıdır. Onun “Ağ çiçəklər”, “Dağ yolu”, “Cənub mehi”, “Prokuror”, “Münaqişə”, “Qara qapılar” kitablarında toplanmış hekayə, povest və romanları oxucular tərəfindən həvəslə oxunur. Qardaşlarından digəri hüquq-mühafizə orqanlarında çalışır. Tibb institutunu bitirmiş bacısı tanınmış həkimdir. Onun oğlu Çingiz Əlioğlu iste‘dadlı şairdir. 60-cı illərdə ədəbiyyata gəlmiş 55 yaşlı Çingiz Əlioğlunun səsi respublikadan kənarda da eşidilməkdədir.

Yazıçının nəvələri təhsillərini uğurla davam etdirirlər və yəqin ki, onlar da Əfəndiyevlər ailəsinin şan-şöhrətini daha da ucaldacaqlar.

Ilyas əfəndiyev əsərləri

07-11-2019 19:59

Dalidag.az İlyas Əfəndiyevin hekayəsini təqdim edir:
XƏNCƏR

B u əhvalat İran Azərbaycanının kiçik bir şəhərində oldu. Şəhərin arxa tərəfi meşə,qabaq tərəfi isə göz işlətdikcə uzanıb gedən geniş düzənlik idi.Palçıqdan hörülmüş hündür barılar içində yerləşən və demək olar ki,hamısı bir mərtəbədən ibarət kərpic evlərin yalnız damları görünürdü.
Bir ilə yaxın idi ki,şəhər xoşbəxt günlər keçirirdi. Bir ilə yaxın idi ki,İran Azərbaycanında milli hökumət qurulmuşdu.Dukanların üzərindən farca lövhələr götürülmüş,yerinə AZƏRBAYCAN dilində yazılmış lövhələr vurulmuşdu.Küçələrin adları dəyişdirilib Azərbaycanca olmuşdu.Adamlar “ana dili”,milli hökumət, “AZƏRBAYCAN” sözlərini indi tez-tez təkrar edirdilər.Elə bil ki,onlar bu sözlərin tələffüzündən sonsuz bir zövq duyurdular. Elə bil ki,onlar bu sözlərlə öyünür,fəxr edirdilər. Səhər tezdən tacir və peşəkarlar Azərbaycan qəzetinin təzə nömrəsini alıb oxumağa tələsirdilər.Onlar Azərbaycan dilində çap olunmuş xəbərləri,şeir və hekayələri böyük ləzzətlə oxuyurdular.
Bir ilə yaxın idi ki, qəsəbədə açılmış təzə məktəbdə gənc qız Südabə xanım,atası sərraf Məşədi Tağının iradəsi xilafına çıxaraq müəllimlik edir,uşaqlara Azərbaycan dilində dərs deyirdi.
Məşədi Tağı qəsəbənin ən varlı taciri olub,yeganə övladı Südabəni fars və firəng dillərində oxutduraraq yüksək təhsilə çatdırmışdı.
Qızı Südabə xanım milli hökumət qurulandan sonra müəllimliyə getmək istədiyini bildirdikdə o,əvvəlcə o qədər əsəbiləşdi ki,az qaldı vurub ev-eşiyi dağıtsın. Sonra qızının öz fikrində möhkəm durduğunu görüb,işi mülayimliklə yoluna qoymaq istədi.
-Bu qədər var-dövlətlə mənim qızımın gedib itin-qurdun uşaqlarına dərs deyib pul alması mənim üçün biabırçılıqdır,-dedi.
Lakin qız itə-qurda deyil,öz həmvətənlərinə xidmət etmək istədiyini bildirdikdə,ağıllı və hiyləgər Məşədi Tağı işin nə yerdə olduğunu anlayıb susdu.19 yaşlı tacir qızında bu üsyan ruhu haradan yaranmışdı? Məşədi Tağı bunu anlaya bilmirdi.Ömrünün 50 ildən artıq bir dövrünü pul kisələri arxasında keçirən,qızılların cingiltisindən başqa bir şey görüb duymayan bu qoca sərraf,az müddətdə bütün gəncliyin qəlbinə,ruhuna hakim kəsilən vətənpərvərlik duyğusunun hökmündəki sirri anlaya bilmirdi.
Onun qəlbi də qarşısındakı qızıllar kimi soyuq və ölü idi.
Südabə xanım ucaboylu,nazikbədənli,ağ və zərif üzü iri,ala gözlərinin mehriban ifadəsi ilə işıqlanmış sakit və mülayim bir qız idi.
Südabədə milli hissin oyanması tarixi çox kiçik və adi təsadüfdən başlanmışdı.Bir dəfə rəfiqələrindən birinin evində ziyafətdə o,gözəlliyi,dövlət və rütbəsi ilə qızlar arasında şöhrət qazanmış gənc bir fars zabiti görmüşdü.Zabir ona baxıb yanındakı qıza demişdi ki:”Gözəl qızdır,amma heyif ki,azərbaycanlıdır”.Fars zabitindən təsadüfən eşitdiyi bu sözlər gənc qızın izzət-nəfsini yaralamışdı.
Buna görə də Südabə İran Azərbaycanında qalxan azadlıq hərəkatına ürək yanğısı ilə qoşuldu və bu hərəkatın gözəgörünməz coşğun dalğaları onu öz ağuşuna alaraq çox uzaqlara apardı.Həyatında ilk dəfə olaraq bu gənc qızda milli qürur hissi baş qaldırıb,bütün varlığına hakim kəsildi. O,ürək çırpıntıları ilə səhərlər yerindən qalxır,bir stəkan çay içib məktəbə tələsir,öz şagirdlərini elə təşviş,həyəcan və ehtirasla qarşılayırdı ki,elə bil onları itirəcəyindən,onlara bir şey olacağından qorxurdu.
Çoxları cın-cındır içində olan bu yarımac körpələrin şikayətsiz,tələbsiz baxışları gənc müəllimənin qəlbini odlayırdı.O,bu solğun və müəzzəb üzlərə həyəcanla baxır,göz yaşları içində düşünürdü:”Bax,bunlar mənim həmvətənlərimdir.”
Bir dəfə tənəffüs zamanı bayırda bərk səs-küy eşidib,qapını açaraq arakəsməyə çıxdı.Şagirdlər,yaxşı geyinmiş və qorxusundan ağappaq ağarmış bir uşağın üstünə dartınan və əlində xəncər olan 14 yaşlı arıq,qarabuğdayı bir oğlanı güclə saxlayırdılar. Oğlan dartınır:-.Buraxın.Mən ona kimi bişərəf olduğunu gostərərəm-deyə qəzəblə qışqırırdı.
Bu hal müəlliməni çox əsəbiləşdirdi.O,uşaqları aralayıb,əlində xəncər olan oğlanın yanına gəldi.Oğlan onu görərək sakit oldu.Yoldaşları onun qolunu buraxdılar və o,xəncərini arxasında gizlədərək başını aşağı saldı.
–Bunlar niyə dalaşır?-deyə müəllimə şagirdlərdən soruşdu.
Bax,təqsir bundadır,-yaşca o birilərindən böyük və diribaş oğlan,yaxşı geyinmiş uşağı göstərib izah etdi.–İldırım əlində xəncər olan uşaq deyirdi ki,ajanlar bişərəf adamlardır.Bu da deyir bişərəf sənsən.Çünki özünün atası farsların vaxtında ajan olub.
Müəllimə əlində xəncər olan oğlanın qolundan yapışıb müəllimlər otağına apardı.Onun təmiz,lakin onlarca yamağı olan köhnə libasına,qara qıvrım saçlarına,müqəssir halda yerə dikilən gözlərinə baxıb-Xəncəri ver bura-deyə acıqla səsləndi.Oğlan xəncəri arxasında tutb,cavab vermədi.
–Ver xəncəri-deyə müəllimə təkrar etdi. Bu zaman oğlan onun üzünə baxmadan,istər-istəməz xəncəri ona uzatdı.Müəllimə ağ sümük qəbzəli və almaz kimi iti tiyəli xəncəri nəzərdən keçirdi.
–Şagird də özü ilə xəncər gəzdirərmi?-deyə acıqla oğlana baxdı.
Oğlan nəzərlərini yerdən çəkməyərək susdu.
–Demək,xalqın uşağını öldürmək istəyirdin?-müəllimə onu diqqətlə nəzərdən keçirdi.
Birdə oğlan başını qaldırıb şəvə kimi parlaq gözlərini müəllimənin ala gözlərinə dikərək:
–O,xalqın uşağı deyil,ajanın oğludur-dedi.
Onun səsindəki kin və qətiyyətdən müəllimənin qəzəbi dərhal soyudu və o,daha da maraqla uşağa baxaraq:
–Necə məgər,ajan xalqdan deyil?-deyə gizli bir təbəssümlə soruşdu.Oğlan ona xəncər kimi kəskin nəzər salıb,təkrar yerə baxdı.Müəllimə bu ani baxışın mənasını anladı.
–Yaxşı get.Bu dəfə sənin təqsirindən keçirəm.Ancaq bir də belə iş etmə.Eşitdinmi?
Lakin oğlan yerindən tərpənmirdi.
-Niyə getmirsən?
Oğlan başını qaldırıb yavaş, lakin möhkəm səslə:
-Xəncəri verin!-dedi.
-Lazım deyil,get.Məktəb uşağı xəncər gəzdirməz.
Bir neçə saniyəlik sükutdan sonra oğlan güclə yerindən qopub,ağır addımlarla qapıya tərəf getdi və qapıya çatanda dayanıb geri çevrilərək:
-Xəncəri verin,müəllimə-dedi.
Müəllimə onun alışıb-yanan qara gözlərinə baxıb:
-Dedim ki,şagird xəncər gəzdirməz-dedi.
-Yox, verin-deyə oğlan bu dəfə titrək səslə təkid etdi.
-Çıx bayıra-deyə müəllimə qışqırdı.Oğlan başını aşağı salıb yerindən tərpənmədi və acıqla ona baxan müəllim,oğlanın qarabuğdayı yanağından yavaş-yavaş yuvarlanan bir damla göz yaşı gördü.
-Sabah mən bunun əvəzində sənə başqa bir şey bağışlayaram.Axı,xəncər sənin nəyinə lazımdır?
Müəllimənin səsindəki mərhəmət oğlanın qəlbini kövrəltdi .O,yalvardı.
–Məni bağışlayın,müəllimə-dedi,-Vallah bir də heç kəslə savaşmaram.
Ancaq xəncəri verin.
–Dedim ki, sənə bundan da qiymətlisini bağışlayacağam.
-İstəmirəm.Xəncəri verin.O,atamınkıdır.
–Eybi yoxdur.Mən atanla danışaram.
-Atam yoxdur.
-Vəfat edib?
–Bilmirəm.Ajanlar dörd il bundan qabaq tutub apardılar.
Müəllimənin iri-iri açılmış gözləri oğlanın quru atəşlə yanan gözlərinə zilləndi.Bayaqkı bir damla göz yaşı oğlanın yanağında qurumuşdu.
-Necə.Bəs o vaxtdan heç bir xəbər yoxdur?
-Yoxdur.
Bu sözü oğlan elə mükəddər,ümidsiz və yanıqlı ifadə ilə dedi və onun yanan gözləri elə bir ehtirasla müəllimənin əlindəki xəncərə dikildi ki,gənc qız bütün vücudu ilə titrədi və qeyri-ixtiyari hərəkətlə əlini yavaş-yavaş qaldırıb,xəncəri oğlana verdi.
Qız bu hərəkəti müqəddəs bir ayin icra edirmiş kimi elədi.
Oğlanın gözləri sevinclə parladı və o,xəncəri alıb otaqdan çıxdı.
Müəllim bir neçə saniyə onun ardınca baxıb ah çəkdi.
O günü dərsdən çıxıb evə gələndə müəllimə qəsəbə adamları arasında nə isə bir həyəcan hiss elədi.Elə bil ki, onlar hara isə tələsir,nədən isə ehtiyat edib susurdular.Qarşısına çıxan adamlar indi müəlliməni görərkən dünənki şən və mehriban ifadə ilə gülümsəmir,soyuq bir ehtiramla baş əyib,cəld ötürdülər.
Bu nə demək idi?
Axşam ögey anası Zərintac xanım gəlib onu atasının hüzuruna çağırdı.
Başında araqçın,çiynində əba olan Məşədi Tağı tirmə döşəkçənin üstündə oturub sulu qəlyan çəkirdi.
Onun üzündə adəti xilafına olaraq narahat ifadə var idi.
Südabə ayaq üstə onun qarşısında dayanıb :
-Nə buyurursan, ata? -deyə ehtiramla soruşdu.Bir neçə dəqiqə sükutdan sonra Məşədi Tağı başını qalıdırıb qızının üzünə baxmadan:
-Yəqin ki,təzə xəbəri eşitmisən.-dedi.
-Hansı xəbəri, ata?-deyə qız maraqla soruşdu.
-Necə hansı xəbəri ?-Məşədi Tağı zəhərli bir təbəssümlə gülümsəyib əlavə elədi-Görünür,əclaflar (o, demokrat partiya üzvlərini belə adlandırırdı).
başlarını götürüb qaçanda sənə xəbər verməyə macal tapmayıblar.
O,”qaçanda” sözünü xüsusi bir vurğu ilə tələffüz etdi.
-Heç kəs qaçmayıb,ata-deyə qız acığını boğaraq cavab verdi.
–Bu barədə mübahisə etməyin indi mənası yoxdur,qız.-Məşədi Tağı bu dəfə tamamilə sakit və mülayim bir ahənglə sözünə davam etdi.-Əgər qaçıblarsa,çox ağıllı iş görüblər.Şahın qoşunları dünən Zəncana varid olub,demokratların hamısını -uşaqdan-böyüyə qılıncdan keçiriblər.
Sabah,biri gün burada olacaqlar.
Məşədi Tağı susub qəlyandan iki qulab alandan sonra yenə də onun üzünə baxmadan tam sakit və mülayim səslə:
-Dayanmaq lazım deyil.Tezdən maşın gəlib səni Tehrana aparacaq.Aralıq sakitləşənə kimi gedib orada əmingildə qalasan,görək sonra nə olar.
-Mən heç bir yerə getməyəcəyəm.
Bayaqdan bəri birinci dəfə olaraq Məşədi Tağı başını qaldırıb qızının gözlərinə içinə baxaraq:
-Necə.?Sən bu dəfə də mənim üzümə ağ olursan?-deyə qorxunc bir görünüşlə soruşdu.
-Mən xalq müəlliməsiyəm.
–Demək,boğazdan asılmaq istəyirsən.
Məşədi Tağı ayağa qalxdı.
-Xalq nə cür,mən də elə. Pis gündə mən onu qoyub düşmən qərargahına qaça bilmərəm.
Məşədi Tağı yenə də sakit bir ifadə ilə:
-Ağlını başına yığ,qız.Onlar sənin ucundan məni də bihörmət edərlər.-dedi.
-Mən heç bir yeə getməyəcəyəm,ata-Müəllimə çevrilib çıxmaq istədi.
–Dayan-deyə atası arxadan qışqırdı və onun üzü müdhiş şəkil aldı.
Alnının damarları qızarıb şişdi.Gözləri təhlükə qarşısında olan canavar gözləri kimi vəhşi və küt ifadə parladı.-Bu gecədən sonra mənim sən adlı övladım yoxdur.Allah sənə lənət eləsin!Çıx mənim evimdən!.Bu saat çıx!-O kobud hərəkətlə müəlliməni itələyib bayıra saldı.
Kişinin səsinə qızın ögey anası gəldi:
-A kişi,bu gecə vaxtı,soyuqda-qiyamətdə yazığı hara qovursan?
Keç belə!,-deyə kişi qışqırdı.
Müəllim yerindən qopub ağır addımlarla qapıya tərəf getdi.
Ögey ana qızın paltosunu gətirib darvazanın ağzında ona verdi.
Müəllimə paltosunu geyib ata qapısından çıxdı.
-Get.Aqibətini görərik!
Qaranlıqdan gələn bu səs qızın tüklərini ürpətdi.
Göz-gözü görməyən zülmət gecə idi.Qar qarışıq külək uğuldayırdı.Müəllimə büdrəyə-büdrəyə gedirdi.Lakin haraya bilmirdi.Qəsəbədə yaxın bir kəsi yox idi.Mehmanxanayamı getsin? Mümkün deyil,pulu yoxdur.
Soyuq dekabr küləyi qarı sovurur,gecə quduz canavar kimi uğuldayır,müəllimə isə gedirdi.
-Salam,müəllimə xanım.
Qız diksinərək başını qaldırıb,belində odun şələsi,qarşısında dayanaraq qaranlıqda işıldayan gözlərini ona zilləmiş İldırımı gördü və oğlanın cingiltili səsinin şən ahəngi onun qəlbini birdən-birə yüngülləşdirdi
-Belə gec vaxtda meşədənmi gəlirsən?-deyə müəllimə öz dərdini bir an unutmuş kimi təəccüblə soruşdu.
-Bəli,meşədən gəlirəm.Bəs siz bu vaxt hara gedirsiniz?
Müəllimə bu dəhşətli gecədə tək-tənha meşədən odun yığıb gətirən və əynində isti bir paltarı belə olmayan bu 14 yaşlı oğlanın səsindəki həyat qığılcımına,şənlik və cəsarətinə heyrət edərək cavab vermədi. Onlar bir neçə dəqiqə sükut içərisində getdilər.Birdən müəllimə ayaq saxlayıb,qəti ifadə ilə:
-Evdə kiminiz var?-deyə soruşdu.
-Heç kəs müəllimə,bir mənəm,bir də anam.
-Məni bu gecə qonaq saxlayarsınızmı?
–Niyə saxlamırıq,müəllimə,lap istəyirsiniz bir il qalın.
-gedək.
-Həmişə odunumuzu erkən gedib gətirirdim. Bu gün başım dərsimə qarışıb,gecikmişəm.
-deyə oğlan həvəslə danışırdı.
-Bəs belə qaranlıqda qorxmursan, meşəyə tək gedirsən?
-Nədən qorxacam.Oğlan qaranlıqda dişlərini ağardıb gülümsədi.Sonra birdən qaşqabağını tökərək:-Atamın xəncəri yanımda olanda heç nədən qorxmuram-dedi.Onlar qəsəbənin uzaq və dar küçələrindən birində,balaca darvazanın qabağında dayandılar.Oğlan toxmağı vurdu.
Az keçmiş qapı açıldı.
-hardasan,ay bala? Demirsən qurd-quş səni basar yeyər?
Qapını açan arvad əvvəlcə oğluna,sonra müəlliməyə baxıb təəccüb etdi:
-Yeri evə paltar sal.Müəllimə bizə qonaq gəlib,-deyə oğlan sevinclə dilləndi.
Ana hörmətlə geri çəkilərək:
-Buyurun,müəllimə xanım.-dedi
Onlar kiçik bir otağa daxil oldular.Otaq çox yoxsul,lakin təmiz idi. Ortada dəmir soba var idi.Sobanın yanına köhnə bir palaz salınmışdı.Ana evin arxa tərəfinə yığılmış yükdən köhmə,lakin təmiz döşəkçə çıxarıb xəcalət çəkə-çəkə palazın üstünə saldı:
-Əyləşin,müəllimə xanım.
Müəllimə oturdu.İldırım sobanı qaladı.Ananın üzündə pərişan və həyəcanlı bir ifadə var idi.O,ümidsiz və məyus səslə:
-Bu nə işdir,başımıza gəlir,müəllimə xanım-dedi-Qonşımızın oğlu fədai Hüseyn bir az bundan qabaq Zəncandan gəlib.
Deyir,şahn qoşunları camaata bir divan tutub ki,qan su yerinə axıb.
Müəllimə dinmədi.Aralığa sükut çökdü.
-Tezliklə yəqin burda olarlar,-deyə ana vahimə içində oğluna baxıb,sonra Südabəyə dönərək-Şəhərdə qalmayın,müəllimə.Çıxın bir tərəfə gedin.
-Yox,mən heç yerə getməyəcəyəm-deyə Südabə ananın üzünə baxmadan cavab verdi və bunu elə bir ifadə ilə dedi ki,elə bil qadına deyil,öz atasına cavab verirdi.
-Heyifsiniz,müəllimə xanım.Deyirlər onlar arvadlara,uşaqlara da rəhm eləmirlər.
Kimdən bir az şübhələnirlər,boğazdan asırlar.
-Nə edək bacı.Bu şəhərdə mən tək deyiləm.
Elə bu zaman qapı döyüldü.Ana qorxmuş halda müəlliməyə baxdı.Müəllimə soyuqqanlı və sakit səslə:
-Gör kimdir?-deyə oğlana müraciət elədi.
İldırım yüyürüb qapını açdı.Çadraya bürünmüş bir qadın içəri daxil oldu,o,üzünü açdıqda müəllimə analığı Zərintac xanımı gördü.
Qadın göz yaşları içində qızlığına dedi
-Bayaqdan bəri səni axtarmamış yer qoymamışam.Bu həyətə girdiyini bir uşaqdan bildim.İnad eləmə,qızım.Səhər tezdən gərək buradan çıxasan.Özünə yazığın gəlsin.Deyir,onlar sənin kimilərini sorğusuz-sualsız asırlar.
-Sən necə bilirsən ana,7 aydır mən camaatın uşalarına tərbiyə verirəm.Onlara düşmənə nifrət etmək öyrədirəm.İndi təhlükə onların başının üstünü alanda qaçıb həmin düşmənə pənah gətirsəm,mənə nə deyərlər?
Ögey ana mat-məbhut qalıb,cavab vermirdi.
İldırım iri-iri açılmış gözləri ilə müəlliminə baxırdı.
Birdən müəllimə bir şeydən qorxmuş kimi diksinərək:
-Yox,-dedi.-Bu mümkün deyil.Mən heç bir yerə getməyəcəyəm .Qoy mənim 7 ay dərs dediyim şagirdlər məni gələcəkdə lənətlə yad etməsinlər.
Bu sözlər qeybdən gələn fövqəladə bir səs kimi anaların qəlbini əzəmət və ilhamla doldurdu.
Ögey ana ayağa qalxıb
–ALLAH sənə yar olsun,qızım-deyə vüqarla otaqdan çıxdı.
Müəllimənin üzü dəhşətli əzab və çətinliklərdən xilas olub,nəhayət ağ günə çıxan adamların üzü kimi aydın və xoşbəxt bir hisslə işıqlandı və o,həyatın ürəkaçan,adi,xoş hadisələri barədə danışmağa həvəsləndi.Şagirdinin bayaqdan bəri ona zillənib qalmış və çıraq işığında şəvə kimi qapqara bir maye kimi qaynayan parlaq gözlərinə baxaraq,şən təbəssümlə
-İldırım sizı incitmir ki,xala?-deyə anadan soruşdu.
Onun bu qəribə nəşəsi bir anda ana ilə oğula da sirayət elədi.Ana gülümsədi və bu təbəssüm onun vaxtından əvvəl qocalıq şaxtası vurmuş üzünə ani bir gənclik gətirdi.
-Yaman nadincdir,müəllimə,-ana oğluna baxdı.Lakin onun baxışı məzəmmət deyil,məhəbbət və fərəh ifadə edirdi.-Ancaq sizi çox istəyir.Evdə eyzən sizdən danışır.Neçə dəfə istəmişəm gəlib rizaməndlik eləyəm.
Onlar gecə yarısınadək oturub söhbət elədilər.Ev sahibəsi öz dərdini danışdı .Əri xalça karxanasında işləyərmiş.Açıqfikirli demokrat imiş.4 il bundan qabaq həbsə alınmış və xəbərsiz-ətərsiz yox olmuşdu.
–Təbrizə gedib Pişəvərinin özünə dedim,-deyə qadın dərd ilə yanan quru gözlərini yerə dikib nağıl edirdi.–Hər tərəfi axtardı,haç yerdə gördüm deyən olmadı.
-Belə soyuq bir gecədə gəlib apardılar. -deyə ana ah çəkib gözlərini yerə dikdi.
-Ajan böyüyü çox bişərəf adam idi.Qapıda anamı itələyib yerə yıxdı.Görsəm bu saat tanıyaram.Üzü arvad üzü kimi qırmızı bir kişi idi.,-deyə İldırım nəzərləri hələ də yerdə olan anaya baxdı və onun qara gözləri kinli,amansız bir atəşlə parladı.
O gecə müəllimə uzun zaman yata bilmədi.Qısa və müztərib bir ömrün kədərli xatirələri,son 7 aylıq həyatının əziz xəyalları onun yuxusunu ərşə çəkirid.O,bu 7aylıq həyatının indi artıq çox uzaq və irişilməz olan səadəti ilə vidalaşırdı,GÖZƏL VƏ MƏYUS VƏTƏNİ AZƏRBAYCAN HAQQINDAKI NƏĞMƏNİ SOZ DƏFƏ ŞAGİRDLƏRİNƏ OXUTMAQ ÜÇÜN SƏHƏRİN AÇILMASINA TƏLƏSİRDİ.
Səhər açıldı.
Müəllimə geyinib İldırımla məktəbə gedərkən əhali arasında bir qarğaşalıq gördü.Tacirlər yazılmış lövhələri götürüb,yenə farsca yazılanları asmışdılar.
Mürtəce tacirlər
-Sabah-şərəfiniz xeyir,ağa.Gözünüz aydın,deyir,gəlirlər.-deyə bir-birini təbrik edir və gülümsəyirdilər.
Əsnafın,yoxsulların,xırda laverçilərin üzləri isə tutqun və kədərli idi.Onlar salamlaşmadan bu nə işdir,dadaş.-deyə həyəcanlı pıçıltı ilə bir-birindən xəbər alırdılar.
Müəllimə məktəbə çatıb, zəngi vurdurdu və paltosunu çıxarıb sinfə girdi.Lakinuşaqların yarıdan çoxu gəlməmişdi.
Axırıncı dərsdə o,şagirdlərinə AZƏRBAYCAN NƏĞMƏSİNİ oxutdurdu.Dünən qəlbi fərəhli,xoş duyğularla qanadlandıran bu nəğmə indi onda həsrət və hicran doğururdu. Elə bil ki, onun Vətəni haqqında olan bu mahnı indi uzaqlardan, çox uzaqlardan gəlirdi.
O,yaşarmış gözlərini uşaqlar görməsin deyə,üzünü pəncərəyə çevirdi.Elə bu zaman ayaq səsləri eşidildi,bir fars zabiti ilə iki sərbaz içəri girdi.Mahnı uşaqların boğazında qırılıb qaldı.Ucaboylu fars zabiti
-Deyən,Azərbaycan haqqında nəğmə ğyrədirsiniz,xanım.-deyə istehzalı bir təbəssümlə soruşdu.
-Bəli,ağa,Azərbaycan haqqında nəğmə öyrədirəm.Bəs siz niyə silahlı əsgərlə sinif otağına girirsiniz
-Ağayi sərhəngin əmrinə əsasən biz sizi narahat etməli olacağıq,xanim.Buyurun,bizimlə gedək.-zabir qapını göstərdi.
Müəllimə danışmağın mənasız olduğunu hiss etdi.
Zabir bu dəfə sərt halda
-Bizi ləngitməyiniz.-dedi.
Müəllimə çevrilərək qorxmuş gözləri ona dikilib qalan uşaqlara baxdı.İldırım ayaq üstə dayanmışdı.İndi onun gözləri marıta yatıb öz ovu üzərinə atılmağa hazırlaşan pələng balasının gözlərinə oxşayırdı.
-Sağ olun,uşaqlar.Məni yadınızdan çıxarmayın,bəlkə bir daha görüşmədik. Böyük oğlanlar olanda Vətəniniz uğrunda mübarizə edin.Heç bir zaman yaddan çıxarmayın, bunlar, o,fars zabitini göstərdi bizim ən qəddar düşmənimizdir.
-Rədd kon-deyə zabit farsca sərbazlara qışqırdı.
Lakin müəllimə onların özünə toxunmalarına yol verməmək üçün cəld paltosunu geyib qabağa düşdü.Onlar küçəyə çıxanda iki-iki fars sərbazlarının qabağında qolu bağlı aparılan tanış demokratları gördü.Onların ardınca gözüyaşlı arvadlar,bənizləri ağappaq ağarmış uşaqlar gedirdilər.
Qəsəb ağır və dəhşətli bir sükut içində idi.Bu qorxunc sükut içində adamların evlərindən çıxarılırb qolubağlı aparılması müəllimə Varfolomey gecəsini xatırladırdı.O gecədə əd insanları beləcə sükut içində qırırdılar.
Qəsəbə ilə meşənin arasındakı açıqlığa çatanda müəllimə,meydanda qurulmuş dar ağaclarını gördü.Dar ağaclarının yanında isə bir dəstə qolubağlı demokrat durmuşdu.
Onlardan da on addım kənarda 20 nəfər fars sərbazı və 3 zabit dayanmışdı.
Cavan zabit,yoğun və qıpqırmızı sifəti olan eynəkli sərhəngə təzim edib,müəəliməni gətirdiyini və onun rəftarını ərz elədi.
Sərhəng gözlərini qıyaraq qıza diqqətlə baxıb cavab vermədi. Beş dəqiqədən sonra biri qoca,digəri cavan və gözəl bir oğlan olan iki nəfər də gətirdilər.
Onların ardınca köhnə kəlağayısı altından qar kimi ağ saçları dağınıq halda çıxmış,günəşdən yanıb qaralmış arıq sinəsi və üzü dırnaqları ilə cırıq-cırıq edilmiş bir qarı gəlirdi.
Qarı sərhəngin qabağında dayanıb
-Onu öldürmə -deyə təzə gətirilən cavanı göstərdi- Allah dərgahında cavab verə bilməzsən. Onun günahı yoxdur.
-ANA-deyə oğlan qışqırdı.
Ana onu eşitmədi. Sərhəngin qolundan yapışıb dedi
-Bu saçlardan,çalın- çarpaz dağ çəkilən bu sinəmdən qorx. 7 oğuldan bircə o qalıb.
-Bu köpəyi susdurun-deyə sərhəng üz-gözünü bürüşdürdü.İki cavan zabit ananın qolundan yapışıb kənara çəkdilər.Ana,üzündə müdhiş bir təbəssümlə oğluna baxdı.
-Çıxar siyahını oxu-deyə sərhəng yavərinə əmr etdi
Müəllimənin adına çatanda sərhəng gözlərini yenə də qıyaraq ona baxdı.
-Bu hansı Məşədi Tağının qızıdır.Sərraf Məşədi Tağınınmı-soruşdu.
-Bəli -deyə yavər cavab verdi.
-Onu tapın bura gətirin.
Yavər Məşədi Tağının ardınca iki sərbaz göndərərək siyahını oxuyub qurtardı.
-Daha qalan yoxdur ki,-deyə sərhəng sakitcə soruşdu.
-Xeyr,deyə zabit cavab verdi.
Bu vaxt Məşədi Tağını da gətirdilər.
-sən nı vaxtdan kommunist olmusan,məşədi-Sərhəng gözlərini qıyıb ona baxdı.
-Nə sarıdan belə hökm verirsiniz,ağayi sərhəng-Məşədi Tağı sakit və məğrur bir görünüşlə cavab verdi.
-Bu kimi qızıdır-Sərhəng müəlliməni göstərdi.
Məşədi Tağı Südabəyə baxmadan,mənfur sakitliklə cibindən bir kağız çıxarıb təqdim elədi.
Sərhəng kağızı açıb bu sətirləri gözdən keçirdi.Mən qızım Südabə Məşədi Tağı qızını üzümə ağ olub mənimiradəmin xilafına hərəkət etdiyi üçün,aşağıda imza edilən şəxslərin şəhadəti ilə bu dəqiqədən etibarən övladlıq şərəfindən məhrum edirəm..Nə ölüsünə,nə də
dirisinə sahib deyiləm,onun heç bir hərəkətində özümü cavabdeh bilmirəm.
Sərhəng məktubu axıra qədər oxumadı,sərbazlara əli ilə başlamaq işarəsi verdi.
Qabaq cərgədə duranlardan müəllimlə bərabər gətirilən qarının oğlunu və qoca kişini dar ağcınıb altına gətirdilər.
-Kimin bunlardan çikayəti var-deyə sərhəng güc ilə ora yığılan camaata müraciət elədi.Bu qəribə sual hamını təəccübə saldı.
-Mənim şikayətim var,-camaatın arasında bir gənc səsi eçidildi və bunun ardınca İldırım irəli çıxıb sərhəngin yanına gəldi.
Sərhəng onu başdan-başa süzüb
-Şikayətin hansındandır?
Oğlan Südabəni göstərərək
-Bax,o müəllimədən,-dedi.
-Sən bunun şagirdi olmusan?
-Bəli,-deyə oğlan sakit və nəzakətli səslə cavab verdi.
-Hə bu çox maraqlıdır.De görüm şikayətin nədi?.Qorxma
Sonra yavərinə müraciətlə:
-Bu uşağın dediklərini yazarsan.
-Mən ancaq onu sizin qulağınıza demək istəyirəm-deyə oğlan pıçıldadı.
-Çox maraqlıdır-deyə təkrar elədi.Sonra uşağa dönərək.
-Hə gəl,de görüm nə deyirsən.-deyə qulağını ona tərəf tutdu.
Oğlan yanaşı onun qulaına pıçıldadı ki,
-Mən səni tanııyıram.4 il bundan qabaq mənim atamı da tutub aparan sənsən.
Söz ağzından qurtarmamış qolunun içində gizlətdiyi xəncəri var gücü ilə onun xirdəyinə soxdu.
Sərhəngdən boğuq xırıltı eşidildi və o,silkələnib yıxıldı.Adamlar gözlərini sərgəngdən çəkib ona baxana qədər İldırım izdihamın arasından keçib meşəyə girdi.
4 zabitin tapancası onun ardınca gurladı.Lakin sonra məlum oldu ki,güllələrin heç biri onu tutmadı.Meşəni nə qədər arayıb-axtardılarsa,oğlandan heç bir nişanə tapmadılar.

Dalidag.az

Kateqoriya: Karusel / Poeziya-nəsr

Tarix: 07-11-2019 19:59