Dünya təsərrüfatında inkişaf etməkdə olan ölkələr (İEOÖ), Yeni sənaye ölkələri (YSÖ)

İEÖ-in payına dünya əhalisinin 15%-i, istehsal olunan sənaye məhsulunun 57%-i, kənd təsərrüfatı məhsulunun 40%-i, mineral-yanacaq ehtiyatlarının 40%-i düşür (əsasən,
ABŞ, Kanada, Avstraliya, CAR). İEÖ arasında daha çox inkişaf etmiş elmi-texniki potensiala malik ölkələr ABŞ, Yaponiya, AFR, Fransa, Böyük Britaniyadır. İEÖ-də bütün alimlərin və elmə sərf olunan vəsaitin 4/5-dən çoxu bu ölkələrin payına düşür. İEÖ bütün qitələrdə yerləşir, lakin əksəriyyəti kapitalizmin vətəni Avropadadır. Sosial-iqtisadi səviyyəsinə görə İEÖ yüksək (adambaşına illik gəlir 17-30 min dollar) və orta (5-10 min dollar; İspaniya, Portuqaliya, Yunanıstan,

İnkişaf etmiş ölkələrin iqtisadiyyatı “yaponlaşır”

Xatırladaq ki, Yaponiya iqtisadiyyatı 1991-ci ilə qədər yüksək inkişaf tempi və məşğulluq səviyyəsi nümayiş etdirirdi. Bu ölkənin fond birjası indeksi – “Nikkei” 1985-90-cı illərdə 300% artaraq 40 000-ə çatmışdı. Belə bir yüksəlmə fonunda isə daşınar və daşınmaz əmlak qiymətləri sürətlə artırdı.

Məsələn, paytaxt Tokionun bəzi yerlərində daşınmaz əmlakın kvadratmetr 750 min dollara alınıb-satılırdı. Hətta bəzi təhlilçilər “Tokio Imperial Palace”ın Kaliforniyanın bütün ərazisindən baha olduğu qənaətinə gəlmişdi.

Bu tendensiya 1991-ci ildə sona çatdı və Yaponiyanın əmlak və fond bazarları kəskin dəyər itirdi. Növbəti 10 il Yaponiya üçün “itirilimiş illər” oldu. Bu ölkənin ümumi daxili məhsulunun (ÜDM) illik dəyəri 5,3 trilyon yendən 4,3 trilyon yenə düşdü, əməkhaqqıları 5% azaldı və deflyasiya başladı. Yaponiya hökuməti vəziyyətdən çıxış yolu kimi kütləvi şəkildə borclanaraq iqtisadi artımı stimullaşdırmağa başladı. Yaponiya Mərkəzi Bankı isə uçot dərəcəsini 0%-ə endirdi. Hal-hazırda bu ölkənin xarici borcunun ÜDM-nə nisbəti 238%-dir. Müqayisə üçün deyək ki, bu rəqəm ABŞ-da 100%, Azərbaycanda isə 50% ətrafındadır. Yaponiya iqtisadiyyatı hələ də həddindən çox aşağı inflyasiya, zəif iqtisadi artımla mübarizə aparır. “Nikkei” indeksi böhrandan əvvəli səviyyəsinə gəlib çatmayıb.

Mənbə: Yahoo Finance

Yuxarıda qeyd olunan tendensiyalar hazırda, əsasən, Avropa İttifaqı (Aİ) ölkələrində müşahidə olunur. Diqqəti ən çox cəlb edən isə orta və uzunmüddətli istiqrazların illik faiz dərəcələridir. Belə ki, İsveçrə və Almaniya başda olmaqla bir çox Aİ ölkələrində 10 illik istiqrazlarının gəlirliliyi mənfidir.

Mənbə: Pension Partners LLC, Charlie Biello

Bir sözlə, Avropada investorlar nəinki əllərində olan vəsaitlərdən gəlir əldə edirlər, əksinə, pullarını saxlayanlara pul ödəyirlər. İnflyasiyanı da nəzərə alsaq, pul sahiblərinin itkisi bir qədər də böyüyür. ABŞ-da orta müddətli faiz dərəcələri hələ ki, müsbət olsa da, sürətlə azalmaqdadır. Buna səbəb investorlarda zəif iqtisadi inkişafa paralel olaraq deflyasiyagözləntisinin olmasıdır. Qiymətlərin azalması bir tərəfdən anbarlardakı malların dəyərsizləşdirdiyi, digər tərəfdən isə investisiya və istehlakı təxirə saldığı üçün iqtisadiyyat üçün təhlükəli sayılır.

Avropa Mərkəzi Bankının sonuncu toplantısından faizləri daha da azaldılacağı siqnalı gəldi. Nəzərə alsaq ki, hazırda qurumun uçot dərəcəsi 0%-dir, bunun mənfiyə düşməsi orta və uzunmüddətli istiqraz faizlərinin daha da azalmasına gətirib çıxara bilər. Məqsəd isə iqtisadiyyatı stimullaşdırmaqla yanaşı, müəyyən bir inflyasiya yaratmaqdır. Diqqət mərkəzində saxlanılmalı məqamlardan biri də budur ki, mənfi faizlər bank sektorunun gəlir potensialını azaltdığı üçün banklar kreditləşməni azalda bilərlər və bu iqtisadi inkişafa mənfi təsir göstərə bilər. Əmanətçilər də əmanətlərini banklardan çıxarıb yastıq altına yığa bilərlər. Eyni zamanda mərkəzi bankların kütləvi yumşaq pul siyasəti gözləniləndən daha passiv inflyasiyaya gətirib çıxara bilər.

Dünya təsərrüfatında inkişaf etməkdə olan ölkələr (İEOÖ), Yeni sənaye ölkələri (YSÖ)

Dünya təsərrüfatında inkişaf etməkdə olan ölkələr (İEOÖ), Yeni sənaye ölkələri (YSÖ)

İnkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadi potensialı. Yeni sənaye ölkələrinin (YSÖ) rolu və mövqeyi.

“İEOÖ” anlayışı yetərincə şərtidir və yer kürəsinin 80%-dən çox əhalisini, bütün dünya ölkələrinin 4/5-nü birləşdirir.
İEOÖ-lər üçün əlamətlər bunlardır:

1. Bütün bu ölkələr dünənə qədər müstəmləkə və qərbdən asılı idilər;
2. Bu ölkələrin iqtisadi sistemi son dərəcə qeyri-sabitdir;
3. Onlar inkişaf etmiş ölkələrin iqtisadiyyatından əhəmiyyətli şəkildə asılıdırlar.

Konkret olaraq təhlil etmək üçün İEOÖ-i aşağıdakı qruplara bölmək olar:

1. Aktiv ödəmə balansına (tədiyə) malik ölkələr (enerji resurslarının eksportçuları): Bruney, İraq, İran, Qatar, Küveyt, Liviya, BƏƏ, Səudiyyə Ərəbistanı.
2. Xalis enerji resursları eksportçuları,lakin daima mənfi tədiyyə balansı ilə: Əlcəzair, Venesuela, Qabon, Misir, Kamerun, Konqo, Nigeriya, Peru və başqaları aiddir.
3. Yeni sənaye ölkələri (YSÖ) Cənub-Şərqi Asiya ölkələri: Cənubi Koreya, Honkqonq, Sinqapur, Tayvan, Malaziya, Tailand, İndoneziya, həmçinin Argentina, Braziliya.
4. Dördüncü dünya adlandırılan ölkələr: Bu iqtisadi cəhətdən ən geridə qalan, sosial vəziyyəti pis olan dövlətlərdir (60-a yaxın ölkədən ibarətdir). Onlara Afrika ölkələrinin əksəriyyəti, Asiyanın bəzi ölkələri (Banqladeş, Şri-Lanka, Nepal, Yəmən), Amerika qitəsi ölkələrindən Haiti, Honduras, Nikaraqua, Santo-Dominqo və başqaları aiddir.

İnkişaf etməkdə olan ölkələrin sənayecə inkişaf etmiş ölkələrə uzun müddətli “bağlılığı”, onların dünya təsərrüfatı həyatında iştirakına son dərəcə ziddiyət təşkil edir.Bu ayrı-ayrı inkişaf etməkdə olan ölkələrin qeyri-bərabər iqtisadi inkişafı ilə əlaqədardır.Qeyd olunmuş qeyri-bərabərlik, onların beynəlxalq iqtisadi əlaqələrdə iştirakının xarakterinə görə müxtəlif qruplara ayırır.
İnkişaf etməkdə olan ölkələr və inkişaf etmiş ölkələr arasındakı iqtisadi potensialda böyük fərqlər bu günün reallıqlarıdır.Lakin, inkişaf etməkdə olan ölkələrin rolunu artırmadan dünya təsərrüfatında kəskin problemlər və ziddiyətlər nəinki azalar,əksinə daha da artar.Digər tərəfdən,sənayecə inkişaf etmiş ölkələr mübahisə olunmaz istehsal,elmi-texniki təchizat səviyyəsi üzrə iqtisadi üstünlüyə malikdir.
90-cı illərdə ümumdünya məhsulunun 17%-ə qədəri inkişaf etməkdə olan ölkələrin payına düşür.Bu ölkələrdə sənaye istehsalının ən sabit artım tempi müşahidə olunmuşdur (Çindən sonra). Ümumilikdə,onlar inkişaf etmiş ölkələrdən daha tez inkişaf etmişlər.Bütün inkişaf etməkdə olan ölkələrdə orta artım tempi 6%-ə kimi yüksəlmişdir.
Dünya təsərrüfatının ən dinamik hissəsi Cənub-Şərqi Asiya rayonudur.Məhz bu rayonda Yaponiyanın “iqtisadi möcüzəsindən” sonra “Asiya pələnglərinin möcüzəsi” meydana çıxdı,onların arasında Cənubi Koreya, Tayvan, Sinqapur, Honkqonq aparıcı yerləri tuturlar.Bu möcüzənin əsasında ümummilli məhsulun yüksək sabit artımı (son 20 ildə,orta hesabla 8%)və dünya bazarında bu ölkələrin məhsullarının rəqabət qabiliyyətinin yüksəlməsi durur.
Cənubi Koreyada 1985-1990 illərdə ümumdaxili məhsulun orta illik artım tempi 9.5% təşkil edib. Ümummilli məhsulun adambaşına düşən səviyyəsinə görə Cənubi Koreya, əgər 1970-ci ildə dünya iyearxiyasının altıncı onluğunda yer tuturdusa,1985-ci ildə artıq ikinci onluğa keçdi.Ölkənin iqtisadi inkişafının əsas,başlıca faktoru avtomobil sənayesinin sürətləndirilmiş inkişafı, yarımkeçiricilərin, məişət elektronikasının sürətləndirilmiş inkişafından ibarətdir.
Sürətli iqtisadi inkişafın digər səbəbi Cənubi Koreyanın xarici iqtisadi əlaqələri ilə bağlıdır. Müasir dövrdə, Cənubi Koreya iqtisadiyyatının “simasını” müəyyən edən maddi istehsalın bütün sahələri dəqiq aydın eksportlu orentasiya xarakterinə malikdir.Büdcə daxilolmalarının əsas hissəsi xarici ticarətdən gələn gəlirlərin hesabına düşür. Cənubi Koreya məhsulları Avropanın, ABŞ-nın ən güclü və rəqabət qabiliyyətli firmaları ilə rəqabətə girərək ABŞ və Avropa bazarlarına nüfuz etmişlər. Daewoo, Elektroniks, Samsung, LG kimi firmalar dünyada məşhurdur.
Tayvan iqtisadiyyatının uğurunu təmin edən yeganə vasitə – xarici iqtisadi əlaqələrdəki akseptliyidir (xüsusilə nəzərə çarpdırılmasıdır). Ölkə heç bir maddi resurslara malik deyil və hamısını import edir. Müasir dövrdə ölkənin ümummilli məhsulunun 5%-dən çoxu eksporta gedir. Tayvan iqtisadiyyatının ən əhəmiyyətli faktoru ölkə rəhbərliyinin səmərəli iqtisadi siyasəti hesab olunur.
Malaziya iqtisadiyyatının əsas uğurlarını emal sənayesinin sahələri müəyyən edir (televizorların yığılması, video texnika, kompüter və s.). Ölkə üçün xarici iqtisadi əlaqələrin əhəmiyyəti yüksəkdir. Ümummilli məhsulun eksportda payı 1982-ci ildə 28%-dən 1997-ci ildə 44%-ə qalxmış, 2000-ci ildə isə 50%-ə yaxınlaşmışdır.
YSÖ arasında-Sinqapur, bu kiçik ada ölkəsi xüsusi yer tutur.Sahəsi cəmi 640km2 ,əhalisi isə 3.1mln. nəfər olan bu Cənub-Şərqi Asiya ölkəsinin eksport kvotası əlahiddə yüsəkdir-ÜMM-da təxminən 56% təşkil edir. Ölkə iri maliyyə mərkəzidir. Dünyanın bütün Trans Milli Bankları öz filiallarını burada açmışlar. Sinqapurun güclü daxili kapital yığımını maliyyə vasitəçiliyindən, tranzitdən, turizmdən gələn yüksək gəlirlər təmin edir. Sinqapur Mərkəzi Bankı 65 mlrd.dollar qızıl valyuta ehtiyatlarına malikdir.
YSÖ-nə həmçinin Filippin,Tailand və İndoneziyanın bir hissəsi,Braziliya və Argentina aid edilir. Bu ölkələrin iqtisadi uğurları müxtəlifdir. Lakin onları başlıca olaraq aşağıdakılar birləşdirir: onlar əhəmiyyətli iqtisadi inkişaf prosesinə qoşulmaqla əsrlər boyu olan sosial-iqtisadi gerilikdən yaxa qurtardıqlarını inkişaf etmiş ölkələrə göstərə bildilər. YSÖ-nin nəaliyyətləri- Qərbi Avropa və digər inkişaf etmiş ölkələrə, o cümlədən ABŞ-a meydan oxumaqdadır. Son illər ərzində Cənub-Şərqi Asiya ölkələrinin dünya üzrə ÜMM-da xüsusi çəkisi 1.3%-dən 4.5%-əqədər artmışdır. Bu faktın özü isə dünya təsərrüfatında güclərin yeni düzülüşünü səciyyələndirir.

Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdə inkişaf etməkdə olan ölkələrin rolu

Müstəqillik qazandıqdan sonra ilk dövrlərdə inkişaf etməkdə olan ölkələrin rolu nəzərə çarpmırdı. 1950-1960-cı illərdə onlar sosial-iqtisadi inkişaf modelinin seçilməsi və özlərinin milli özünü dərketmə mərhələsini formalaşdırırlar. Əhaliyə düşən ÜMM həcmi bu dövrdə orta hesabla 3%-dən çox artmadı. Xarici ticarət dövriyyəsinin orta artım tempi, Qərbin inkişaf etmiş ölkələri ilə müqayisədə 2.5 dəfə açağı idi.
1973-1975 illərdə inkişaf etməkdə olan ölkələr özləri haqqında ilk sözü dedilər: neft məhsullarını ixrac edən ölkələr xarici iqtisadi mövqelərinin kəskin şəkildə gücləndirirdilər. Qısa zamanda Qərb iqtisadiyyatı keçmiş audsayderlərdən asılı qaldı. Lakin 1970-ci illərin sonu 1980-cı illərin əvvəllərində yeni resurs qoruyucu taxnologiyanın tətbiqi ilə Qərb öz cavabını verdi. Inkişaf etməkdə olan ölkələrin 1970-ci ildə hazır məhsullarla dünya bazarına çıxmaq cəhdləri uğursuzluğa düçar oldu. Məhz onda “yeni beynəlxalq qaydaların” yaradılması məsələsi ortaya çıxdı. Bu konspsiyanın ideoloqlarından biri Argentina alimi R.Prebiş inkişaf etməkdə olan ölkələr və qərb tərəfindən göstərilən real yardımın göstərilməsini və birgə hərəkət etmək zərurətini sübut etdi. Bu isə onların (ieoö) bərabər hüquqlu beynəlxalq əməkdaşlıq yoluna çıxartmaq məqsədini daşıyırdı.
İnkişaf etməkdə olan ölkələr əhəmiyyətli tərəqqiyə nail ola bilmədilər. Belçika alimi Q.Van der Vey demişdir; “80-ci illəri üçüncü dünya ölkələri üçün “itirilmiş onillik” hesab etmək olar”. Bu çox kəskin bəyanat idi. İeoö arasında da BİM-də iştiraka nail olan ölkələr var idi (Məsələn;“Asiya pələngləri” olan Tayvan, Sinqapur, Honkqonq, C.Koreya, Malaziya. Onların beynəlxalq ticarətdəki payı 3%-dən 9%-ə yüksəlmişdir).
1990-cı il üçün YSÖ, Danimarka, İsveç, İsveçrə və Avstraliya kimi dövlətləri asiya məişət bazarından sıxışdırmaqla,Yapon əmtəələri ilə uğurlu rəqabət apardılar. Bunun başlıca amili Cənub-Şərqi Asiya ölkələrində aşağı səviyyəli əmək haqqı idi.Saat stavkası üzrə orta əmək haqqı ABŞ-la müqayisədə Sinqapurda 4 dəfə, Malaziyada 8 dəfə, Tailandda isə 10 dəfə aşağıdır. Bu faktın özü dünya bazarında rəqabət qabiliyyətli əmtəələrin yüksək səviyyəsini təmin edir.
İstehsalın səmərəliliyi, onun texniki səviyyəsi baxımından YSÖ ilə Qərb ölkələri arasında fərqlər heç də azalmır, əksinə dərinləşməkdədir. Qərb istehlakçılarının yüksək texnologiyaya, xidmət sferasına,informasiya və kommunikasiyaya orentasiyası dünya bazarından bir çox inkişaf etməkdə olan ölkələr sıxışdırır. Neft məhsulları və xammalı ixrac edən ölkələrdən yalnız bəziləri (Küveyt, S.Ərəbistanı) tab gətirdilər.Bundan başqa, 3-cü dünya ölkələri Qərb ölkələri tərəfindən əhəmiyyətli dərəcədə olan tarif və qeyri-tarif məhdudiyyətləri nəticəsində özlərinin sənaye məhsullarının eksportu sahəsində ciddi çətinliklərlə üzləşdilər. 1980-1990-cı illərdə inkişaf etməkdə olan ölkələr xarici borcları müntəzəm surətdə artdı.1982-1983-cü illərdə kəskin borc böhranı Venesuela, Meksika, Ekvador, İndoneziyanı faktiki olaraq müflisləşdirdi.Beləliklə, inkişaf etməkdə olan ölkələrin əksəriyyəti xroniki borclular olaraq qaldılar. Onların borc məbləği ildən-ilə artmaqdadır.

Yeni sənaye ölkələrinin (YSÖ) problemləri və gələcək iqtisadi inkişafı

Latın Amerikası ölkələri borclular siyahısında liderlik mövqeyindədirlər. Ümumi borcun məbləğindən 500 mlrd.dollar onların payına düşür. Əhaliyə düşən (adam başına) hesaba görə Asiyada 300 dollar qarşı 1200 dollar çoxdur. Dünyada ən iri borclu ölkə Meksikadır. Onun xarici borcunun çəkisi 170 mlrd.dollar-la qiymətləndirilir. Braziliyanın 1994-cü ildə130 mlrd.dollar borcu olmuşdur. YSÖ-də ən vacib və ciddi problemlər aşağıdakılardır:

1. Bu ölkələrin əksəriyyətində sabit daxili yığımın olmaması;
2. Bununla bağlı olaraq,bu ölkələrin inkişafının xarici kapitaldan asılı olmaması;
3. İri ölçüdə xarici borclar.

Asiya qitəsində xarici borcun həcminə görə İndoneziya liderdir,borcun çəkisi 107 mlrd.dollardır (1996).1997-ci il kəskin maliyyə bazarlarındakı böhrandan sonra Cənub-Şərqi Asiyada borcluların borcu kəskin surətdə, xüsusilə artdı.Bu ölkələrə maliyyə-valyuta sabitliyini həyata keçirmək üçün kreditlər verildi.
YSÖ-nin gələcək iqtisadiyyatı necə olar, onların dünya iqtisadiyyatındakı mövqeləri nə dərəcədə ola bilər? İlk baxışdan bu sual bir mənalı cavablandırılır.Bu ölkələr son 15 ildə dünya iqtisadiyyatında özlərinin mövqelərini möhkəmləndirirdilər, yüksək və sabit iqtisadi artım tempi nümayiş etdirdilər, xarici bazarlarda hücum taktikasını tətbiq etdilər. Onlar Qərbin inkişaf etmiş ölkələrinə əsl, ciddi rəqabət təşkil etməklə,onlardan bəzilərini dünya iqtisadiyyatının iyerarxiya zirvəsindən sıxışdırdılar.Ona görə də bir çox mütəxəssislər onların yaxşı gələcəklərini inamla qabaqcadan göstərdilər.
Doğrudur, proqnozlar kəskin maliyyə böhranının təsirini hesaba almadan tərtib olunmuşdur. Bu böhran 1997-1998 illərdə Cənub-Şərqi Asiya ölkələrinin bazarlarını sarsıtdı və bütövlükdə dünya təsərrüfatına neqativ təsir göstərdi. Beləliklə, 1997-ci il Cənub-Şərqi Asiya ölkələri üçün son 20-25 ildə ən çətin və gözlənilməz oldu.
Xarici investisiyaların asiya bazarlarından kəskin getməsi,onların iqtisadiyyatını maliyyə cəhətdən gücdən saldı.Maliyyə vəsaitlərinin çatışmaması öz növbəsində milli valyuta kursunun kəskin surətdə aşağı düşməsinə gətirib çıxartdı.Bu fakt,ilk növbədə Cənubi Koreya bazarlarından vəsaitin axınının əsası oldu.Bununla əlaqədar 1998-ci ildə iqtisadi artım tempi aşağı düşdü.
Böhran situasiyası Tailand batasının (pul vahidi) 30%,İndoneziya rupisinin 24%,Malaziya rinqqitinin 20%,Filippin pesosunun 22% devalvasiyasına bais oldu.Bu qısa müddətli kapitalın eyni anda axınına gətirib çıxardı.1998-ci ilin əvvəlində maliyyə bazarlarında böhranın qarşısı alındı.Buna səbəb BVF və Qərbin inkişaf etmiş ölkələrinin maliyyə yardımı oldu.
1997-ci il dekabrında “yeddilər” qrupu ölkələri Cənubi Koreyaya 10 mlrd dollar veriblər. Bu, vəd olunan 57 mlrd dollar-dan ayrılıb. Bu cür hüdudsuz yardımlar ölkədə dərin iqtisadi reformaların keçirilməsi üzrə kəskin, sərt şərtlərlə verilmişdir. “İslahatlar əvəzinə kütləvi yardım” sxemi artıq özünü Meksikaya münasibətdə doğrultmuşdur. Belə ki,1994-cü ildə Meksika pesosu çökdü.1995-ci ildə ABŞ və BVF 18 mlrd dollar həcmində əlahiddə kömək paketi təqdim etdilər.Liberal reformaları həyata keçirməklə, Meksika beynəlxalq maliyyə bazarları tərəfindən öz etibarını qaytardı.İnflyasiyanın səviyyəsi 80 %-dən 16%-ə qədər aşağı düşdü.
Əgər bu cür tədbirlər Cənubi Koreya hökuməti tərəfindən həyata keçirilərsə, onda Cənub-Şərqi Asiya regionuna yüksək investisiya axınını və yüksək potensialı saxlamağa şərait yaradacaqdır.

İnkişaf etmiş ölkələr (İEÖ)

İEÖ-in payına dünya əhalisinin 15%-i, istehsal olunan sənaye məhsulunun 57%-i, kənd təsərrüfatı məhsulunun 40%-i, mineral-yanacaq ehtiyatlarının 40%-i düşür (əsasən,
ABŞ, Kanada, Avstraliya, CAR). İEÖ arasında daha çox inkişaf etmiş elmi-texniki potensiala malik ölkələr ABŞ, Yaponiya, AFR, Fransa, Böyük Britaniyadır. İEÖ-də bütün alimlərin və elmə sərf olunan vəsaitin 4/5-dən çoxu bu ölkələrin payına düşür. İEÖ bütün qitələrdə yerləşir, lakin əksəriyyəti kapitalizmin vətəni Avropadadır. Sosial-iqtisadi səviyyəsinə görə İEÖ yüksək (adambaşına illik gəlir 17-30 min dollar) və orta (5-10 min dollar; İspaniya, Portuqaliya, Yunanıstan,

İrlandiya) İEÖ-rə bölünür. İEÖ içərisində Avropadan gələn mühacirlərin və kapitalın hesabına sürətlə inkişaf edən Kanada, Avstraliya, Yeni Zelandiya, İsrail, CAR “köçürmə” ölkələr adlandırılır. İEÖ-in 3 rəqabət mərkəzi. XIX əsrin axırına qədər bütün sosial-iqtisadi göstəricilərə görə Qərbi Avropa seçilirdi və əsas rəqabət mərkəzi sayılırdı. Sonra bu cəhətdən ABŞ fərqlənməyə başlayır və II Dünya müharibəsindən sonra rəqabət meydanına Yaponiya daxil olur.

ABŞ-ın üstünlüyü II Dünya müharibəsindən sonra kəskin hiss olunurdu. Sürətli silahlanmaya böyük vəsait ayırması onun iqtisadiyyatının inkişafını ləngitmişdi. Qərbi Avropa və Yaponiyanın hərbi xərclərinin azlığı mülki istehsal sahələrinə daha çox vəsait ayrılmasına, müasir sənaye istehsalının və infrastrukturunun yaranmasına, məhsulların rəqabət qabiliyyətinin yüksəlməsinə şərait yaratmışdır. Bu, ABŞ-ı iqtisadi inkişafın yeni strategiyasını yaratmağa (milli iqtisadiyyatı yenidən qurmaq, elmtutumlu sahələrin sürətlə inkişafı) məcbur etdi. 1970-ci illərdən başlayaraq ABŞ digər İEÖ-ri silahlanmaya –“ulduz müharibələrinə” cəlb edir. Bunlar ABŞ-ın mövqeyini möhkəmləndirə bilmişdir. Dünya təsərrüfatında payının azalmasına baxmayaraq, ABŞ planetimizin “bir nömrəli” coğrafi mərkəzidir. Dünya ticarətində II, ETİ-nin həyata keçirilməsində, elektrik enerjisi, elektron avadanlığı, hərbi sənaye, aviakosmik istehsalı, AES-lərin gücü, kosmos və Dünya okeanının mənimsənilməsi, bir sıra ənənəvi sənaye və kənd təsərrüfatı sahələrinə, qeyri-istehsal sahəsinə görə I yerdədir.
İqtisadi rəqabətin II coğrafi mərkəzi Qərbi Avropadır. Metalkəsən dəzgahlar, dəqiq və optik cihazlar, traktor,kimyəvi lif, plastik kütlə, yüngül sənaye məhsulları, xarici ticarətə görə I-dir. Ən yeni elmtutumlu sahələrə görə (robot,yeni material, biotexnologiya) ABŞ və Yaponiyadan geri qalır.Avropadakı “kiçik” dövlətlər “bütün dünyaya” ixrac olunan bahalı məhsul istehsalı üzrə ixtisaslaşmışlar. İsveçrə ölçü cihazları, Niderland və İsveçrə əczaçılıq sənayesi, Danimarka
süd sənayesi və pivə çəkmək üçün avadanlıq, Niderland və Belçika bütün regiona xidmət edən neft emalı və neft-kimya, İsveç və Finlandiya meşə sənayesi, İsveçrə “dünya bankiri seyf dövləti”, Yunanıstan və Norveç ” beynəlxalq dəniz daşıyıcısı”, İspaniya beynəlxalq turizmin “dünya rekordçusu” kimi tanmır. Haaqada beynəlxalq məhkəmə, Cenevrədə BMT-nin komissiyalarının, Vyanada OPEK-in qərargahları yerləşir.

Üçüncü rəqabət mərkəzi olan Yaponiya iqtisadi gücünə görə ABŞ və Qərbi Avropadan 2 dəfə geri qalır, lakin o, dünyanın “iki nömrəli dövlətinə” çevrilmişdir. Sənaye istehsalında II, xarici ticarətdə IV, avtomobil, dəniz gəmiləri, sənaye robotları istehsalında I, polad istehsalı və elmə sərf olunan vəsaitə görə II yeri tutur.
Digər regionlar. Kanada və Avstraliya iri mineral-xammal ixracatçıları, Yeni Zelandiya və Avstraliya yun, ət, yağ, taxıl, CAR kömür, almaz, qızıl, israil toxuculuq, Sinqapur elektron məhsulları, Koreya Respublikası gəmi, avtomobil ixracatçılarıdır. Şərqi Avropa ölkələri (Rusiya, Ukrayna, Polşa, Belarus) əhəmiyyətli iqtisadi potensiala malikdir. Çin bir çox məhsul istehsalının mütləq ölçüsünə görə (kənd təsərrüfatı məhsulları, kömür, polad, televizor) I yeri tutur, lakin adambaşına düşən məhsula görə İEÖ-dən geridə qalır.
İEÖ-in ümumi oxşar əlamətləri. Bir sıra fərqli əlamətlərə baxmayaraq, İEÖ ümumi əlamətlərə malikdir. Aydın nəzərə çarpan əlamətlər aşağıda verilir:
1. Kanada, Avstraliya, CAR, qismən ABŞ istisna olmaqla, İEÖ-in heç biri sənayenin tələbatını öz mineral-xammal resursları ilə təmin etmir.
2. CAR-dan başqa, bütün İEÖ əhalinin təbii artımının müasir (I) tipinə aiddir.
3. Urbanizasiyanın səviyyəsi yüksəkdir (75-80%).
4. Təsərrüfatın sosial-iqtisadi amilləri oxşardır. İstehsalın təmərküzləşməsi və dövlətin rolunun yüksəlməsi xarakterikdir. Təmərküzləşmə maşınqayırma və kimya sənayesində yüksək dərəcədədir. İndi İEÖ-də iqtisadiyyatın artım sürəti yüksəkdir, bu ETT-nin və dövlətin iqtisadiyyatda rolunun artması ilə əlaqədardır. Dünya ölkələrində öz fəaliyyətini yayan ən güclü inhisarlar beynəlxalq inhisarlara – transmilli korporasiyalara (TMK), banklar transmilli banklara (TMB) çevrilmişdir. Onlar dünya sənaye istehsalının, xarici ticarətin, yeni texnologiyanın xeyli hissəsinə nəzarət edir. ABŞ
və Yaponiyanın TMK və TMB güclüdür. ABŞ-ın TMB hesabına yaradılan müəssisələrdə (“ikinci iqtisadiyyat”) 35 mln işçi çalışır.
5. Dövlət müəssisələrinin özəlləşdirilməsi güclənir. Özünü doğrultmayan müəssisələrin aksiyaları, əsasən, həmin müəssisədə çalışanlara satılır (xalq kapitalizmi). Payçıların sayının çox olmasına çalışılır ki, dövlət içərisində “dövlət” yaranmasın.
6. Təsərrüfatın makro və mezostrukturu oxşardır. Qeyri-istehsal sahələri sürətlə artır (çalışanların və dövlət büdcəsinə gələn gəlirin 2/3-si). Maddi istehsalda sənaye çox yüksək, sənayedə emaledici sahələr (hətta xammal ixrac edən Kanada, Avstraliya, CAR-da da) böyük rol oynayır. Hasilat sənayesinin payı azdır (Yaponiyada 0,3%). Kənd təsərrüfatının payı azalır – 4%, lakin mütləq həcmi artır. Kənd təsərrüfatında intensiv heyvandarlıq üstündür, onların çoxu heyvandarlıq məhsulları ixrac edir. Aqrosənaye kompleksi aqrobiznes forması almışdır.
7. Təsərrüfatın ərazi strukturunda 3 dərəcəli bölgə ayrılır. 1. Yüksək inkişaf etmiş (son dövrlərdə, əsasən, idxal xammalı hesabına formalaşan dənizsahili və nəqliyyat qovşaqlarında); 2. Tənəzzülə uğramış (əvvəllər yerli xammala istinad edən ABŞ-da Göllərətrafı, Appalaç, Böyük Britaniyada Cənubi Uels, Lankaşir, Fransada Lotaringiya, Şimal bölgəsi, AFR-də Rur, Saar və s.); 3. Zəif inkişaf etmiş (əvvəllər istifadə olunmayan rayonlar – Alyaska, Qrenlandiya, Skandinaviya və Kanadanın şimalı, Mərkəzi Avstraliya). Regional siyasətlə bağlı 4 istiqamətdə iş aparılır: 1. Geri qalmış bölgələrin inkişaf etdirilməsi; 2. Tənəzzülə uğramış rayonlarda müasir elmtutumlu istehsalın yerləşdirilməsi; 3. Əvvəllər istifadə olunmayan ərazilərin təsərrüfat dövriyyəsinə cəlb edilməsi; 4. Yüksək inkişaf etmiş bölgələrdə istehsalın məhdudlaş­dırılması.
İqtisadiyyatın hərbiləşdirilməsi maliyyə və maddi istehsal məhsullarının böyük hissəsini “udur”. NATO-nun xərcləri mlrd dolları ötmüşdür (daxili məhsulun 5,5%-i), onun 75%-i ABŞ, 20%-i Avropa ölkələrinin payına düşür. Son illər Yaponiyada da hərbi xərclər artır.
8. Ekoloji vəziyyət nisbətən yaxşılaşır.
9. Həyat səviyyəsi yüksəkdir.
IEÖ-in əksəriyyətində təsərrüfatın ərazi strukturunda çoxmərkəzli tip üstündür. Bəzi ölkələrdə (Danimarka, Fransa, Avstriya) başlıca mərkəz paytaxtdır (təkmərkəzli struktur).
İqtisadi və sosial fərqlər. Uzun müddət sənayenin yerləşməsində kömür və dəmir filizi yataqları, ticarət yolları əsas rol oynamışdır. Qərbi Avropada bu amillər sənaye və şəhərlərin İngiltərənin mərkəzi, Reyn vadisi, Po çayının yuxarı axarında yerləşməsinə səbəb olmuşdur. Bu sənaye-şəhər arealı Böyük Britaniyanın mərkəzini, Niderlandı, Belçikanı, Lüksemburqu, Fransanın şimalını, AFR və İsveçrənin Reynsahili ərazisini, Rona vadisini əhatə edir, “inkişafın mərkəzi oxunu” yaradır. Bu arealdan kənarda sənaye, əsasən, paytaxt və iri portlarda (Paris, Roma, Madrid, Kopenhagen, Stokholm, Hamburq, Marsel, Barselona, Valensiya) cəmlənmişdir.
Avropadan kənarda İEÖ-in sənaye-şəhər arealları sahil boyunca, daxili bölgələri sahillə birləşdirən yollar boyunca yerləşir.