İnklüziv təhsil: üstünlükləri və mənfi cəhətləri, xüsusiyyətləri və tövsiyələri

4. Tədris prosesində tərbiyə amilinin diqqətdə tutulması;

İnklüziv Təhsil

Uzun müddət belə hesab olunub ki, əlilliyi olan uşaqlar ayrılıqda təhsil almalıdırlar. Lakin tədqiqatlar göstərdi ki, bu cür uşaqların digər uşaqlarla birgə, eyni sinifdə həyata keçirilən dərs prosesində iştirakı bu prosesin bütün iştirakçılarına təhsil və sosial baxımdan fayda verir. İnklüziv təhsil bir seçim deyil, BMT-nin “Uşaq hüquqları haqqında” və “Əlillərin hüquqları haqqında” Konvensiyaları ilə müəyyən edilmiş və hal-hazırda Azərbaycan Respublikası Prezidentinin müvafiq Sərəncamı ilə təsbit olunmuş uşaq hüququdur.

Azərbaycan hökuməti əlilliyi olan uşaqların hüquqlarının inklüziv təhsil vasitəsilə dəstəklənməsi öhdəliyini öz üzərinə götürsə də, bu öhdəliyin yerinə yetirilməsi istiqamətində bu kimi çətinliklər hələ də qalmaqdadır:

• Əlilliyi olan şagirdlərin təhsil prosesində digər şagirdlərlə bərabər səviyyədə iştirakını
• təmin edən qanunvericilik bazasının və siyasətlərin mövcud olmaması;
• Məktəblərdə əlilliyi olan uşaqlar üçün fiziki şəraitin mövcud olmaması;
• Müəllimlərin əlilliyi olan uşaqlarla iş təcrübəsinə, həmçinin sinif otağında köməkçi
• texnologiyalardan istifadə üçün zəruri biliklərə malik olmaması;
• Əlilliyi olan uşaqların təcrid olunmasına səbəb olan yanlış məlumatlardan
• qaynaqlanan münasibətlərin və dərin kök salmış sosial normaların mövcudluğu.

UNICEF/UN042117/Pirozzi Uşaqlar sinifdə

İrəliləyişə gətirib çıxaran tədbirlərin həyata keçirilməsi

UNICEF Azərbaycanda üç əsas sahəni hədəfə götürməklə inklüziv təhsilə dəstəkverir: qanunvericilik bazasının təkmilləşdirilməsi; müəllimlərin təlimləndirilməsi daxilolmaqla təhsilin məzmununun gücləndirilməsi; valideynlərə və mə ktəblilərə inklüzivtəhsiləmüsbət münasibətin aşılanması.

Eyni zamanda, biz bundan əvvəl uğurla həyata keçirilmiş və hazırda ölkənin müxtəlifrayonlarında resurs mərkəzlərini əhatə edən pilot proqramını əsas götürərək bütün ölkə boyu təkrar tətbiq edilə biləcək inklüziv məktəb konsepsiyasının ormalaşdırılmasına diqqət yetiririk. Bu mərkəzlər daha çox sayda məktəbi, müəllimi və valideyni inklüziv təhsilin dəstəklənməsi üçün tələb olunan resurslarla təmin edir.

Biz faktlara əsaslanan tədbirlərin müntəzəm şəkildə həyata keçirilməsi ilə bağlıöhdəliyimizin tərkib hissəsi kimi, bütün sahələrdə əlillik zəminində ayrı-seçkiliyin aradan qaldırılmasına şərait yaradan siyasətləri təkmilləşdirmək məqsədilə müvafiq strategiyaların işlənib hazırlanması üçün istifadə olunan məlumatların toplanması işini davam etdiririk.

İnklüziv təhsil: üstünlükləri və mənfi cəhətləri, xüsusiyyətləri və tövsiyələri

“İnklüziv təhsil” termini Fransız dilində “inclusif” sözündən gəlir və “daxildir” kimi tərcümə olunur və xüsusi ehtiyacı olan və şərti olaraq sağlam olan insanların, yəni sağlamlıq məhdudiyyətləri olmayanların birgə təhsili deməkdir. Bu vəziyyətdə təhsil alma prosesi elə qurulur ki, bir-birinə bənzəməyən, intellektual, fiziki, zehni xüsusiyyətlərə sahib insanlar xüsusi ehtiyacları olmayan yaşıdları ilə birlikdə lazımi bilik və bacarıqları alsınlar.

İnklüziv təhsilin müsbət və mənfi tərəfləri var. Quruluş və alətlər xüsusi uşaqlara uyğunlaşdırılmalı və digər şagirdlər və müəllimlər hər uşağın fərdi ehtiyaclarını anlamalı və qəbul etməlidirlər.

Xüsusi ehtiyacı olan şəxslər

Xüsusi ehtiyacı olanlar kateqoriyasına əlillər və ya əlil sayılmayan xəstəliklər aiddir, lakin xüsusi avadanlıqla təchiz olunmayan adi bir məktəbdə ümumi təhsil almasına imkan vermirlər. Məsələn, görmə problemi olan uşaqlar səsli kitablarla təmin edilməlidir.

İnklüziv təhsilin əsasları

Ümumi orta məktəbdə təhsil şagirdlərin standart intellektual və fiziki sağlamlığı üçün nəzərdə tutulmuşdur. Standartlara uyğun gəlməyənlər ixtisaslaşmış məktəblərdə oxumaq məcburiyyətində qalırlar. Bu səbəbdən xüsusi ehtiyacı olan insanlar təcrid olunur, sonrakı həyatda daha az rəqabət aparır. İnklüziv təhsilin çatışmazlıqları olsa da, üstünlükləri göz qabağındadır: həmrəylik xüsusi uşaqlara məktəb sertifikatı almağa, gələcəkdə isə bir peşəyə yiyələnməyə və cəmiyyətə inteqrasiya etməyə imkan verir.

Daxil olma prinsipləri aşağıdakılardır:

• qabiliyyətlərindən və fiziki imkanlarından asılı olmayaraq hər bir insan dəyərlidir;
• xüsusi ehtiyacı olan uşaq, müəllimlər və digər tələbələr arasında yüksək keyfiyyətli münasibətlərin qurulması həqiqi bir təhsil almağa kömək edəcəkdir;
• coeducation xüsusi ehtiyacları olan insanların başqaları ilə bərabər hüquqlara sahib olduğu tolerant bir cəmiyyətə yol açır.

İnklüziv Təhsilin Faydaları

Digər təhsil formaları kimi, inklüziv təhsilin də üstünlükləri və mənfi cəhətləri var. Bu tip təlimlərin üstünlükləri aşağıdakılardır:

1. Sağlamlığı məhdud olmayan insanlar da daxil olmaqla, adi insanlar da daxil olmaqla geniş bir insanla qarşılıqlı əlaqə. İnklüziv təhsil yaranmazdan əvvəl xüsusi ehtiyacı olan insanlar arasında bu cür ünsiyyət imkanı praktik olaraq yox idi. Müxtəlif əlilliyi olan insanların əksəriyyəti üçün sosial dairə yaxın qohumları və reabilitasiya mərkəzlərinə gələn digər qonaqlar ilə məhdudlaşdı.
2. Digər uşaqlarla bərabər şəkildə cəmiyyətə inteqrasiya etmək bacarığı. Xüsusi ehtiyacı olan insanlar sərgilər, muzeylər, teatr tamaşaları kimi mədəni tədbirlərdə də iştirak edə bilərlər. Bununla birlikdə, əlçatan bir maneəsiz bir mühit, onlar üçün ehtiyaclarına uyğunlaşdırılmış şəkildə təchiz edilməlidir.
3. Təhsil və sonrakı ömür müddətində islah, psixoloji, sosial dəstək almaq. Bu cür dəstək daxil olmaqla tədris etmək üçün xüsusi təlim keçmiş müəllimlər tərəfindən təmin edilir.
4. Ünsiyyət və sosiallaşma bacarıqlarının inkişafı. Cəmiyyətlə qarşılıqlı əlaqə tərbiyəçinin köməyi ilə baş verir: xüsusi ehtiyacı olan bir insanla onlara ehtiyacı olmayan insanlar arasında vasitəçi. Təhsilin bütün mərhələlərində xüsusi tələbəni tərbiyəçi müşayiət edir.

mənfi cəhətləri

İnklüziv təhsilin müsbət və mənfi cəhətləri çəkilərkən bu tip təhsilin mənfi cəhətləri nəzərə alınmalıdır. Dezavantajlara aşağıdakılar daxildir:

1. Xüsusi ehtiyacı olan uşaqları müşayiət etmək üçün təlim keçmiş ixtisaslı kadrların – pedaqoqların, müəllimlərin, psixoloqların, defektoloqların, loqopedlərin olmaması.
2. Müəllim heyəti çox vaxt xüsusi ehtiyacı olan tələbələrə qarşı mülayim davranırlar, bu səbəbdən onların biliklərinin qiymətləndirilməsi obyektiv deyil.
3. Milli tədris proqramı tez-tez bəzi tələbələrin müəyyən bir mərhələdən təhsillərini davam etdirməsinə mane olur.
4. İnklüziv təhsilə ehtiyacı olan uşaqların valideynləri çox vaxt məlumatdan məhrumdurlar. Nəticədə uşaqlar yalnız orta təhsil alır və təhsillərini davam etdirmək imkanları olmur.
5. Təhsilin keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq üçün yalnız əhatəli deyil, həm də müntəzəm məktəb tələb olunur.

Cədvəldə inklüziv təhsilin müsbət və mənfi cəhətləri

Faydaları	mənfi cəhətləri
Qabiliyyət və imkanlarından asılı olmayaraq bütün tələbələr üçün bərabər hüquqlar	Daxilolma üçün maddi-texniki bazanın olmaması
Öyrənmə prosesində tərbiyəçinin fərdi yardımı	Xüsusi ehtiyacı olan uşaqlar üçün lazımlı təlim keçmiş pedaqoqların, psixoloqların və digər mütəxəssislərin çatışmazlığı
Xüsusi ehtiyacı olan uşaqlar üçün sosial və ünsiyyət bacarıqlarının əldə edilməsi	Standart tədris proqramı xüsusi ehtiyacı olan bəzi uşaqlar üçün uyğun deyil və bu səbəbdən yenidən nəzərdən keçirilməli və modernləşdirilməlidir
Keyfiyyətli bir təhsil almaq və gələcəkdə bir universitetdə təhsil almaq, bir peşəyə yiyələnmək, cəmiyyətin tam və müstəqil bir üzvü olmaq imkanı	Müəllimlər xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların biliklərini qərəzli şəkildə qiymətləndirirlər, buna görə də biliklərin qiymətləndirilməsi çox vaxt doğru deyil
Adi uşaqlar empati, səbir, tolerantlıq kimi insani keyfiyyətləri inkişaf etdirmə fürsəti əldə edirlər	Sağlam uşaqlardan və onların valideynlərindən olan əlillərə qarşı dostcasına və tez-tez düşmən münasibət

Xüsusiyyətləri:

Sonuncunun sosial uyğunlaşmasını təmin etmək üçün sağlam uşaqlarla xüsusi təhsil ehtiyacları olanların birgə təhsili lazımdır.İnklüziv məktəbəqədər təhsil əlillərə qarşı tolerantlığın artırılmasına kömək edir, çünki körpələrdə hələ hamı kimi doğulmamış yaşıdlarına qarşı düşmən qərəz yoxdur. Dünya təcrübəsi birgə qruplarda təhsil alan məktəbəqədər uşaqların daha yaxşı nəticələr göstərdiklərini təsdiqləyir. Bu həm sağlam uşaqlara, həm də xüsusi ehtiyacı olanlara aiddir.

Məktəblərdə inklüziv təhsilin üstünlükləri açıq olsa da, çatışmazlıqlar əhəmiyyətli və hələlik aradan qaldırılması çətindir. Lazımi avadanlıqların alınması, təhsil müəssisələrinin yenidən qurulması, müəllim və psixoloqların hazırlanması üçün maliyyə bazasının olmaması bu tip təhsili demək olar ki, mümkünsüz edir. Lakin hər il vəziyyət çox tez olmasa da yaxşılaşır.

Problemlər

İnklüziv təhsilin əsas müsbət və mənfi cəhətlərini vurğulayarkən problemlərin üzərində dayanmaq lazımdır. Bu cür təlimin dünya təcrübəsi nə xüsusi ehtiyacı olan şagirdlər, nə də sinif yoldaşları üçün mənfi nəticələr ortaya qoymasa da, daxili reallıqlarda inklüzyonun tam həyata keçirilməsinə bir sıra obyektiv və subyektiv maneələr var.

1. Birincisi, ənənəvi tədris metodlarına öyrəşmiş müəllimlər prinsiplərini dəyişdirməyə hazır deyillər.
2. İkincisi, sağlam uşaqların mühafizəkar valideynləri çox vaxt əlil uşaqların övladları ilə birlikdə təhsil almasına qarşı çıxırlar.
3. Üçüncüsü, maliyyə məsələsi son dərəcə kəskindir: əksər məktəblərdə müvafiq avadanlıq yoxdur və həm tədris, həm də məişət üçün lazımlı materialları almaq imkanları yoxdur.

Dövlət səviyyəsində inklüziv təhsilin həyata keçirilməsi üçün zəruri olan heç bir hüquqi və iqtisadi norma yoxdur. Rəsmilər bu təlim metodunun müsbət və mənfi cəhətlərini bilirlər, istiqamət prioritet hesab olunur, lakin praktikada həyata keçirmək hələ çətindir.

Öyrənmə mərhələləri

Dezavantajlarına baxmayaraq, inklüziv təhsilin daha çox üstünlükləri var. Bu təhsil sisteminə məktəbəqədər uşaqlar üçün uşaq bağçaları və digər müəssisələr, orta məktəblər, habelə orta peşə və ali peşə təhsili daxildir. Daxil olmağın əsas məqsədi əlillər üçün maneəsiz bir mühit yaratmaqdır.

Об учете инклюзивности в процессе обучения

Son illərdə ölkəmizdə inklüziv təhsil – sağlamlıq imkanları məhdud olan uşaqların təhsili sahəsində ardıcıl və sistemli iş aparılması təqdirəlayiq hal kimi dəyərləndirilməlidir. Dövlətimizin humanist mövqeyi belədir ki, sağlamlıq imkanları məhdud olan uşaqların cəmiyyət həyatında tam və səmərəli şəkildə fəaliyyət göstərmələri üçün bütün maddi-texniki, mənəvi, sosial- pedaqoji maneəiər aradan tamamilə qaldırılmalıdır. Bu, həm də eynəlxalq insan hüquqları normalarına cavab verən bir mövqedir.

2006-cı ilin dekabrın 13-də Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Məclisi tərəfindən qəbul edilmiş “Əlillərin hüquqları haqqında” Konvensiya əlilliyi olan insanların digər hüquqları kimi, təhsil hüquqlarının da bir çox tərəflərini əhatə edir. Konvensiyanın təhsil hüququnu təsbit edən 24-cü maddəsinə görə, əlilliyi olan şəxslər bərabər şəraitdə təhsil almalıdır və dövlətlər onların bütün səviyyələrdə birgə təhsil sistemini və həyatı boyu təhsil sisteminə çıxış imkanlarını dəstəkləməlidirlər. Təhsil almaq hüququnu həyata keçirərkən iştirakçı dövlətlər əlillərin əlilliyə görə ümumi təhsil sistemindən kənarda qalmamasını və əlillərin digər insanlarla eyni əsaslarla öz yaşayış yerlərində inklüziv, keyfıyyətli və ödənişsiz təhsil almaq imkanına malik olmasım təmin etməlidirlər.

Ölkəmizdə aparılan islahatlar təhsilin beynəlxalq prinsip və standartları ilə uyğunlaşmaq məqsədini daşıyır. Bu prinsiplərdən biri də təhsilin humanitarlaşması və insan hüquqları standartları ilə uyğunlaşmasıdır. BMT- nin İnsan Hüquqları Konvensiyasına görə, bütün uşaqlar üçün bərabər təhsil almaq imkanlarının yaradılması və əlil uşaqlarm cəmiyyətə inteqrasiyası dövlətlərin üzərinə düşür. Artıq təhsilin məqsədlərindən biri də əlilliyi olan insanların cəmiyyətə inteqrasiyasını stimullaşdırmaq və onu reallığa çevirmək çıxış edir. İnklüziv təhsilin əsas prinsipi kimi birgə təhsil alan uşaqlarm cəmiyyətdə də birgə yaşaması çıxış edir.

Bu baxımdan Ulu Öndər Heydər Əliyev tərəfindən 2001-ci ildə imzalanmış “Sağlamıq imkanları məhdud şəxslərin təhsili (xüsusi təhsil) haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu humanist mahiyyət kəsb edən, minlərlə uşağın həyat yolunu işıqlandıran mühüm dövlət sənədidir. Bu mühüm qanunda qarşıya qoyulan vəzifələrin reallaşdırılması məqsədilə “Azərbaycan Respublikasının xüsusi qayğıya ehtiyacı olan ( sağlamlıq imkanları məhdud) uşaqların təhsilinin təşkili üzrə İnkişaf Proqramı” təsdiq edilmişdir. Proqramın icrası bütün təhsil pillələri üzrə sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin təhsilə cəlb olunması və onların təhsil ala bilmələri üçün maneəsiz mühit aradılmasını təmin edir.

Ölkəmizdə inklüziv təhsilin reallaşması üçün bir sıra layihələr həyata keçirilir. Proqrama uyğun olaraq, bütün təhsil pillələri üzrə inklüziv təhsilin təşkili, təhsil müəssisələrinin və tədris proqramlarınm sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların ehtiyaclarına uyğunlaşdırılması üçün müvafıq tədbirlər görülməsi, inklüziv təhsilin təşkili ilə bağlı pedaqoji kadrların hazırlanması və təkmilləşdirilməsi, sağlamlıq imkanlan məhdud şəxslərin təhsilə cəlb olunması və sosial inteqrasiyasının vacibliyi barədə maarifləndirmə işinin aparılması və s. tədbirlərin həyata keçirilməsi üzrə ardıcıl iş aparılır.

İnklüziv təhsil proqramının iböyük uğurla həyata keçirilməsində Azərbaycanın birinci vitse-prezidenti, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, YUNESKO-nun xoşməramlı səfiri Mehriban xanım Əliyevanın böyük xidmətləri vardır. Heydər Əliyev Fondu tərəflndən sağlamlıq imkanları məhdud, kimsəsiz, valideyn himayəsindən məhrum, müəyyən mənada cəmiyyətin diqqətindən kənarda qalan uşaqlann təhsilinin təşkili, onlarm təhsil aldığı müəssisələrin maddi-texniki və tədris bazasıntn möhkəmləndirilməsi istiqamətində məqsədyönlli işlər görülmüş, sağlamlıq imkanlart məhdud uşaqlar üçün internat məktəbləri və xüsusi məktəblər əsaslı təmir edilmiş və ya yenidən qurulmuşdur. Bununla yanaşı, həmin müəssisələr müasir tələblərə cavab verən inventar və avadanhqla təchiz edilmişdir.

İnklüziv təhsil, ölkəmizdəki sağlamlıq imkanları məhdud olan, eləcə də də kimsəsiz, valideyn himayəsindən məhrum, çətin tərbiyə olunan, davranışında problemlər olan, zərərli vərdişlərə meyl edən, təhsildən kənarda qalan, hüquqları pozulan, zorakılığa məruz qalan bütün uşaqların təhsilə cəlb edlməsini təmin edir. Həmin uşaqların bir qismi beynəlxalq təcrübəyə uyğun olaraq, öz yaşıdları ilə birlikdə ümumtəhsil məktəblərində, böyük əksəriyyəti isə lazımi texniki şərait yaradılmış, inkişafetdirici təlim materialları, reabilitasiya yönümlü avadanlıqlarla təmin edilmiş, hər bir uşağın psixo-fıziki imkanlarmın nəzərə alındığı, özünəməxsus təlim-tərbiyə sisteminə malik xüsusi təhsil müəssisələrində oxuyur.

Təcrübə göstərir ki, sağlamlıq imkanları məhdud olan uşaqların cəmiyyətin daha dəyərli üzvlərinə çevrilməsinə yardım etmək probleminin həlli həmin uşaqlarda kollektivin təsiri nəticəsində özünə inam hissinin yaranmasına gətirib çıxarır və nəticə etibarilə uşaqlar özlərini xəstə, problemli kimi deyil, cəmiyyətin bərabər hüquqlu üzvü kimi hiss edir, uşaqlarda kollektivçilik davranışı formalaşır, müstəqil həyata, cəmiyyətə inteqrasiyaya hazır olurlar. Səhhətində problem olmayan uşaqlarda isə tolerantlıq, başqalarının problemlərini başa düşmək və onlara yardım etmək hissi formalaşdırılır.

Sağlamlaıq imkanları məhdud olan uşaqların digər uşaqlarla eyni hüquqlara malik olması, eyni sinif otaqlarında təhsil alması, dərslərdə bərabər iştirak etməsi onların ictimai və emosional inteqrasiyasına şərait yaradır, gələcəkdə onların məşğulluq kimi problemini də aradan qaldırmış olur. İnklüziv təhsil proqramı xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların öz potensial təhsil, yaradıcılıq imkanlarını dəstəkləyir, onları digər normal uşaqlarla bərabərhüquqlu edir. Sağlamlıq imkanları məhdud olan uşaqlar digər həmyaşıdları ilə birlikdə böyüdükdə və dərs prosesində birgə iştirak etdikdə, onlar bir-birinə qarşı daha böyük anlaşma və hörmət hissini özlərində inkişaf etdirirlər.

Qeyd etmək lazımdir ki, inklüziv təhsilə cəlb olunan bu müəllimlər və müəllim köməkçilərinin xüsusi təhsili olanlar hələ kifayət qədər deyildir. Müəllimlərin bir qisminin xüsusi pedaqogika üzrə bilikləri qənaətləndirici səviyyədə deyil, Bu vəziyyəti düzəltmək məqsədilə müəllimlər üçün xüsusi treninq, seminarlar, kurslar təşkil etmək lazımdır, Onlar sağlamlıq imkanları məhdud olan uşaqlarınfərdi xüsusiyyətlərini bilməli, təlim-tərbiyə işini təşkil etməyin metodikasına yiyələnməlidir.

İnklüziv təlimin əsasını hər bir şagirdə fərdi yanaşma ideyası təşkil edir. İnklüzilik – sağlamlıq imkanları məhdud olan uşaqlarda özünə inam yaratmaqla yanaşı, onlara digər yaşıdları ilə eyni məktəbdə təhsil almaq şəraitinin yaradılmasıdır. Bu baxımdan təlimi diferensiallaşdırarkən xüsusi təlimə ehtiyacı olan şagirdlərlə iş texnologiyasının nəzərə alınması mühüm amildir.

İnklüziv təhsil bütün uşaqların hər hansı bir sahədə güclü və zəif cəhətlərindən asılı olmayaraq, məktəb kollektivinin bərabərhüquqlu üzvünə çevrilməsini nəzərdə tutur. Yeni təlim prinsipləri imkanları məhdud olan uşaqların ümumi təhsil mühitinə inteqrasiya etmələrini və ümumi proqram əsasmda təhsil almalarını tələb edir. İnklüziv təlimin əsasını hər bir şagirdə fərdi yanaşma, hər bir uşağın tələbatların ödənilməsi ideyası təşkil edir. Hər bir şagird təlimdə uğur qazanması üçün tələb olunan psixoloji yardım, diqqət və qayğı ilə əhatə olunmalıdır.

Bu məqsədlə elmi ədəbiyyatda və məktəb təcrübəsində inklüziv təhsil keyfıyyətinin aşağıdakı meyarları əsas götürülür:

1. Korreksiya işinin yüksək səviyyədə təşkili;

2. Uşağın normal tədris fəaliyyətinə qoşulması;

3. İnklüziv təhsilə cəlb olunmuş uşaqlarla işin müvafıq təhsil ocağında aparılması üçün şəraitin yaradılması;

4. Tədris prosesində tərbiyə amilinin diqqətdə tutulması;

5. Müəllim və müəllim köməkçisi tərəfındən tədris fəaliyyətinin təşkili və idarə olunması;

6. Şagirdlərin inteqrativ təlimə qoşulmasının təmin edilməsi.

Məktəblə yanaşı, ailə, valideynlər inklüziv təhsilin, sağlamlıq imkanları məhdud olan uşaqların təlim-tərbiyəsində mühüm rol oynayır. İnkluziv təhsilin hansı səviyyədə həyata keçirilməsi, uğurları valideynlərin fəallığından çox asılıdır. Hər bir valideyn öz uşağnın sağlamlıq imkanlarının məhdud olmasından ümidsizliyə qapılmamalı, inklüziv təhsil ideyalarını dəstəkləməli, yeni yanaşmanın həyata keçirilməsinə öz töhfəsini verməlidir. Valideynlər məktəbin təlim-tərbiyə fəaliyyətində fəal iştirak etməli, uşaqların keyfiyyətli təhsil almalarına yardım göstərməlidir.

1. “Təhsil haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu. //Kurikulum.2013 N 1.

2. “Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət strategiyası” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2013-cü il, 24 oktyabr tarixli Sərəncamı. “Azərbaycan qəzeti. 25 oktyabr 2013-cü il. N 41 (8558) .

3. Korreksion pedaqogikanm müasir məsələləri. ARTPİ. Bakı, “Mütərcim”, 2012. 316 səh.

1. S.Qasımov, E.Kərimova, İ.Sultanova, T.Ağayeva. İnklüziv təhsil. Müəllimlər, tərbiyəçilər, tibb işçiləri və psixoloqlar üçün vəsait. Bakı-2006.
2. http://az.wikipedia.org/wiki/İnkuliziv_təhsil
3. http://www.kelaminfo.az/article/a-6331 .html