Kamunikasiya və bus sistemlərinin əsasları. azmiu

― Fər d i k o m püter‖ a n la y ış ı n ı n m ə z m unu o n a ve r il ə n tə r i f də a çı q l a n ır: ― Fər d i ko m p ü t e r d e d i k d ə, b ir is ti f a d əç i ü ç ü n n əzə r də t ut ul a n i n f or m a s i y a n ı a vto m atik e m al et m ə k d ə n ö t r ü ol a n univer s al e l e kt r o n q u r ğu nəz ə r d ə tu t u l ur‖. An la y ış ı n h əc m i d e d i k d ə, o n u n ə ha t ə e t d i y i ə ş y alar ı n sa y ı nə z ər d ə t u t u l ur. Mə s əl ə n, ― Fər d i ko m pü t er‖ d e d i k d ə, dü n y a d a m övc u d ol a n b üt ün f ə r d i k o m püte r lər g öz ö nü nə g ə t i r i l i r .

Bölmə 4. Kompüterin hesabi və məntiqi əsasları

4.1. Ədədi informasiyanın say sisteminin köməyi ilə təqdim edilməsi

Obyektlərin miqdarı barədə olan informasiyanın yazılışı üçün ədəddən istifadə edilir. Ədədlər müəyyən say sistemlərində ifadə olunur. Say sisteminin əlifbası rəqəmlərdən ibarətdir. Məsələn, 10-luq say sisteminin əlifbası: 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9

Say sistemləri mövqeli və mövqesiz olmaqla 2 iri qrupa bölünür. Mövqeli sistemlərdə rəqəmin qiyməti onun ədəddəki mövqeyindən asılıdır. Məsələn, 10-luq say sistemi mövqeli, Roma rəqəmləri mövqesiz say sisteminə aiddir.

Roma rəqəmləri: I (1), V (5), X (10), L (50), C (100), D (500), M (1000)

Burada kiçik rəqəm soldadırsa çıxılır, sağdadırsa toplanır. Ədəd rəqəmlərin toplanmasından əmələ gəlir: XXX =10+10+10=30.

Mövqeli say sistemləri.Qədim dövrlərdə 3-lük, 5-lik, 7-lik, 10-luq, 12-lik, 20- lik, 30-luq, 40-lıq, 60-lıq və s. say sistemlərindən istifadə edilmişdir ki, bunların da izləri bu gün də qalmaqdadır.

10-luq say sistemi.Burada ədəd 10-luq mərtəbələrdən ibarətdir. Mərtəbə sağdan sola artır: 555=500+50+5. Bunu belə də yazmaq olar:

Göründüyü kimi, mövqeli sistemdə ədədi say sisteminin əsası vasitəsilə ifadə etmək mümkündür. Qarışıq ədəd də bu qayda ilə yazılır:

Beləliklə, ümumi hal üçün:

Göründüyü kimi, adi yazılış:

Ədədin 10-a vurulması vergülü sağa sürüşdürür. Bölmə isə sola sürüşdürür:

A ₂ 1 2
2

A ₂ 101,01 olacaqdır.

Ümumi hal üçün: A ₂

İxtiyari əsaslı say sistemləri üçün:

A q n

m 1 q

m yazmaq olar.

8- lik say sistemindədir və A ₈

8 A , F₁₆

16- lıq say sistemindədir. Burada A=10, F=15 olduğundan,

Ədədlərin bir say sistemindən digərinə keçirilməsi.

19 F ₁₆

Ədədlərin 10–luq say sistemindən 2-lik, 8-lik və 16–lıq say sistemlərinə keçirilməsi.

Bu bir qədər mürəkkəbdir və müxtəlif üsullarla həyata keçirilir.

10-luq say sistemindəki tam ədədi 2-lik say sisteminə keçirmək üçün 2-lik əsasına ardıcıl bölüb qalıqları sağdan sola oxuyub soldan sağa düzmək lazımdır:

X ₂ yazılışı 10-luqdakı 19 ədədinin 2-likdəki ekvivalentini tapmağı ifadə edir.

Ardıcıl bölmə: 19:2=9 [1], 9:2=4 [1], 4:2=2 [0], 2:2=1 [0], 1:2 [1] alınır. Yəni

19 ₁₀ 10011 ₂ . Bu qaydaya əsasən, mövqeli say sistemlərinin hamısının əsası 10 şəklində göstərilir. Bu, say sisteminin özünün əsasına bölünməsi nəticəsində alınır: 10:10= 1[0], 2:2=1[0] , 8:8=1[0], 16:16=1[0]. Bu baxımdan say sisteminin əlifbasını təşkil edən hər bir işarə say sisteminin əsasına nəzərən qalıq kimi çıxış edir.

10-luq say sistemindəki düzgün kəsrləri 2-lik say sisteminə keçirmək üçün ardıcıl vurmadan istifadə edilir. Yəni 10-luqdakı düzgün kəsr ardıcıl olaraq 2-yə vurulur, aşan mərtəbələr (tam hissələr) sıra ilə yuxarıdan aşağı oxunub, soldan sağa düzülür.

Ardıcıl vurma: 0,75X2=1,50, 0,50X2=1,00

Qarışıq ədədin 10-luqdan 2-liyə keçirilməsi üçün tam və kəsr hissələri ayrıca

tərcümə edib birləşdirmək lazımdır: 19,75 ₁₀

Bu qayda ilə 10-luq ədədlər həm 8-lik, həm də 16-lıq say sistemlərinə keçirilir. Belə ki, 8-liyə keçid zamanı ardıcıl 8-ə bölmə və 8-ə vurma, 16-lıq say sisteminə keçərkən isə ardıcıl 16-ya bölmə və 16-ya vurma həyata keçirilir.

X ₈ yazılışı üçün: 424:8=53 [0], 53:8=6 [5], 6:8 [6],

X ₁₆ yazılışı üçün: 424:16=26 [8], 26:16=1 [10], 1:16 [1],

2-lik say sistemindəki ədədləri 8-lik say sisteminə keçirmək üçün 2-lik ədədi sağdan

üç-üç 8-lik rəqəmlə əvəz etmək kifayətdir. Məsələn, 101=5 əvəzlənməsi etmək lazımdır: 101001 ₂ 51 ₈

X ₈ yazılışı üçün 001=1 və

2-lik say sistemindəki ədədləri 16-lıq say sisteminə keçirmək üçün 2-lik ədədi

sağdan dörd-dörd 16-lıq rəqəmlə əvəz etmək kifayətdir. Məsələn,

2-lik say sistemində hesab əməlləri.

110 ₂ /11 ₂

8-lik və 16-lıq say sistemlərində hesab əməlləri də bu qayda ilə gedir. Lakin sadəlik üçün hesablamanı 2-likdə aparıb üç-üç 8-ə, dörd-dörd 16-ya tərcümə etmək daha məsləhətdir.

Məntiqin əsasları və kompüterin məntiqi əsasları 4.4.1.Təfəkkür formaları

An l ay ı ş. A nla y ış b ir o b y e k ti di gər o b y e k tl ə r d ə n fə r ql ə n di r ən ə s a s ə la m ə t lə r i a y ı rı r . A n la y ı ş da ə h a tə e dil ən o b y e k t m üə y y ən ç o x l uq t ə ş kl e dir. M ə s ə lə n , ― k o m pü t er‖ a nla y ı ş ı ç o xsa y lı el e k t r on və el e kt r o m e x a n i k i q u r ğ ul a rı ö z ü n d ə b i r l ə ş d i rir. An la y ı ş ın m ə z mun v ə həcm cə h ə t lə r i v ar d ır. An la y ış ı n m ə z m u n u ə hə m i yy ətli ə l am ətlər y ığ ın ı d ır. M ə sə l ə n ,

― Fər d i k o m püter‖ a n la y ış ı n ı n m ə z m unu o n a ve r il ə n tə r i f də a çı q l a n ır: ― Fər d i ko m p ü t e r d e d i k d ə, b ir is ti f a d əç i ü ç ü n n əzə r də t ut ul a n i n f or m a s i y a n ı a vto m atik e m al et m ə k d ə n ö t r ü ol a n univer s al e l e kt r o n q u r ğu nəz ə r d ə tu t u l ur‖. An la y ış ı n h əc m i d e d i k d ə, o n u n ə ha t ə e t d i y i ə ş y alar ı n sa y ı nə z ər d ə t u t u l ur. Mə s əl ə n, ― Fər d i ko m pü t er‖ d e d i k d ə, dü n y a d a m övc u d ol a n b üt ün f ə r d i k o m püte r lər g öz ö nü nə g ə t i r i l i r .

Mü l ah i zə. M ü l a hi z ə a n l a y ışlar ə s a sı nda q ur u l a n n ə q l i c ü m lə d i r. M ü l a hi z ə m üxt ə l i f f o r m alar d a, t ə b ii və f o r m al d i ll ə r d ə tə r t i b e d i lə bi l ə n d ir. M ü l a hi z ə ge r ç ə k və y a n lı ş o la b i l ə n d ir. Ə g ə r a n la y ı ş lara r a s ı ə la q ə l ər r e al g erç ə k l i y i a d e k v a t ə k s e t d i r ir s ə, m üla h i zə gerç ə k sa y ı l ır. M ə s ə l ə n , ― Prose ss or in f or m a s i y a e m al e d ə n qu r ğ u d ur‖ – g erç ə k m üla hi zə d ir. L a k i n m üla h iz ə n i n gerç ək l i y i n i s b id ir. M ü la h izə təf ək k ü r ü n elə f or m a s ı d ır k i, o, re a l h a d i sə və pr e d m etlə r in x a s sə l ər in i v ə m üna si b ə tlə r i ni y a tə s d i q, y a da i n kar e d ir və y a d o ğ r u, y a da y alan o lur. S a d ə m üla h iz ə l ə r d ə n m ürə k k əb m ül a hi z ə lər y ara d ı l ı r. M ə sə l ə n ,

― Pros e s s or e m ale d ic i , p r i n ter ç a p e di c i q ur ğu d u r‖ – m ürə k k ə b m üla h iz ə d ir. M ür ə k k ə b m üla h iz ə lə r i n d o ğ r ul u ğ u m üla h iz ə lər c ə b r i n i n k ö m ə y i i l ə t ə y in e d i l i r.

Mülahizələr cəbri

x ₁ =‖İkinin üstünə iki əlavə etdikdə dörd alınır‖

x ₂ =‖İkinin üstünə iki əlavə etdikdə beş alınır‖ – kimi 2 sadə mülahizə vardır. Doğru

mülahizə 1, yalan – 0-la qiymətləndirilərsə, onda

Yəni mülahizələr cəbrində istifadə edilən məntiqi dəyişənlər yalnız 2 qiymət (0 və 1) ala bilir. Mülahizələr üzərində müəyyən məntiqi əməllər icra etməklə mürəkkəb mülahizə- nin doğru və ya yalan olduğunu aşkara çıxarmaq mümkündür. Əsas məntiq əməlləri:

― VƏ ‖, ― V Ə Y A ‖, ― D EY İ L ‖. ― V Ə ‖ m ə n t iq i v ur m a ə m əli o lu b, k o ny u n k s i ya a d l a n ır. ― VƏ YA ‖ m ə n t i qi t o p la m a ə m əlidir. B u na d i z y u nk s i y a de y ilir. ― DE Yİ L ‖ m ə n t iq i in kar ə m əl id ir ki, b u na da i nv e r si y a de y ilir.

Riyazi məntiqin elementləri

Məntiqi dəyişən 2 qiymət alır: 0 və 1. 0-yalan, 1-gerçək deməkdir.

məntiqi dəyişənlərinin qiymətləri çoxluğu dəyişənlər yığımı adlanır.

Məntiqi dəyişənlər yığınını n mərtəbəli 2-lik ədəd kimi təsvir edirlər ki, bunun da hər mərtəbəsi bir dəyişənin qiymətinə uyğundur.

Məntiqi dəyişənlər yığınının ( x _1, x _2, . x _n) məntiqi funksiyası f ( x _1, x_2,. x_n) elə funksiya- dır ki, yalnız iki qiymət alır: 0 və 1.

Məntiqi funksiyanın təyinolunma oblastı həmçinin arqumentlərin mümkün yığınla- rının sayından da asılıdır. İstənilən məntiqi funksiya gerçəklik cədvəlinin köməyi ilə verilə bilir. Cədvəlin sol tərəfində arqumentlərin mümkün yığınları, sağ tərəfində isə uyğun funksiyanın qiyməti verilir. Lakin arqumentlər çoxsaylı olduqda cədvəl münasib olmur. Buna görə də mürəkkəb məntiqi ifadələri sadələşdirmək lazım gəlir. Beləliklə mürəkkəb məntiqi funksiya elementar funksiyalar vasitəsilə ifadə edilir. İstənilən mürəkkəblikdə olan məntiqi funksiyanı ifadə etməyə imkan verən elementar məntiqi funksiyalar tam funksional sistem təşkil edir.

n dəyişənli məntiqi funksiyaların ümumi sayı 2 2
n

4 funksiyası vardır:

qədər olur. Beləliklə, 1 arqumentin

x	f ₀ ( x )	f ₁ ( x )	f ₂ ( x )	f ₃ ( x )
0	0	0	1	1
1	0	1	0	1

Göründüyü kimi, f ₀ ( x )

0 və f ₃ ( x )

1 sabitdir. f ₁ ( x ) funksiyası arqumenti təkrar

x . f ₂ ( x ) funksiyası isə arqumenti inkar edir: f ₂ ( x ) .

2 arqumentli məntiqi funksiyaların sayı 16-dır:

x 1 x 2 f 0 f 1 f 2 f 3 f 4 f 5 f 6 f 7 f 8 f 9 f 10 f 11 f 12 f 13 f 14 f 15

0	0	0	0	0	0	0	0	0	1	1	1	1	1	1	1	1
0	1	0	0	0	1	1	1	1	0	0	0	0	1	1	1	1
1	0	0	1	1	0	0	1	1	0	0	1	1	0	0	1	1
1	1	1	0	1	0	1	0	1	0	1	0	1	0	1	0	1

Göründüyü kimi, bu funksiyalardan 6 -s ı cırlaşmış funksiyadır. Bunlar aşağıdakılardır:

f₁( x₁, x₂ ) və f ₇ ( x₁, x₂ ) funksiyaları uyğun inversiya (inkar) funksiyaları ilə birlikdə təcrübədə tez-tez rast gələn tam funksional sistem təşkil edir. Bu sistem 3 elementar məntiq əməli ilə təşkil edilir: inversiya, konyunksiya və dizyunksiya.

Konyunksiya əməliyyatı ( f ₁ funksiyası) ilə işarə edilir. Hərdən nöqtə ilə əvəz olunur. Çox zaman nöqtə də atılır.

Dizyunksiya əməliyyatı ( f ₇ funksiyası) ilə işarə edilir. İnkar, konyunksiya və dizyunksiya əməliyyatlarının gerçəklik qiymətləri aşağıdakı kimidir:

İnkar Konyunksiya Dizyunksiya

Məntiqi əməliyyatlarla birləşdirilmiş məntiqi dəyişənlər məntiqi ifadə əmələ gətirir. Daxili mötərizələrdə əvvəlcə inversiya, sonra konyunksiya, sonra isə dizyunksiya əməli icra edilir. Məsələn,

x ₃ ifadəsi (0,1,1) yığınında yalan (0),

(1,0,1) yığınında isə gerçək (1) qiymət alır.

Riyazi məntiqin əsas qanunları aşağıdakılardır: Kommutativlik qanunu:

İnformasiya sistemləri

İnformasiya sistemləri-informatika elminin ən mühüm anlayışlarından biri də informasiyadır. Bu anlayış latın sözü olub baş vermiş hadisə və ya fakt haqqında məlumat mənasını verir. İnformasiya dedikdə toplanma, qeydiyyat, saxlanma və s. obyekti ola bilən faydalı məlumatlar toplusu başa düşülür. İnformasiya anlayışının ən mühüm alt anlayışlarından biri də informasiya sistemləridir. Kompüterlərin və digər əlaqə vasitələrinin istifadə olunmasına əsaslanan yeni informasiya texnologiyalarının tətbiqi ilə bağlı olaraq bu anlayış (informasiya sistemi anlayışı) geniş istifadə olunur. Ümumi halda sistem anlayışı qoyulmuş məqsədə çatmaq üçün vahid bir tam kimi fəaliyyət göstərən, qarşılıqlı əlaqədə olan elementlər kompleksini özündə birləşdirir. Sistemin struktur, element funksiyası və elementin və sistemin özünün girişi və çıxışı kimi komponentləri var. Bundan başqa hər bir sistemin alt sistemə bölünmək imkanı da var. Bu xüsusiyyəti onun analizini, yaradılamsını və istifadəsini asanlaşdırır.

İnformasiya sistemləri tətbiq sahəsinə aid informasiyaların toplanmasını, saxlanmasını, emalını və istifadəçilərə çatdırılmasını təmin edən texniki, proqram, linqvistik və metodoloji vasitələr kompleksidir. Bu sistem müxtəlif istifadəçilərin müəyyən mövzu sahəsi çərçivəsində informasiyaya olan tələbatının ödəyir. Onun yaranmasının səbəbi də budur. İnsanlarının tələbatlarının ödənilməsində iki cəhəti nəzərə almaq lazımdır. Birincisi tətbiq sahəsinin sərhədlərinin təyin olunması və informasiya modelinin tam əhatəli və dəqiq əks etdirilməsi, ikicisi istifadəçilərin sorğularına tam və dəqiq cavab verə bilən informasiya sisteminin yaradılmasıdır. Birinci halda baxılan tətbiq sahəsi çərçivəsində informasiya sisteminin istifadəçiləri lazımi informasiyayla təmin edilməli, ikinci halda isə sorğuların tipləri və növləri təhlil edilməli, sorğuların tələblərinə uyğun və əlverişli şəkildə cavab verilməlidir.Bu sistem həm ayrılıqda, həm də hər hansı avtomatlaşdırılmış sistemin tərkibində layihə edilə bilər. Birinci halda o, informasiya-sorğu sistemi kimi, əsasən, ayrı-ayrı şəxslərin və ya kollektivlərin informasiya tələblərini ödəmək üçün istifadə olunur. İkinci halda isə informasiya sistemi istifadəçilərə informasiya-arayış xidməti göstərməklə yanaşı, həmdə avtomatlaşdırılmış sistemin informasiya təminatı alt sistemi rolunu oynayır.İnformasiya sistemləri konkret hər hansı bir obyekt üçün yaradılır. İnformasiya sistemləri bir çox cəhətlərinə görə qruplaşdırılır.Avtomatlaşdırma dərəcəsinə görə informasiya sistemləri əllə işləyən (mexaniki), avtomatlaşdırılmış və avtomatik olmaqla üç qrupa bölünür. Mexaniki olduqda bütün əməliyyatlar insanlar tərəfindən, avtomatlaşdırılmış olduqda yarısı insan, yarısı EHM-lər tərəfindən, avtomatik olduqda isə texniki vasitələrin köməyi ilə avtomatik olaraq yerinə yetirilir.İnformasiya sistemlərini tətbiq sahəsinə görə də təsnifləşdirirlər. Bu cəhətinə görə informasiya sistemləri bir neçə sinifə bölünür: elmi tədqiqatlar, avtomatlaşdırılmış layihələndirmə, texnoloji proseslərin idarı olunması, təşkilati idarəetmə və s.Tətbiq sahəsindən asılı olmayaraq bütün informasiya sistemləri eyni komponent toplusundan ibarətdir. Bunlar funksional komponentlər, verilənlərin emalı sistemi komponenti və təşkilati komponentlərdir. Bu komponentlərin hər biri informasiya sisteminin ayrı-ayrı tapşırıqlarını (idarəetmə funksiyasını, verilənlərin emalının tipik əməllərinin reallaşdırılmasını, inforamasiya üzərində müxtəli əməllər və s.) yerinə yetirir.İnformasiya sistemi idarəetmə funksiyasını reallaşdırılmasına xidmət edir. Bunun üçün o, müxtəlif ranglı işçiləri idarə olunacaq obyekt haqqında inforamsiya ilə təmin edir, toplayır, çevirir,ötürür və emal edir.Bütün deyilənləri ümumiləşdirərək informasiya sisteminə aşağıdakı tərifi vermək olar.”İnformasiya sistemi idarəetmə funksiyasını reallaşdırmaq məqsədi üçün müxtəlif rütbəli istifadəçiləri (işçiləri) idarə olunan informasiya ilə təmin edən, toplayan, ötürən və emal edən kommunikasiya sistemidir”.