Kiçik şahzadə

Quş cavab verir ki, get bir qoyun, bir tuluq da su tap gətir. Səni işıqlı dünyayə çıxarım. Bu sözdən sora şahzadə o yerin padişahının yanına gedir və əjdəhanı öldürüb xəlqi zillətdən xilas etdigini söyləyir. Padişah inanmaq istəməyir. Onda şahzadə əjdahanı öldürəndə bir qızın gördügünü bəyan edir. Padişah əmr edir, həmən qızı tapub gətirirlər. Qız Şahzadənin sözini təsdiq edir. Padişah əjdəhanı bu öldürdügünü nədən təyin etdigini qızdan soranda, qız cavab verir:

Qarın şişkinliyinə səbəb olan nədir?

Maye tutma, əsəbi bağırsaq sindromu və infeksiya daxil olmaqla qarın şişkinliyinin bir çox səbəbi var. Bununla birlikdə, əksər insanlar üçün şişkinlik səbəbi olduqca zərərsiz olacaq və evdə müalicə edilə bilər.

Qarın şişkinliyi xüsusilə çox ağrılı olduqda həyəcan verici ola bilər. Bəzi insanlar qarınlarının şişmiş və ya düzgün olmayan göründüyünə diqqət yetirirlər və ya kəskin qarın ağrısı ilə qarşılaşa bilərlər. Lakin bir çox halda, səbəb həzmsizlik və ya mədədə və bağırsaqda çox qaz yığılması kimi sadə bir şey ola bilər.

Şişkinlik nadir hallarda aşağıdakılar üçün narahatlığa səbəb olur:

• yemək və ya yemək ilə əlaqələndirilir
• zamanla pisləşmir
• bir-iki gün ərzində yox olur

Bu yazıda qarın şişkinliyinin səbəblərinə, necə müalicə olunacağına və həkimə nə vaxt müraciət edilməsinə baxırıq.

Səbəblər

Qarın şişkinliyi qeyri-adi deyil. Bir çox insan eyni şişkinliyi təkrar-təkrar yaşayır. Proqnozlaşdırılan bir qanunauyğunluqla qan tökülməsi ümumiyyətlə narahat olmayacaq bir şey deyil.

Nümunə dəyişdikdə və ya şişkinlik normadan daha pis olduqda, aşağıdakı şərtlərdən biri ola bilər:

Qaz

Mədədə və bağırsaqda qaz yığılması şişkinliyin ən çox görülən səbəblərindəndir. Digər mümkün simptomlara aşağıdakılar daxildir:

• həddindən artıq gəyirmə
• həddindən artıq meteorizm
• bağırsaq hərəkəti üçün sıx bir istək hiss etmək
• ürək bulanması

Qazın yaratdığı qan tökülməsi mülayim narahatlıqdan güclü ağrıya qədər dəyişir. Bəzi insanlar hiss etməyi mədənin içində bir şey var kimi təsvir edirlər.

Qaza səbəb ola bilər:

• gül kələm, brokkoli və kələm kimi xaçlı tərəvəzlər daxil olmaqla müəyyən qidalar
• mədə infeksiyası
• Crohn xəstəliyi kimi xroniki xəstəliklər
• həzmsizlik
• bir sıra digər şərtlər

Əksər hallarda qaz bir neçə saatdan sonra öz-özünə gedir.

Həzmsizlik

Bəzən dispepsiya adlanan həzmsizlik mədədə narahatlıq və ya ağrıdır. Əksər insanlar zaman zaman həzm pozğunluğunun qısa epizodları ilə qarşılaşırlar.

Buna tez-tez səbəb olur:

• çox yemək
• həddindən artıq spirt
• ibuprofen kimi mədəni qıcıqlandıran dərmanlar
• kiçik bir mədə infeksiyası

Yemək və ya digər aydın səbəblərlə əlaqəli görünməyən tez-tez həzmsizlik daha ciddi bir şeyə işarə ola bilər. Mümkün səbəblər arasında mədə xorası, xərçəng və ya qaraciyər çatışmazlığı ola bilər.

İnfeksiya

Mədə infeksiyaları qaza səbəb ola bilər və bunlara da yol aça bilər:

• ishal
• qusma
• ürək bulanması
• mədə ağrısı

Bunlar tez-tez kimi bakteriyalardan qaynaqlanır Escherichia coli və ya Helicobacter pylori, ya da norovirus və ya rotavirus kimi bir viral infeksiya.

Mədə infeksiyaları ümumiyyətlə bir neçə gündən sonra öz-özünə keçər. Bununla birlikdə, bəzi insanlar bir neçə gün ərzində ciddi şəkildə susuzlaşa və ya pisləşməyə davam edə bilərlər. Şişkinlik aşağıdakılarla üst-üstə düşürsə, bu şəxslər həkimə müraciət etməlidirlər.

• hərarət
• qanlı nəcis
• ağır və tez-tez qusma

İncə bağırsaqda bakterial artım (SIBO)

Mədə və bağırsaqlarda bir çox bakteriya var, bunların çoxu bədənin qidaları həzm etməsinə kömək edir. Bu bakteriyaların tarazlığını pozmaq, nazik bağırsaqda olan zərərli bakteriyaların artmasına səbəb ola bilər. Bu, kiçik bağırsaq bakteriyalarının çoxalması və ya SIBO kimi tanınır.

SIBO şişkinliyə, tez-tez ishala səbəb ola bilər və qidanın həzm olunmasında və qida maddələrinin mənimsənilməsində çətinliklərə səbəb ola bilər. Bəzi insanlar üçün SIBO osteoporoz və ya istəmədən kilo itkisinə səbəb ola bilər.

Maye tutma

Duzlu qidalar yemək, qidaya qarşı dözümsüzlük və hormon səviyyələrində dəyişiklik yaşamaq insanın bədənində əksinə daha çox maye saxlamağa səbəb ola bilər. Bəzi qadınlar, menstruasiya başlamazdan dərhal əvvəl və ya hamiləliyin əvvəlində şişkin olduqlarını görürlər.

Maye tutma səbəbindən xroniki şişkinlik diabet və ya böyrək çatışmazlığı kimi daha ciddi bir səbəb ola bilər. Şişkinlik aradan qalxmazsa, bir insan həkimlə danışmalıdır.

Qida dözümsüzlüyü

Bəzi insanlar müəyyən qidaları yedikdən sonra şişir. Məsələn, laktoza dözümsüz olan və ya gluten allergiyası və ya çölyak xəstəliyi olan insanlar. Şişkinlik ümumiyyətlə öz-özünə gedir, lakin ishal və ya mədə ağrısı ilə əlaqəli ola bilər.

Xroniki xəstəliklər

Əsəbi bağırsaq sindromu (İKS) və Crohn xəstəliyi kimi xroniki bağırsaq xəstəlikləri də tez-tez şişkinliyə səbəb ola bilər. Crohn xəstəliyi həzm traktının iltihabına səbəb olur, IBS zəif başa düşülür və xroniki bağırsaq simptomları aşkar bir səbəb olmadığı zaman tez-tez diaqnoz qoyulur.

Həm IBS, həm də Crohn qaz, ishal, qusma və istəmədən kilo itkisinə səbəb ola bilər.

Gastroparesis

Gastroparesis normal mədə boşalmasını təsir edən bir xəstəlikdir. Mədə əzələləri düzgün işləməyi dayandırır, bu da qidanın mədə və bağırsaqdan çox yavaş keçməsinə səbəb olur.

Semptomlara aşağıdakılar daxildir:

• şişkinlik
• qəbizlik
• yemək yeyərkən çox tez toxluq hissi
• iştahsızlıq
• ürək yanması
• bulantı və qusma
• ağrı və narahatlıq

Diabet və ya hipotiroidizm kimi başqa bir xəstəlik ümumiyyətlə qastroparezə səbəb olur.

Qadın xəstəlikləri

Bəzi qadın xəstəlikləri mədə ağrısına səbəb olur. Bəzi qadınlarda endometrioz kramp və şişkinliyə səbəb ola bilər. Bu, qarın astarının mədəyə və ya bağırsağa yapışması ilə baş verir.

Pelvisdən gətirilən ağrı da şişkinliyə bənzəyir.

Qəbizlik

Qəbizlik tez-tez şişkinliyə səbəb olur. Qəbizliyin səbəbləri aşağıdakılardır:

• dehidrasiya
• pəhrizdə kifayət qədər lif yoxdur
• qida dözümsüzlüyü
• hamiləlik
• müəyyən bağırsaq xəstəlikləri
• maqnezium daxil olmaqla qida çatışmazlığı
• müəyyən dərmanlar

Əksər insanlarda qəbizlik epizodları qısa müddətli olur.

Digər səbəblər

Daha az yaygın olaraq, qarın şişkinliyi digər ciddi şərtlərə bağlı ola bilər. Öd daşı və ya öd kisəsi xəstəliyi olan insanlar şişkinliyi təqlid edən güclü qarın ağrısı ilə qarşılaşa bilər. Mədə və ya bağırsaq xərçəngləri də qarında narahatlığa və şişkinliyə səbəb ola bilər.

Ascitlər qarın ağrısına və şişkinliyə səbəb olan başqa bir vəziyyətdir. Ascites, müəyyən bir müddət ərzində qarın boşluğunda maye yığılmasıdır. Bunun ən ümumi səbəbi qaraciyər xəstəlikləridir.

Kiçik şahzadə

Biri var imiş, biri yox imiş, bir padişah var imiş. Bu padişahın gözəl bir üzüm bağı var imiş. Padişah bir gün bağda gəzəndə görür ki, bağın tənəkləri qırılmış, xeyli üzüm dərub aparmışlar. Padişah bağbanı hizurinə istəyüb, ondan bu nə əhvalat olduğunu sorur. Bağban bir şey bilmədigini söyləyir. Padişah əmr edir ki, gecələr bağa qaravul qoysunlar, oğrunu dutsunlar. Bağa nə qədər qaravul qoyulursa, gecənin bir vəqti yatır. Oğru da gəlüb bağı talan edir.

Padişahın üç oğlu var imiş. Bir gün oğluni hizurinə çağırıb, əhvalatı ona söyləyib, gecə bağda qaravul olub oğrunu dutmağı əmr edir. Böyük oğlu gecə bağa gedir. Gecədən bir neçə saat keçəndən sora yuxu bunu aparır. Sübh olanda görürlər ki, gənə də bağı xarab etmişlər. Padişah ikinci gecə ortancıl oğlını göndərir, bu da ağşamdan bir az keçmiş yatır, genə oğru gəlib bildigini eləyir. Üçüncü gecə kiçik oğlunu göndərir. Bu isə yatmayım diyə, barmağının birini kəsüb yerinə duz doldurur. Gecənin bir vəxti görür ki, bağa bir zorba dev gəldi. Şahzadə bilir ki, tənəkləri xarab edüb üzümü dərən budur. Tez nişan alub buna bir ox atır. Ox isə boşa keçir. Dev bağda adam olduğunu duyub tez qaçır. Şahzadə də bunun dalıncan düşür.

Bir xeyli yol gedəndən sora, qabaqlarına bir daş çıxır. Şahzadə görür ki, tez dev daşı qaldırır, altından bir quyu çıxır. Dev quyuya girir, daşı da gənə yerinə qoyur. Bunu gördikdən sora şahzadə evlərinə qayıdub, əhvalatı qardaşlarına söyləyir. İp götürüb qardaşlarilə quyunun başına gəlirlər. Şahzadə əl atır daşa, qaldurıb quyunun ağzından bir səmtə yığırlar, ipi belinə bağlayub quyuya düşür. Qardaşları da quyunun kənarında qalub bunu gözləyirlər. Şahzadə quyunun dibinə düşdikdən sora ipi açub yol getməgə başlayur. Bir qədər yol getdikdən sora bir imarətə yetişir. İçəri daxil olanda görir ki, bir təxtin üstündə üç gözəl qız əyləşmişlər. Qızlar bunu görəndə qorxuya düşüb buna diyirlər:

– Oğlan, sən nə cürət edib buraya gəldin? Bura devlərin məskənidir. Dev yuxudan qalxanda səni öldirəcəydi.

– Mən eşitmişəm devin cani şişədə olur. Şişənin yerini mana göstərin. Devi öldürüm, sizi də buradan xılas edim.

Qızların ən kiçigi ki, hamısından gözəl idi, qalxıb şişənin yerini buna göstərdi. Bu halda dev yuxuda görür ki, bunun cani içində olan şişə adam əlinə düşmüşdür. Tez yuxudan qalxub şahzadə olan evə yügürür. Şahzadə şişəni əlinə alub daşa çalmaq istəyirdi ki, dev yetişib şahzadə ilə dutuşdi. Bir qədər qovğa etdikdən sora firsət edüb şişəni daşa çaldı. Şişə parçalandıqda dev də yıxılub həlak oldu. Bundan sora qızları götürüb quyunun yanına gəldi, böyük qızı ipə bağlayub qardaşlarına xəbər verirdi ki, ipi çəksinlər. Bundan sora ortancıl qızı ipə bağlayub qardaşları çəkdi. Nöbə kiçik qıza gələndə, qız dedi:

– Mən bunların hamısından gögcəyəm. Qardaşların məni görsələr, artıq səni yuxarı çəkməzlər, sən burada tələf olarsan. Yaxşısı budur ki, qabaxca sən çıx, sora məni çıxardarsan.

Şahzadə buna razı olmadı, onda qız buna deyir:

– Əgər, qardaşların məni yuxarı çəksələr onda quyunun sağ tərəfinə get. Qabağına biri ağ, biri qara iki qoyun çıxacaqdır. Cəhd elə ağ qoyunun dalına min. Onda o səni ışıqlı dünyayə atacaqdır, gəlüb bizi tapacaqsan. Yox, qara qoyunun dalına minsən, səni qaranlıq dünyayə atacaqdır.

Bundan sora qardaşları kiçik qızı da çəkirlər. Nöbə şahzadəyə çatanda, yolun yarısında ipi kəsirlər. Şahzadə quyunun dibinə düşür. Şahzadənin qardaşları qızları götürüb atalarının yanına gəlür, ona belə söyləyirlər:

– Kiçik qardaşımız dev ilə dava etdikdə həlak oldu. Biz devi öldirdik, qızları da xılas etdik.

Padişah da oğlanların sözlərinə inanır.

Şahzadə quyunun dibinə düşənnən sora quyunun sağ tərəfinə yol başlayır. Bir qədər getdikdən sora qabağına bir qara qoyun, bir ağ qoyun çıxır. Şahzadə ağ qoyunun belinə atılmax istəyir, qara qoyun belini irəli dutur, bu da onun belinə düşür. Qara qoyun, bunu qaranlıq dünyayə atır. Yerə düşdikdən sora bir qədər yol gedir. Görür ki, bir qız əlində bir qab aparır. Bundan sorur ki:

Qız cavab verir:

– Bunu kimin üçün aparırsan?

– Burada bir əjdəha peyda olubdur, suyun başını kəsüb, kimsəyi su aparmağa qoymayır. İmdi bu xörəki aparıram ki, əjdəha bunu yiyəndə mən də firsət edib qabımı su ilə doldurum. Hər gün işimiz boylədür.

Şahzadə bu sözi eşitdikdə dedi:

– Qabı mana ver, mən bu saat əjdəhanı öldürüm, səni də xilas edim.

Şahzadə xörəki yedikdən sora gedüb əjdahani öldürür, xəlqi azad eləyir. Qız bunu görəndə, tez əlini əjdəhanın qanına batırıb şahzadənin kürəginə basdı. Bu xəbəri eşitdikdə bir neçə adam yügürdü padişaha əjdəhanı öldürdüklərini söylədilər. Bu tərəfdən şahzadə gedüb bir böyük ağaca yetişdi. Bu ağacın başında bir böyük yuva, yuvanın içində bir neçə quş balası var idi. Şahzadə yorulduğundan yıxılıb ağacın kölgəsində yatır. Bir qədər yatdıqdan sora quş balalarının bağırtısına yuxudan qalxub görür ki, bir ilan ağaca qalxub quşun balalarını yemək istəyir. Tez qalxub ilanı öldürür, genə də yatır. Bu halda bir zorba quş uçub gəlir. Şahzadəni ağacın dibində yatmış görəndə, elə xiyal edir ki, gündə gəlüb bunun balalarını yiyən budur. İstəyir ki, aşağı ənüb şahzadəni öldürsün balaları bağırışırlar:

– Ana, onı öldirmə, o bizim düşmanımız ilanı öldürüb.

Quş bu sözləri eşidəndə aşağı ənüb qanadlarını açub şahzadəyə kölgəlik edir. Bir xeyli yatdıqdan sora şahzadə oyanır. Quş buna deyir:

– Sən mənim balalarımı düşməndən xilas etdin, indi məndən nə istəyirsən, istə.

Şahzadə cavab verir ki, xahiş edirəm məni ışıqlı dünyayə çıxarasan.

Quş cavab verir ki, get bir qoyun, bir tuluq da su tap gətir. Səni işıqlı dünyayə çıxarım. Bu sözdən sora şahzadə o yerin padişahının yanına gedir və əjdəhanı öldürüb xəlqi zillətdən xilas etdigini söyləyir. Padişah inanmaq istəməyir. Onda şahzadə əjdahanı öldürəndə bir qızın gördügünü bəyan edir. Padişah əmr edir, həmən qızı tapub gətirirlər. Qız Şahzadənin sözini təsdiq edir. Padişah əjdəhanı bu öldürdügünü nədən təyin etdigini qızdan soranda, qız cavab verir:

– Mən o vəqt əlimi əjdəhanın qanına bulayıb onın kürəginin ortasına basmışam.

Baxub görürlər ki, doğrudan da oğlanın kürəgində qanlı əl nişanəsi var. Ondan sora padişah şahzadəyə deyir:

– Məndən nə istəyirsən, söylə verim.

Şahzadə: – Səndən bir qoyundan, bir tuluq sudan başqa heç bir şey istəmirəm.

Şah əmr elədi, şahzadə istədigini verdilər. Şahzadə qoyunu öldürüb ətini, bir tuluq suyu götürüb quşun yanına gəlir. Quş buna dedi:

– Minərsən mənim dalıma, mən “qa” diyəndə ət, “qu” diyəndə su verərsən. Ta ki səni ışıqlı dünyaya çığararam.

Bu sözlərdən sora şahzadə quşun dalına minir. Quş “qa” dedikdə ətdən, “qu” dedikdə sudan verir. Işıqlı dünyaya az qalmışdı ki, ət qurtardı. Şahzadə bıçağı çığardub öz budundan bir parça kəsib quş “qa” edəndə ona verir. Quş qanır ki, bu adam ətidir, yeməyib ağzında saxlayur. Qərəz boyləliklə ışıqlı dünyayə çıxırlar.

Burada quş şahzadəni yerə qoyur. Görür ki, şahzadə yeriyəndə axsayur. Həmən saat əti çıxardıb yerinə qoyur, qanadını sürtür, yara sağalır. Quş burada xudahafis edib geri qayıdır. Şahzadə də başlayur vilayətlərinə getməgə. Bir müddət getdikdən sora gəlüb atasının yanına çıxır. Qardaşlarının əhvalatını atasına söyləyir. Padişah da oğlanlarını çağırıb onlara xəbər verir. Şahzadəni öz yerində vəliəhd edir. Kiçik qızı da toy edüb buna alır.

Yalnız Azərbaycan üçün xarakterik olan çilələr: Yaxınlaşmaqda olan “Kiçik çilə” nədən daha soyuq keçir?

Rəvayətə görə, çilələr qışın oğullarıdır. Çilələr həm də Novruza qədərki qışdan çıxmaq mərhələləri hesab edilir. Daha çox davam edən “Böyük çilə” 40, “Kiçik çilə” 20 gün, bundan sonra isə 1 ay davam edən “boz ay” olur.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Folklor İnstitutundan Trend-ə verilən məlumata görə, Azərbaycanın bəzi bölgələrində böyük çilədən çıxıb kiçik çiləyə keçəndə müəyyən mərasimlər keçirilir. Belə mərasimlərdən biri “çilə qarpızı” ilə əlaqədardır. Adətə görə, xüsusi yerlərdə yaydan saxlanılan “çilə qarpızları” kəsilir və ailənin bütün üzvləri bu təamdan dadır.

Kiçik çilənin birinci ongünlüyündə isə Xıdır Nəbi bayramı keçirilir: “Xıdır Nəbi bərəkət rəmzidir. Xalqın istəyi odur ki, qışdan çıxandan sonra yeni il onlar üçün bolluq və bərəkət gətirsin. Ona görə də Xıdır Nəbi bayramında xüsusi mərasimlər keçirilir: qovurğa qovrulur, qovut çəkilir və bu qovut qaba çəkilib bir tərəfə qoyulur ki, Xıdır Nəbi gəlib ona əlini çəksin və həmin il bolluq olsun”.

AMEA-nın Coğrafiya İnstitutundan isə Trend-ə bildirilib ki, qışın böyük və kiçik çilələrinin olması məsələsi yalnız Azərbaycan xalqı üçün xarakterikdir. Başqa xalqlarda qış bu formada mərhələlərə bölünmür.

İnstitutdan əlavə edilib ki, dekabrın 22-dən başlayaraq yanvarın 30-da bitən, təqribən 40 gün davam edən “Böyük çilə” dövründə hava tədricən soyuqlaşsa da, kəskin soyuqlar müşahidə edilmir. Eyni zamanda, güclü küləklər olsa da, onların intensivliyi az olur: “Azərbaycanda qışda ölkə ərazisinə yalnız arktik hava kütlələri daxil olanda hava soyuq keçir. Yanvarın sonunda temperatur bir qədər yüksək olanda havanın atmosfer təzyiqi aşağı düşür. Nəticədə də şimaldan daha soyuq hava kütlələri daxil olur”.