Kəlağayi

Kəlağayı istehsalı Azərbaycanda qədimdən məlumdur. Təbriz, Gəncə, Şamaxı, Şəki, Naxçıvan şəhərlərində yüksək keyfiyyətli kəlağayılar hazırlanırdı. Bu baş örtüyünün bir çox bölgələrdə istehsal olunmasına baxmayaraq, kəlağayı paytaxt Bakıdan 165 km. şimal qərbdə yerləşən İsmayıllı rayonun Basqal qəsəbəsində və elə həmin səmtdə, lakin 320 km. məsafədə olan Şəki şəhərində daha geniş yayılmışdır.

Kəlağayı haqqında

Kəlağayı – Azərbaycanda qadınlara məxsus, ipək sapdan toxunmuş dördkünc formalı baş örtüyüdür. Ölkəmizin qərb zonasında buna “çarqat” da deyilir. Bu örtük gözəllik, ismət, ləyaqət, ehtiram, sədaqət rəmzi olmaqla yanaşı, özündə Odlar Yurdu Azərbaycanın qədim tarixini, mədəniyyətini, adət-ənənələrini yaşadır.

Kəlağayı istehsalı Azərbaycanda qədimdən məlumdur. Təbriz, Gəncə, Şamaxı, Şəki, Naxçıvan şəhərlərində yüksək keyfiyyətli kəlağayılar hazırlanırdı. Bu baş örtüyünün bir çox bölgələrdə istehsal olunmasına baxmayaraq, kəlağayı paytaxt Bakıdan 165 km. şimal qərbdə yerləşən İsmayıllı rayonun Basqal qəsəbəsində və elə həmin səmtdə, lakin 320 km. məsafədə olan Şəki şəhərində daha geniş yayılmışdır.

Kəlağayının daha çox məhz bu bölgələrdə toxunmasının və yüksək keyfiyyətinin səbəbi, heç şübhəsiz Şəki ipəyidir. Kəlağayının hazırlandığı bu unikal parçanın yaranması özü böyük prosesdir, tarixi isə çox qədimdir.

Azərbaycanda ipəkçilik ta qədim zamandan təşəkkül tapıb böyük inkişaf yolu keçmişdir. Tədqiqatlar göstərir ki, Şəkidə ipəkçiliyin tarixi hələ miladdan əvvəlki dövrlərə təsadüf edir. Şəki uzun illər Azərbaycanda, eləcə də Qafqazda ipəkçiliyin mərkəzi olmuşdur. XIX əsrdə dünyada ən böyük ipəksarıma fabriki məhz Şəkidə fəaliyyət göstərirdi. Şəki ipəyi nəinki Azərbaycanda, həmçinin Şərq ölkələrində, Avropada, Rusiyada da tanınır və yüksək qiymətləndirilirdi. Hətta II Nikolayın çarlığı dövründə rus imperiyasında tədavülə buraxılan beşyüzlük əsginazlara əzilməməsi, qırışmaması üçün məhz Şəki ipəyi qatılırdı. 1862-ci ildə Londonda keçirilən beynəlxalq sərgidə Şəki ipəyi medala layiq görülmüşdü. Fransanın Lion şəhərinin Sent-Etyen şirkəti Şəki ipəyinin daimi alıcılarından idi. Təsadüfi deyil ki, XIX əsrin əvvəllərində Şəkini ipəkçilikdə qazandığı uğurlarına görə “Qafqazın Lionu” adlandırırdılar.

Şəki ipəyindən hazırlanan geyimlər, tikmələr, baş örtükləri də yüksək qiymətləndirilirdi. Elə bu səbəbdən kəlağayı istehsalı ilə məşğul olan yerli əhali ipəyi daha çox Şəkidə hazırlayıb, kəlağayını isə Basqalda yaradırdılar. Odur ki, hər iki bölgə arasında müəyyən qədər məsafə olsa da, onların yollarını, elə məhz “ipək telləri” bağlayırdı.

Müxtəlif illərdə Azərbaycanda səfərdə olmuş A.Oleari, A.Cenkinson, E.Çələbi, A. Düma, F.Kotov kimi səyahətçi və diplomatlar öz qeydlərində kəlağayı haqqında söz açmışlar. Məlumdur ki, 1870-ci ildə Basqal kəlağayısı Londonda keçirilən sənət sərgisində gümüş medala layiq görülmüşdür.

Əsrlərcə tarixi olan kəlağayının ərsəyə gəlməsi mürəkkəb proses olduğundan burada bir neçə peşə növünün nümayəndəsi – toxucu (tərrax) (kəlağayı toxuyan), boyaqçı (kəlağayını boyayan), qəlibçi (qəlibin köməkliyi ilə kəlağayıya müxtəlif naxışlar vuran), kəlağayıçı (ornamentalist sənətkar) iştirak edir. Çəkisi 125 qram olan, bir üzükdən keçə bilən bu unikal örtüyün boyanıb, naxışlanması iki gün çəkir və qəribə görünsə də, adətən bu qadın baş geyimi kişilər tərəfindən hazırlanır. Belə ki, qaynayan rənglərlə, qəliblə işləmək kimi çətin işin öhdəsindən yalnız kişilər gələ bilər.

Baş örtüyünün hazırlanma prosesində ən aparıcı qüvvə boyaqçı hesab olunur. Çünki hazır kəlağayıları küpxanada qaynar şəkildə boyamaq böyük zəhmət, virtouz bacarıq və incə duyma qabiliyyəti tələb edir. Əsasən, ağ, qara, soğanı və yaşıl rənglərdə 150×150 sm və 160×160 sm ölçüyə malik olan kəlağayının boyanmasında sumaq, zirinc, narınc, cır alma, zəfəran, qarağat və s. bitkilərdən istifadə edilir.

Kəlağayının naxışları ağac və ya metal qəlib vasitəsilə vurulur. Kəlağayının yeləni (haşiyəsi), bəzən isə xonçası (ortası) basmanaxış üsulu ilə həndəsi və ya nəbati naxışlarla bəzədilir. Kəlağayıda əks olunan naxışlar özündə böyük məna ehtiva edir. Kəlağayının üzərində həkk olunmuş naxışlar öz qüdrəti, dərin mənası hesabına yüz illərdir ki, dəyişilməz olaraq qalır. Naxışlar içərisində daha çox butalar üstünlük təşkil edir ki, bu da Azərbaycan ornament sənətində ən çox yayılmış bəzək elementlərindən biridir. Bildirək ki, tədqiqatçılar butanın atəşpərəstlik dövrünə məxsus bəzək forması olduğunu ehtimal edir.

Hər bölgənin kəlağayısı digərindən əsasən haşiyəsindəki ornamentlərə görə fərqlənir. Şəki və Basqal kəlağayıları içərisində “Şah buta”, “Saya buta” və “Xırda buta” çeşnilərindən daha çox istifadə olunur. “Heyratı”, “Soğanı”, “İstiotu”, “Albuxarı”, “Abi”, “Yeləni” adlı əlvan kəlağayılar da vaxtı ilə Yaxın Şərq və Qafqaz xalqları arasında böyük şöhrət qazanmışdı.

Kəlağayıda həkk olunmuş naxışların ayrı-ayrı forma və motivləri yerli əhalinin gündəlik məişətinə də sirayət etmişdir. Belə ki, şirniyyat və çörək məmulatlarında, türbə və qəbirüstü abidələrdə kəlağayıya məxsus elementləri görmək mümkündür. Bu baş örtüyünə gözəllik, təmizlik rəmzi kimi Azərbaycan folklorunda, poeziyasında, habelə təsviri və dekorativ sənətində də tez-tez rast gəlinir. Sözsüz ki, bütün bunlar kəlağayı ornamentlərinin bir çox dünya xalqlarının incəsənətində də yer almasına gətirib çıxarmışdır.

Kəlağayının əsas xüsusiyyətlərindən biri onun həm istilik, həm də sərinlik gətirməsidir. Belə ki, ipək parça son dərəcə nazik, yumşaq olub, onu geyinən insanın dərisinə qulluq edir, müxtəlif mikroblardan qoruyur.

Kəlağayı bu gün də Azərbaycanda geyim elementi kimi istifadə olunur və çadradan fərqli olaraq onun dinlə heç bir əlaqəsi yoxdur. Qadınlar kəlağayını müxtəlif yaş dönəmlərində rənginə və formasına görə örtürlər. Belə ki, yaşlı və qoca qadınlar kəlağayını çalma, yaxud dingə şəklində bağlayırlar, cavan qadınlar və qızlar isə örpək kimi istifadə edirlər. Qadınlar yas yerlərində qara, toy mərasimlərində isə əlvan naxışlı kəlağayılar bağlayarlar. Ümumiyyətlə, yaşlı qadınlar tünd, geniş ölçülü, gənc qadınlar isə ağ və əlvan rəngli kiçik ölçülü kəlağayı örtürlər.

Azərbaycanda vaxtı ilə kəlağayı yalnız qadın gözəlliyini tərənnüm etmirdi. Bunu həm də qurulacaq ailənin təməl daşı hesab etmək olardı. Belə ki, kəlağayısını oğlana bağışlayan qız eşqinə ömürlük sadiq qalacağına and içərmiş. Yaxud da elçilik mərasimində qız tərəfinin razılığı alınandan sonra oğlan tərəfindən bir qadın qırmızı kəlağayıya bükülmüş nişan üzüyünü təqdim edirdi. Bundan başqa toy öncəsi adətlərdən olan xınayaxdı mərasmində gəlin gedən qızın başına qırmızı kəlağayı atıb, əl-ayağına xına yaxarlar. Kəlağayının toy mərasimindəki rolundan söz düşmüşkən onu da əlavə edək ki, bəyin özünə, sağında və solunda dayanan dostlarının boynuna, gəlin maşınının güzgüsünə də kəlağayılar bağlanırdı. Hətta toya təşrif buyuran qadınların xonçasında ən qiymətli hədiyyə də elə kəlağayı olardı. Bu ənənə indi də Azərbaycanın bəzi bölgələrində qorunub yaşamaqdadır.

Bəzən Azərbaycan ailələrində insan dünyasını dəyişəndə onun üstünü qara kəlağayı ilə örtərlər. Bu hətta dəfn olunma prosesinə qədər də baş verə bilər. Bu da onu göstərir ki, kəlağayı azərbaycanlıları ömür boyu müşayiət edən elementlər sırasındadır. Bu baş örtüyü həm də sülhsevər missiyanı özündə yaşadır. Belə ki, müxtəlif səbəblərdən yaranmış münaqişə zamanı qadın başındakı kəlağayını yerə atarsa dava edən şəxslər dərhal savaşı dayandırarlar.

Göründüyü kimi kəlağayıya hörmət qadına olan ehtiram qədər daim zirvədədir və o bəzən istifadə olunmasa belə evin ən əziz yerində qorunub saxlanılır. Onu hətta ölkəmizin hüdudlarından kənarda yaşayan azərbaycanlıların evlərində də görmək mümkündür. Çünki kəlağayı azərbaycanlıların ailə ənənələrini qoruyan qüvvələrdəndir.

Kəlağayı elə baş örtüklərindəndir ki, ona hər zaman ehtiyac duyulur. Dəbin sürətlə dəyişildiyinə baxmayaraq örtüyün ölçüsü, naxışlarının forması olduğu kimi hələ də qalmaqdadır. Onu hətta dünyada ən uzunömürlü baş geyimlərindən biri kimi qəbul etmək olar.

İstər Azərbaycanda, istərsə də xarici ölkələrdə kəlağayıya olan böyük tələbat bu qədim sənət növünü indiyədək yaşadır. Bu gün də Şəki şəhərində, Basqal qəsəbəsində bu işi davam etdirən sülalələr böyük məmnuniyyətlə kəlağayı istehsal edirlər. Müxtəlif illərdə Basqal və Şəkidən çıxmış sənətkarlar yalnız Azərbaycanın digər bölgələrində deyil, eləcə də Gürcüstanda, Türkmənistanda, İranda, Rusiyada və Özbəkistanda da kəlağayı istehsalının təməlini qoymuşlar.

Basqalda “İnkişaf” Elmi Təşkilatın təşəbbüsü ilə “Kəlağayı” Mərkəzi fəaliyyət göstərir. Burada bütün kəlağayı ənənələri tamamilə bərpa olunmuşdur. Həmçinin Basqalda unikal interaktiv “Kəlağayı” muzeyi yaradılmışdır. Bura gələn ziyarətçilər nəinki kəlağayının tarixi və ənənələri ilə tanış olurlar, eləcə də sənətin yaranma prosesini canlı görüb, hətta məhsulun hazırlanmasında da iştirak edə bilərlər.

Kəlağayı yalnız Basqalda yerləşən muzeydə deyil, eyni zamanda Moskvada Dövlət Şərq Xalqlarının İncəsənət Muzeyində, Bakıda Milli Tarix Muzeyində, Azərbaycan İncəsənət Muzeyində xalqımızın məişətində və həyatında oynadığı böyük rol kimi təqdim olunur. Əminliklə deyə bilərik ki, kəlağayı daim Azərbaycan xalqının ayrılmaz hissəsi kimi yaşayacaq. Çünki kəlağayı ənənəsini yalnız bu sənətlə məşğul olanlar deyil, bütünlükdə xalq yaşadır.

Kəlağayi

Kəlağayı Azərbaycanda qadınlara məxsus qədim baş örtüyüdür. O, əsasən, ipəkdən hazırlanır və dördkünc formada olur. Hələ qədim zamanlardan Təbriz, Şamaxı, Gəncə, Şəki kimi Azərbaycan şəhərlərində kəlağayı istehsalı həyata keçirilmişdir. Bu qədim baş örtüyü qadının şərəf və ismət rəmzi hesab olunmuşdur. Əgər qadın döyüşən kişilərin qarşısında baş örpəyini açıb atardısa, o zaman onlar döyüşü dayandırardılar. Digər bir xalq adətinə görə isə kəlağayısını sevdiyi oğlana bağışlayan qız əbədi ona sadiq qalacağına and içmiş hesab olunurdu.

Kəlağayılı Azərbaycan xanımları

Kəlağayı xalqın qədim adətlərinin ayrılmaz tərkib hissəsi olmaqla toy və yas mərasimlərində istifadə olunur. Kəlağayılar rəng və ölçü çeşidi ilə seçilir. Yaşlı və qoca qadınlar tünd rəngli kəlağayılardan istifadə edir və onu çalma kimi bağlayırlar. Gənc xanımlar isə ağ və əlvan rəngli kəlağayıdan örpək kimi istifadə edirlər. Kəlağayının hazırlanması bir neçə mərhələdən ibarət olan uzun bir prosesdir. Onun hazırlanmasıında əsas məqamlardan biri yalnız təbii materiallardan istifadə olunmasıdır. Kəlağayı çox nazik ipək saplarla toxunur, həndəsi, nəbati və kosmoqonik naxışlarla bəzədilir. Bu naxışlar arasında “günəş”, “buta”, “xarıbülbül”, “aypara” kimi naxışlar daha məşhurdur. Kəlağayı naxışlandıqdan sonra təbii boyalarla rənglənir.

Müxtəlif naxışlarla bəzədilmiş kəlağayılar

Hal-hazırda Azərbaycanda kəlağayı Şəki şəhəri və İsmayıllı rayonun Basqal qəsəbəsində istehsal olunur. Müasir dövrdə xanımlar kəlağayıdan, əsasən, şal kimi istifadə edirlər. Bu qədim baş örtüyünün ənənəvi istifadəsinə demək olar ki, ancaq yaşlı qadınlar və ucqar kənd əhalisi arasında rast gəlmək olar. Qeyd etmək lazımdır ki, kəlağayı UNESCO-nun qeyri-maddi mədəni irsi üzrə reprezentativ siyahısına daxil edilmişdir və Azərbaycana gələn xarici turistlər tərəfindən böyük maraqla qarşılanır.

Кялагаи – история, изготовление, орнамент: “Струящийся шелк – символ нежности” (ФОТО)

Представляем читателям Trend Life интересный материал об истории, изготовлении и особенностях азербайджанского национального женского головного убора – кялагаи (азерб. kəlağayı), который внесен в список нематериального культурного наследия ЮНЕСКО.

Читайте Trend в

БАКУ /Trend Life/ – Представляем читателям Trend Life интересный материал об истории, изготовлении и особенностях азербайджанского национального женского головного убора – кялагаи (азерб. kəlağayı), который внесен в список нематериального культурного наследия ЮНЕСКО.

Кялагаи в народе называют “струящимся шелком – символом нежности”. Этот материал загадочен сам по себе. И то, как он рождается, и по своим характеристикам. Шелковая нить невероятно тонка, но при этом и невероятно прочна. Шелк греет и дарит прохладу. Одним словом, древние азербайджанцы были правы, когда именно его выбрали для женского головного убора – кялагаи.

Из истории.

Кялагаи – представляет собой шёлковый платок из некрученых нитей, ручного изготовления, с набивным узором, выполненным традиционным способом резервирования воском.

На протяжении веков кялагаи было неотъемлемой частью жизни азербайджанской женщины. Еще в 5-6 вв. в Мингечауре носили шелковые платки со следами золотошвейной вышивки – прообраз кялагаи. Азербайджан в XVII веке являлся крупной шелководческой областью Ближнего Востока, а Ширванская провинция – главным районом шелководства Азербайджана. Важнейшими центрами производства шелковых тканей в Азербайджане были и Шемаха, Гянджа, Шеки, Шуша. Здесь производили удивительные по тонкости, изысканности и красоте узоров, ткани, шелковые женские головные платки и др. Особенно Шеки издавна славился изделиями из шелка. Итальянский путешественник Марко Поло еще в 13 веке отмечал красоту таких шелковых платков в Шемахе и Барде.

Много любопытных сведений оставили такие английские путешественники как Р.Джон-сон, Т.Олкок, Дж.Рении, Р.Чини и другие. Голландец Я.Я.Стрейс, побывавший в Азербайджане в середине 17 века, сообщал, что на базаре в Шемахе “много хороших и крытых рядов со многими лавками, где продают меха, шелк, вытканные серебром и золотом платки. “

Ношение

Существовали кялагаи на разные случаи жизни, а при его ношении даже существовали возрастные и социальные различия: пожилые женщины носили более темные цвета – черные, темно-синие, молодые же более яркие – белые, бежевые, ярко-голубые и др. Кялагаи разноцветной окраски пользовались большей популярностью.

Отдельно стоит рассказать про свадьбы, где невеста покрывалась ярко-красным кялагаи – он скрывал ее лицо и окутывал фигуру. Это теперь без белоснежной фаты нельзя представить себе ни одну свадьбу, а раньше белый цвет заменял красный.

В каждом регионе страны его повязывали по-своему. В некоторых местах кялагаи завязывали поверх косынок, предварительно собрав волосы льном или марлей. В сельской местности из платка и намотанного на него кялагаи состояла чалма.

Орнамент

Кялагаи прошлых лет отличались от современных своим рисунком или орнаментом. Наиболее древним и распространенным сюжетом на кялагаи было изображение пары птиц (павлин), а причудливые рисунки с изображением листьев и цветов перекликались со сложными геометрическими узорами. Излюбленными растительными мотивами являлись роза (гызыл гюль), нарцисс (наргиз), гвоздика (гярянфиль), мак (лалэ), лилия (занбаг), ирис (сусян) и цветы фруктовых деревьев граната, айвы, алычи, а также колосьев ( сюнбюль) и листьев различных форм.

А геометрический узор состоял из прямых и ломаных линий, зигзагов, треугольников, четырехугольников, шести- и восьмигранных розеток, ромбиков, звездочек и символического изображения солнца. Орнамент рисунка кялаги в различных областях Азербайджана отличался друг от друга: для Абшерона и Шеки характерен крупный массивный узор, в Шемахе преобладал мелкий рисунок, в Гяндже, Казахе и Карабахе наблюдалось одновременное распространение мелкого и крупного рисунков.

Сегодня по особенности расположения узоров кялагаи делятся на три вида. Первые – сплошь покрытые узорами, образующими целую картину. Вторые – те, где узор расположен лишь по краям. И третьи – наиболее распространенный, повседневный вариант, белоснежные кялагаи с ярким орнаментом по краям.

Платки кялагаи традиционно имеют форму квадрата и определенный размер – 150х150 или 160х160 см. Считается, что это своего рода модуль кялагаи, который делят на четыре части и получают удобный платок для ежедневной носки. Иными словами, его поверхности достаточно, чтобы покрыть и голову, и плечи. В наше время кялагаи делают разных размеров – прямоугольной формы в виде шарфов, или по форме квадрата, только размерами поменьше.

Сегодня кялагаи, который носят наши бабушки или жительницы отдаленных районов республики, представляет собой окаймленный шелковый платок с преимущественным орнаментом буты.

Баскал – центр производства кялаги

И по сей день в Азербайджане жива традиция производства кялагаи. Центром его является Баскал – живописное селение близ Шамахи.

Это искусство процветает здесь испокон веков. Парадоксально – но изготовлением женского головного убора издревле занимаются исключительно мужчины. Впрочем, парадоксально это лишь на первый взгляд. Если вдуматься, то женщине, наверное, была бы просто не под силу эта работа. А она весьма тяжела – мастер имеет дело и с кипящей краской, и с тяжелыми трафаретами и т. д. Секреты этого искусства передаются из поколения в поколение. А порою мастер и сам не в силах конкретно объяснить, в чем же дело, и как ему удается достигнуть таких превосходных результатов. Это заложено где-то на генном уровне, в памяти пальцев. Они чувствуют, что и как надо делать.

Кялагаи изготавливается по методу “батик” – горячее окрашивание шелка. Узор на ткань наносится при помощи специальных “печатей” – галибов (изготавливают из твердых пород дерева – груши или ореха). Узоров – великое множество и каждый из них что-то символизирует. Большинство из них имеют мифологические корни и идут из далекой древности. Но чаще всего на кялагаи бывает изображена бута. Таким образом, готовое кялагаи – это своего рода книга, послание, имеющее глубокий философский смысл, но прочесть его могут лишь сведущие.

В Баскале при изготовлении кялагаи используются только натуральные красители, производимые из растений, коры деревьев, цветов. Например, из обычной луковой шелухи получается краска особенного золотистого оттенка.

Кялагаи белого цвета с цветной каймой изготавливается следующим образом. На расстоянии от края 10 – 12 см набивается кайма, состоящая только из мелких зубчиков (вроде гребешка). Выше этого штампа прикладывается ещё гладкий квадратный штамп для предохранения белой ткани всего платка от действия краски, в которую затем погружается кайма. После этого кялагаи складывается вдвое, а затем “гармошкой”. Верхняя часть закручивается на небольшую круглую палку и поверх перевязывается тряпочкой, а нижняя распускается и погружается для закрепления в раствор квасцов.

Через сутки кайма платка вынимается и опускается в холодную краску желаемого цвета. В результате этого получается цветная кайма. такие шёлковые головные платки совершенно самобытны как по рисунку, так и по расцветке. Чтобы получить двухцветные и трёхцветные головные платки, всё это повторяется столько раз, во сколько цветов хотят окрасить платок.

Изготовленные в Баскале кялагаи пользуются большим спросом – как у иностранцев, так и у местных любителей фольклора. Сюда специально приезжают на экскурсии – понаблюдать за процессом “рождения” кялагаи и заказать себе эксклюзивный платок со своим именем.