Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. III hissə. Morfologiya

– nilisoma: (ni / yo – li / o’tgan zamon – soma / o’qish): o’qidim.

Morfologiya (tilshunoslik): Tasnifi va namunalari

The morfologiya so’zlarning ichki tuzilishini, shakllanish qoidalarini va shu tilning boshqa so’zlari bilan turli xil usullarini o’rganishga mas’ul bo’lgan tilshunoslik fanidir. Shu ma’noda morfologiya atamasi ikkita zarrachadan yoki morfemadan iborat.

Birinchisi -morf (shakl), ikkinchisi -ologiya (bilim sohasi). Shunday qilib, bu “shakllarga oid bilimlar tarmog’i” degan ma’noni anglatadi. Ushbu so’z odatda nemis shoiri, roman yozuvchisi, dramaturg va faylasufi Iogann Volfgang fon Gyote (1749-1832) ga tegishli bo’lib, uni 19-asrning boshlarida biologiya sohasida yaratgan.

Ushbu sohada morfologiya organizmlarning shakli va tuzilishini o’rganadi. Geologiyada bu Yer shakllarining konfiguratsiyasi va evolyutsiyasini o’rganishga ishora qiladi.

Tilshunoslikda morfologiya so’zlarni shakllantirishda ishtirok etadigan aqliy tizimni o’rganadi; So’zlarni, ularning ichki tuzilishini va shakllanish jarayonlarini o’rganadigan bu bo’lim.

Morfologiya nima uchun kerak?

Morfologiya, lingvistik intizomning boshqa tarmoqlari singari, turli til tizimlarida yotgan mexanizmlarni kashf etishga xizmat qiladi. Ularning alohida holatlarida har bir tilning ichki tuzilishi va leksikasini shakllantirish qoidalari ochib berilgan.

Shunday qilib, ba’zi bir tillarda morfologiyadan foydalanib, bitta so’zga murakkab ma’nolarni kiritish boshqalarga qaraganda ancha puxta ekanligi ta’kidlangan.

Masalan, Grenland tilida tusaanngitsuusaartuaannarsiinnaanngivipputit bu “siz shunchaki doim tinglamayotganligingizni ko’rsatolmaysiz” degan ma’noni anglatuvchi bitta so’z.

Shuningdek, ingliz tilida fe’l va uning predmetini birlashtiradigan murakkab so’zlar (qo’rqinchli kabi) juda kam uchraydi. Buning o’rniga, ular frantsuz va boshqa romantik tillarda asosiy va juda umumiy naqshdir.

Ingliz va nemis tillari “qo’g’irchoq uyi” so’zida bo’lgani kabi, o’ng tomonda joylashgan. Biroq, italyan va boshqa romantik tillarda yadro ko’pincha chap tomonda bo’ladi, xuddi “kofeelat” (sutli kofe) so’zida bo’lgani kabi.

Ushbu xilma-xillikka qaramay, morfologiya barcha tillar grammatikasining jihati bo’lib, ba’zilarida u sintaksisga imkon beradigan ekspresiv kuch bilan raqobatdosh.

Tasnifi

Flektatsion morfologiya

Flektatsion morfologiya – bu so’zlarning ayrim grammatik kategoriyalardagi shakllarini ajratib turadigan jarayonlar (masalan, biriktirish).

Prototipik burilish toifalariga son, vaqt, shaxs, ish, jins va boshqalar kiradi. Umuman olganda, bular turli xil so’zlar o’rniga bitta so’zning turli xil shakllarini ishlab chiqaradi.

Bundan tashqari, fleksion kategoriyalar so’z yoki leksema bilan ifodalangan asosiy ma’noni o’zgartirmaydi, shunchaki unga spetsifikatsiyalar qo’shadi yoki uning ma’nosining ba’zi jihatlarini ta’kidlaydi.

Shuning uchun varaq va varaqlarda, yozish va yozishda yoki o’qituvchi va o’qituvchining lug’atlarda alohida yozuvlari yo’q. Masalan, “barglar” barg bilan bir xil asosiy ma’noga ega, ammo “s” morfemasi ko’plik tushunchasini qo’shadi.

So’zning turli xil grammatik shakllari bir nechta hodisalarni ifodalashi mumkin:

– Ular so’zlarning ayrim turlarining o’ziga xos xususiyatlarini namoyon qilishi mumkin. Masalan, ispan tilida ism jins va sonni (aktyor / aktyor, aktrisa / aktrisa) namoyon qiladi.

– Ular sintaktik munosabatlarni ifodalaydi. Bunga misol qilib, sifatning jinsi va sonidagi ism bilan kelishuv (oq uy / oq uylar) keltirilgan.

– Ular jumla xususiyatlarini namoyon qiladi. Buning o’ziga xos holi – bu og’zaki burilishdagi vaqt va jihat (masalan: # o’sha paytda biz daryoda cho’milardik “).

Hosil morfologiya

Derivativ morfologiya yangi leksemalar yoki so’zlarning shakllanish jarayonlari bilan shug’ullanadi. Ushbu jarayonlar ko’pincha bazani yoki ildizni muntazam ravishda o’zgartirishni o’z ichiga oladi.

Umuman olganda, eng ko’p ishlatiladigan bypass texnikasi – bu affiksatsiya. Masalan, ispan tilida prefikslar yoki qo’shimchalar ishlatiladi: halol, vijdonsiz, halol. Biroq, boshqa tillarda infikslar, interfeyslar va sunnatlar mavjud.

Affiksatsiyadan tashqari, undoshlar va unlilarni takrorlash, ichki modifikatsiya qilish yoki qayta tashkil etish yoki segmentlarni qoldirib yuborish kabi boshqa mexanizmlar mavjud.

Misollar

Tillar so’zlarni va ularning turli shakllarini yaratish uchun mavjud bo’lgan turli xil morfologik jarayonlarga ega.

Shu bilan birga, qanday morfologik jarayonlar mavjudligi, ular qanchalik tez-tez ishlatilishi va ushbu jarayonlarda qanday ma’lumotni kodlash mumkinligi to’g’risida farq bor.

Umumiy ma’noda, tillarni so’z qurish xususiyatlariga va turli xil biriktirish jarayonlaridan foydalanishga qarab tasniflash mumkin. Shunday qilib, tillarning ikkita asosiy turi ajratiladi: analitik va sintetik.

Birinchisida jumlalar to’liq erkin morfemalardan iborat bo’lib, bu erda har bir so’z bitta morfemadan iborat. O’z navbatida, sintetika ikki yoki undan ortiq qulflangan morfemalarni kiritishga imkon beradi.

Morfema – bu semantik ma’noning minimal birligi. Bu “quyosh” “uy” yoki “vaqt” sifatida bepul bo’lishi mumkin (ular o’z-o’zidan ma’noga ega); yoki qulflangan, masalan, ko’plik “s” yoki “dis” qo’shimchasi (ular bilan birga bo’lishi kerak: to’tiqushlar – notekis).

Mana ba’zi misollar.

Suaxili

Suahili – bu aglutinatsiya qiluvchi til, morfemalar o’zgarishsiz qoladigan sintetik til turi:

– ninasoma (ni / yo – na / hozirgi zamon – soma / o’qish): o’qiyman.

– unasoma (u / siz – na / hozirgi zamon – soma / o’qing): siz o’qiysiz.

– nilisoma: (ni / yo – li / o’tgan zamon – soma / o’qish): o’qidim.

Ispaniya

Ispan tili ham sintetik tildir, ammo flektatsion yoki birlashtiruvchi turdagi. Xuddi shu morfema grammatik ma’lumotlarning bir nechta turlarini o’z ichiga olishi bilan tavsiflanadi:

– Men gapiraman (“o” qo’shimchasi: birinchi shaxs birlik, hozirgi zamon, indikativ kayfiyat).

– gapiring (“a” qo’shimchasi: uchinchi shaxs birlik, hozirgi zamon, indikativ kayfiyat).

– U gapirdi (urg’u bilan “o” qo’shimchasi: birinchi shaxs birlik, o’tgan zamon, indikativ kayfiyat).

Mandarin xitoyi

Mandarin xitoychasi – analitik til. Ushbu turdagi tillar odatda qat’iyroq va puxta ishlab chiqilgan sintaktik qoidalarga ega.

Shuningdek, so’zlarda gapdagi rolini ko’rsatish uchun morfologik belgilar mavjud emas. Shuning uchun so’z tartibi juda muhim bo’lishga intiladi.

一个 ī yī ge nánhái (so’zma-so’z “erkak bolaning birligi”): bola.

四个 男孩 sì ge nánhái (so’zma-so’z “to’rtta erkak bola”): to’rtta bola.

Adabiyotlar

1. Aronoff, M. va Fudeman, K. (2004). Morfologiya nima? Hoboken: Blackwell nashriyoti.
2. Britannica entsiklopediyasi. (2016 yil, 21 mart). Morfologiya. Britannica.com saytidan olingan.
3. Fromkin, V.; Rodman, R va Hyams, N. (2017). Tilga kirish. Boston:
   O’qishni to’xtatish.
4. Anderson, S. R. (s / f). Morfologiya. Cowgill.ling.yale.edu dan olingan.
5. Vang, X. (2015). Uchta tilni saqlash: o’spirin yillari. Bristol: ko’p tilli masalalar.
6. Nordquist, R. (2017 yil, 26 aprel). Flektatsion morfologiya (so’zlar). Thoughtco.com saytidan olingan.
7. Felíu Arquiola, E. (2009). Ichki tuzilishga ega so’zlar. E. de Migelda (muharrir),
   Leksikologiyaning panoramasi, bet. 51-82. Barselona: Ariel.
8. Manker, J. (2006). Morfologik tipologiya. Tilshunoslikdan olingan.berkeley.edu.

Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. III hissə. Morfologiya

Bakı: Şərq-Qərb, 2007. — 280 səh. — ISBN: 978-9952-34-179-9.

Ali məktəblərin filologiya fakültələrinin müəllimləri və tələbələri üçün nəzərdə tutulmuş bu dərslikdə morfologiyanın mühüm məsələləri – əsas nitq hissələri (isim, sifət, say, əvəzlik, fel və zərf), köməkçi nitq hissələri (qoşma, bağlayıcı, ədat və modal sözlər) və xüsusi nitq hissələri (nida və yamsılamalar) haqqında geniş məlumat verilir.

• Sign up or login using form at top of the page to download this file.
• Sign up

See also

Dəmirçizadə Ə. Müasir Azərbaycan dili. I hissə. Fonetika, orfoepiya, orfoqrafıya

• Category: Languages and linguistics → Azerbaijanian language

Bakı: Şərq-Qərb, 2007. — 256 səh. — ISBN: 978-9952-34-153-9. Ali məktəblərin fıloloji fakültələrinin müəllimləri və tələbələri üçün nəzərdə tutulmuş bu dərslik üç hissədən ibarətdir. Birinci hissədə – “Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin fonetikası” bəhsində fonetik qanunlar, vurğu, intonasiya və eləcə də hecaların növləri haqqında geniş məlumat verilir.

• 12,70 MB
• added 10/24/2016 15:15
• info modified 01/21/2023 22:36

Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. III hissə. Morfologiya

Ali məktəblərin filologiya fakültələrinin müəllimləri və tələbələri üçün nəzərdə tutulmuş bu dərslikdə morfologiyanın mühüm məsələləri – əsas nitq hissələri (isim, sifət, say, əvəzlik, fel və zərf), köməkçi nitq hissələri (qoşma, bağlayıcı, ədat və modal sözlər) və xüsusi nitq hissələri (nida və yamsılamalar) haqqında geniş məlumat verilir.

• Чтобы скачать этот файл зарегистрируйтесь и/или войдите на сайт используя форму сверху.
• Регистрация

• Узнайте сколько стоит уникальная работа конкретно по Вашей теме:
• Сколько стоит заказать работу?

Смотри также

Abdullayeva G.A. Müasir Azərbaycan dili. II hissə (morfologiya, sintaksis)

• Раздел: Азербайджанский язык → Грамматика

AMİ-nin “Xarici dil (ingilis dili) müəllimliyi” ixtisası üçün dərs vəsaiti. — Bakı: Elm və təhsil, 2013. — 308 səh. Dərs vəsaitinin II hissəsində qrammatika sahəsi, morfologiya və sintaksis şöbələri, bu şöbələrin tədqiqat obyektinə daxil olan bütün məsələlər: nitq hissələri, onlara aid olan kateqoriyalar, nitq hissələrinin quruluş xüsusiyyətləri, sintaktik əlaqələr, söz.

• 1,47 МБ
• добавлен 17.01.2017 20:54
• описание отредактировано 29.08.2021 00:25

Cəfərov S. Müasir Azərbaycan dili. II hissə. Leksika

• Раздел: Языки и языкознание → Азербайджанский язык

Bakı: Şərq-Qərb, 2007. — 192 səh. — ISBN: 978-9952-34-108-9. Ali məktəblərin filologiya fakültələrinin müəllimləri və tələbələri üçün nəzərdə tutulmuş bu dərslik iki hissədən ibarətdir. Birinci hissədə -“Leksikologiya” bəhsində leksikologiyanın məqsədi və vəzifələri, müasir Azərbaycan dilinin lüğət tərkibi, leksikası, idiom və ibarələri, leksikoqrafıyası və s. izah olunur.

• 4,79 МБ
• добавлен 26.10.2016 12:48
• описание отредактировано 27.10.2016 02:54

Dəmirçizadə Ə. Müasir Azərbaycan dili. I hissə. Fonetika, orfoepiya, orfoqrafıya

• Раздел: Языки и языкознание → Азербайджанский язык

Bakı: Şərq-Qərb, 2007. — 256 səh. — ISBN: 978-9952-34-153-9. Ali məktəblərin fıloloji fakültələrinin müəllimləri və tələbələri üçün nəzərdə tutulmuş bu dərslik üç hissədən ibarətdir. Birinci hissədə – “Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin fonetikası” bəhsində fonetik qanunlar, vurğu, intonasiya və eləcə də hecaların növləri haqqında geniş məlumat verilir.

• 12,70 МБ
• добавлен 24.10.2016 15:15
• описание отредактировано 25.10.2016 03:36

Языки народов СССР. Том II. Тюркские языки

• Раздел: Лингвистика → Тюркское языкознание

Москва: Наука, 1966. — 532 с. Предисловие Тюркские языки (Общие сведения и типологическая характеристика) — Н. А. Баскаков Чувашский язык — И. А. Андреев Азербайджанский язык — Н. З. Гаджиева Туркменский язык — П. А. Азимов, Дж. Амансарыев, К. Сарыев Гагаузский язык — Л. А. Покровская Татарский язык — М. З. Закиев Язык барабинских татар — Л. В. Дмитриева Башкирский язык — А. А.

• 67,63 МБ
• добавлен 06.10.2018 06:57
• описание отредактировано 26.01.2023 18:30