Dünyada əsas taxıl istehsalçısı hansı ölkədir

Qarğıdalı becərilməsi üçün istifadə olunan ərazi milli ərazidə təxminən 38 milyon hektar ərazini əhatə edir.

Blogun Tək Ünvanı!

Maddələr mübadiləsi, istehsal dağıtma (və ya assimilyasiya etmə) canlıda
həyatın davam etdirilməsi əsnasında reallaşan bütün kimyəvi proseslərdir.
Hər orqanizm, böyümə, inkişaf, istilik, hərəkət, artıma kimi həyati fəaliyyətləri
davam etdirə bilmək üçün xarici ətrafdan bəzi maddələr və enerji
almaq məcburiyyətindədir.Bu maddələr və enerji, həyati fəaliyyətlərin davam etdirilə bilməsi üçün lazım olan orqanik molekulların
sintezlənməsində istifadə ediləcək. Xarici ətrafdan alınan
orqanik və ya qeyri-üzvi molekullar,ya əvvəl parçalanaraq,
məhv uğradılaraq ya da məhv gərək qalmadan lazımlı molekulların
sintezlənməsində istifadə edilər.

QEYRİ ÜZVİ MADDƏLƏRİN ÖNƏMİ

Mineral maddələr bədəndəki bütün orqanlarda, toxumalarda, mayelərdə var.Bədənin heç bir orqanı, heç bir hüceyrəsi natrium, kalsium, fosfor və başqa mineral olmadan yaşaya bilməz. Adətən, onlar, duzların, zülalların və həmçinin başqa mürəkkəb birləşmələrin tərkibinə daxildir.

KALSİUM (Ca)
Kalsium sümük toxumasının əsas elementidir.
Orqanizmə kalsium kifayət miqdarda daxil olunduqda, insanın sümükləri möhkəm olur. Əks halda sümüklər kövrək olacaq, skelet əyiləcək, hətta yüngül travma nəticəsində sümüklər qırıla bilər. Dişlərimizin vəziyyəti də kalsiumdan asılır.
Kalsium bədənin bütün əzələlərinin normal fəaliyyəti üçün çox vacibdir.
Kalsiumun defisiti əzələlərdə spazmlara (tutulmalara), əzələlərin keyiməsinə, qıcolamlara səbəb olur.

Ürək də əzələdir. Bu əzələnin normal fəaliyyəti insan üçün həyati vacibdir. Kalsium urəyin sağlamlığı və normal fəaliyyəti üçün çox önəmlidir. Kalsium ürək döyünməsinin tənzimlənməsində iştirak edir. Bu mineralın defisiti zamanı ürək fəzliyyətində pozulmalar yaranır.

Natrium-Xlorid (NaCl)

Qanda Natriumun azalması zamanı nə baş verir?
Bu zaman arterial təzyiq aşağı enir. Ürəyin fəaliyyəti kompensator olaraq sürətlənir (taxikardiya). Na çatışmazlığı orqanizmdə qələvi ehtiyatının azalmasına və asidoza gətirib çıxarır. Bu həm də hüceyrə daxilində olan kalium ionlarının hüceyrə xaricinə keçməsi ilə nəticələnir. Bu zaman ürəyin, əzələlərin fəaliyyəti zəifləyir, iştah pozulur, maye qəbuluna həssaslıq artmış olur, insan süst olur, depressiyaya qapılır.
Qanda Natriumun artması zamanı nə baş verir?
Natriumun qanda artması daha ağır pozğunluqlarla özünü göstərir. Bu hal qida vasitəsilə xörək duzunun həddən çox qəbul edilməsi, natriumun böyrəklər vasitəsilə ifraz edilməsinin pozulması, maye qəbulunun məhdudlaşması nəticəsində baş verə bilər. Bundan əlavə, Na ionları adrenalinin təsirini artırmaqla, damar tonusunu yüksəldirlər. Nəticədə qanda natriumun yüksəlməsi uzun müddət davam edərsə, hipertoniya (qan təzyiqinin yqalxması) inkişaf edə bilər.

MAQNEZİUM (Mg)

•Bədənin fosfor , C vitamini və kalsium kimi maddələri səmərəli
şəkildə istifadə etməsinə kömək edir.
•Dəri , saçları və dırnaqları daha güclü və sağlam edir.
•Sinir sisteminin düzgün işləməsinə kömək edir
•Bədən istiliyinin tarazlığını təmin edir

•Astma və allergik təsirlərin gücünü azaldır.
•Depressiyalı və narahat xəstələr arasında aparılan

tədqiqatlar onların orqanlarında maqnezium
çatışmazlığını aşkar etdi. Bu insanlar müntəzəm
olaraq maqnezium qazanmanın faydalarını izah edə bilərlər
•Sinir sistemində aktiv olduğu zaman, sakinləşdirici bir təsiri var.
Xüsusilə kalsiumla birləşdiyi zaman bu təsir daha da artır.
•Maqnezium beyin hüceyrələrinin ölümünə səbəb olan
kalsiumun beynə çatmasına maneə törədir. Həm də
beyin hüceyrələrini daha güclü edir.
•Hormonların aktivləşdirilməsi və nevroloji problemlərin
qarşısının alınması təsiri var.
•Siqaret çəkmə sindromunun paralizi riskini azaldır.
•Bədəndə sodyum və kalium tarazlığına müsbət təsir göstərir.

FOSFOR (P)

Fosfor – orqanizmdə kalsiydən sonra ən çox yayılmış mineraldır.
Onun oksigenlə birləşməsindən fosfatlar yaranır. Fosfatlar isə bütün bitki və heyvan hüceyrələrinin tərkib hissəsini təşkil edirlər.
Bizim orqanizmdə orta hesabla 500-750 qr fosfor var.
Onun təxminən 90% -i skelet sümüklərində və dişlərdə yığılır.
Fosfor orqanizm üçün çox önəmlidir.
Bu mikroelement metaloiddir.O, şəraitdən asılı olaraq,
gah oksidləşdirici, gah da bərpaedici xüsusiyyətə malikdir.

Fosfor praktiki olaraq orqanizmdə baş verən bütün metobolik
reaksiyaların həyata keçməsi üçün əvəzolunmazdır.
Fosfora olan gündəlik tələbat.
Yaşlı ortastatistik insan üçün bu mikroelentə olan gündəlik norma 0.8-1.2 qr təşkil edir. Fosfor öz birləşmələri halında orqanizmdə baş verən bütün proseslərin həyata keçməsi üçün çox lazımlıdır. İdman və ağır fiziki işlə məşğul olan insanlar fosforu gündəlik təyin olunmuş normadan 1.5-2 dəfə çox qəbul etməlidirlər.

SU (H2O)

İnsan orqanizmi üçün gündə azı 2 litr su lazımdır. Axı bədənimizin 3/2 hissəsini su təşkil edir. Su orqanizmin əsas fəaliyyəti üçün lazımdır. Əgər insan 3-4 gün ərzində su içməsə, bədəndəki suyun ehtiyatı azalar və o məhv olar. Bitkilər digər üzvi və qeyri üzvi maddələri su vasitəsilə təmin edir. Suyun belə əhəmiyyətli olması onun çox yüksək səth gərginliyinə sahib olması ilə izah olunur. Kapillyarlar vasitəsilə suyun bitkilərdə yuxarı qalxmasının əsas səbəbi budur.

Dünyada əsas taxıl istehsalçısı hansı ölkədir?

FAO-nun son statistikasına görə dünyada əsas taxıl istehsalçısı Amerika Birləşmiş Ştatlarıdır. Bu gün böyük Şimali Amerika ölkəsi ən böyük kənd təsərrüfatı qida istehsalçısıdır; qarğıdalı, lobya, soya, arpa və s. kimi taxıl və dənli bitkilər. Amerika Birləşmiş Ştatları yalnız düyü və buğda istehsalına gəldikdə Çini üstələyib.

Amerika Birləşmiş Ştatları bu illər ərzində güclü bir kənd təsərrüfatı sənayesini qoruyub saxladı, məhsulların milli paylanmasını, artığın ixracını və çox miqdarda qidanın krizis vəziyyətində ehtiyat olaraq saxlanmasını təmin etdi.

ABŞ-da taxıl istehsalı əkin sahələrinin azlığından faydalanmaq və məhsulun hasilatını maksimum dərəcədə artırmaq üçün yeni texnologiyaların və metodların tətbiqi ilə batırılmışdır.

Taxılların böyük bir hissəsinin millətin demək olar ki, bütün dövlətlərində yetişdirilməsinə və istehsal olunmasına baxmayaraq, məhsulun qida dəyərini hər il yığılmış miqdarda artırmaq üçün genetik müdaxilə proseslərinə müraciət etməli oldular.

Amerika Birləşmiş Ştatlarında istehsal olunan taxıl

Qarğıdalı

Qarğıdalı Şimali Amerika kənd təsərrüfatında böyük rol oynayır. FAO-nun son statistikalarına (2014) görə, Amerika Birləşmiş Ştatları öz milli ərazisi daxilində ümumilikdə 361 milyon ton qarğıdalı istehsal edib ki, bunun da təxminən 15% -i ixracat üçün nəzərdə tutulub.

Qarğıdalı becərilməsi üçün istifadə olunan ərazi milli ərazidə təxminən 38 milyon hektar ərazini əhatə edir.

Əsas qarğıdalı istehsal edən əyalətlər şimal-şərqdə, əsas milli istehsalçı olan Iowa əyaləti, ardından Nebraska, Minnesota, Illinois və hətta Alyaska kimi ölkələrdir.

Qarğıdalı istehsalına həsr olunmuş təsərrüfatların və şirkətlərin böyük əksəriyyəti özəldir, ona görə də Dövlət özünü ilkin istehsal mexanizmlərinə uyğun hesab etmir.

Bu yetişdiricilərdən qarğıdalı, ölkənin ən böyük qida sənayesi olan General Mills kimi emal və paylama şirkətləri üçündür.

Vətəndaş başına düşən qarğıdalı məhsullarına illik xərclər təxminən 300 dollar olaraq qiymətləndirilir, bununla birlikdə Birləşmiş Ştatlarda bu maddəyə olan tələb və asılılıq illər keçdikcə artdı və bu da millətin istehsalını maksimum dərəcədə artırmağa çalışmasına səbəb oldu xüsusi xarakterli alternativlər.

ABŞ qarğıdalı transgen müdaxilənin təsirinə məruz qalan əsas maddələrdən biri olmuşdur.

Kənd təsərrüfatı və son istehlakçıdakı faydaları və ya ziyanları barədə bir mövqe tutmadan millət, daxili tələbləri təmin etmək və ixrac səviyyələrini nəzarət altında tutmaq üçün bu əlverişli bir variant gördü.

Buğda

ABŞ-ın demək olar ki, bütün ştatları öz ərazilərində buğda istehsal edirlər. Cəmi illik istehsal göstəricilərini Çin kimi ölkələrdən (Asiya ölkəsindən 126 milyon ton, 2014-cü ildə Şimali Amerika ölkəsindən 60 milyon tona nisbətlə müqayisədə) daha aşağı göstərməsinə baxmayaraq, ABŞ buğda sənayesi kənd təsərrüfatında əsas bir dayağı təmsil edir milli.

Bununla birlikdə ABŞ, həcmli buğda ixracatı baxımından dünyada birinci yerə sahibdir və milli istehsalının 50% -ni ixraca ayırır.

İxrac olunan buğda növlərindən ağ buğda ən yüksək faizi təmsil edir (ixrac olunan buğdanın ildə 66% -i).

Buğdanın milli statistik istehsalına, ölkənin mərkəzindəki digər əyalətlərlə birlikdə ölkədə və Kanzas və Şimali Dakota əyalətlərində istehsal olunan səkkiz rəsmi buğda növünü əsas milli istehsalçı kimi təsnif edən Milli Kənd Təsərrüfatı Departamenti nəzarət edir. kiçik istehsalçılar kimi.

Buğda istehsalının hər il artmasına baxmayaraq, Amerika Birləşmiş Ştatları, məhsulunun Kanada, Argentina və Avropa Birliyi kimi ölkələrlə müqayisədə beynəlxalq kənd təsərrüfatı ticarət səhnəsində qalması üçün səy göstərməli oldu.

Soya

Birləşmiş Ştatlar dünyada 108 milyon tondan çox (2014) ilə dünyanın əsas soya istehsalçısıdır.

Yalnız ABŞ-da istehsal olunan soya dünya istehsalının təqribən 35% -ni təmsil edir. Bu səbəbdən həm də dünyanın əsas soya ixracatçısı ölkəsidir.

Amerika Birləşmiş Ştatlarında əsas istehsalçılar olan Ohio, Kentucky və Pennsylvania kimi əyalətlərin soya yetişdirildiyi 34 milyon hektar ərazi var.

Milli soya, Şimali Amerika şirkətləri tərəfindən soya yağı və digər əldə olunan məhsulların% 90-ı üçün istifadə olunan xammaldır.

Quru lobya

Çinlə müqayisədə, Amerika Birləşmiş Ştatları ən son rəsmi statistikaya görə lobya istehsalında ildə bir milyon metrik tondan çox liderdir.

Digər taxıl növləri ilə müqayisədə daha kiçik rəqəmlər olsalar da, ABŞ-ın daxili bazarını təmin etmək üçün kifayətdir.

Buna baxmayaraq, Birləşmiş Ştatlar illik həcmdə ilk yerdən% 50-dən bir qədər çox fərqlə, dünyanın 10 lobya istehsalçısı arasında yer alır.

Digər məhsullar kimi, demək olar ki, bütün milli məhsullar, yuxarıda göstərilən General Mills kimi böyük qida sənayesi tərəfindən daxili olaraq əldə edilir və bundan sonra 100-dən çox bağlı şirkəti vasitəsilə onların emalı və paylanması ilə məşğul olacaqdır.

Düyü

Buğda olduğu kimi, ABŞ da həcmli düyü istehsalına görə Çindən geri qalır (fərq Asiya ölkəsinin lehinə 190 milyon tondan çoxdur).

Bununla birlikdə, Şimali Amerika düyü sənayesi, digər əkinçilik variantları ilə müqayisədə milli ərazidə ən gəlirli sahələrdən biridir.

Amerika Birləşmiş Ştatları ümumilikdə suvarılan düyü istehsalı üçün təxminən bir yarım milyon hektar ərazi ayırır. ABŞ-ın ən çox düyü istehsal edən əyaləti Arkansas, ardından California.

İstinadlar

Delate, K., & Cambardella, C. A. (2004). Sertifikatlı Üzvi Taxıl istehsalına keçid zamanı aqroekosistem performansı. Aqronomiya Jurnalı, 1288.
Neumann, K., Verburg, P. H., Stehfest, E., & Muller, C. (2010). Qlobal taxıl istehsalının məhsul fərqi: Məkan təhlili. Kənd təsərrüfatı sistemləri, 316-326.
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Qida və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı. (2014). FAO Stat. FAO-dan əldə edilmişdir: fao.org
Amerika Birləşmiş Ştatları Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi. (2017). Bitki İstehsalı 2016 Xülasəsi. Milli Kənd Təsərrüfatı Statistika Xidmətləri.

MÖVZU 9.MADDİ-İSTEHSAL SAHƏLƏRİNİN

MÖVZU 9.MADDİ-İSTEHSAL SAHƏLƏRİNİN
EKOLOJİ PROBLEMLƏRİ VƏ ONLARIN HƏLLİ
İSTİQAMƏTLƏRİ
Maddi-istehsal sahələri dedikdə maddi nemətlər istehsal
edən təsərrüfat sahələri – sənaye, kənd təsərrüfatı və bila
vasitə onları əlaqələndirən nəqliyyat nəzərdə tutulur. Maddi
nemətlər istehsalı təbii resurs və şəraitə əsaslandığı üçün
ətraf mühitə ən çox zərər vuran məhz bu sahələrdir. Maddi
– istehsal sahələrinin spesifik ekoloji problemləri və onların
həlli istiqamətləri vardır. Ətraf mühitin çirkləndirilməsində
birinci yeri sənaye tullantıları tutur. Sənaye sahələrinin hər
birinin özünə məxsus çirkləndirici xüsusiyyətləri vardır. Bu
cəhətdən kimya sənayesi xüsusilə seçilir. Kimya sənayesində
sulfat turşusu, xlorid turşusu, fosforit turşusu, nitrat tur
şusu, texniki rezin, fosforit, plastik kütlələr, rənglər və
boyalar, yuyucu vasitələr, sintetik kauçuk, mineral gübrələr,
həlledicilər (toluol, aseton, fenol, benzol) istehsalı zamanı
atmosferə xeyli tullantılar atılır.
Respublikamızda kimya, neft-kimya və neft emalı
müəssisələrinin əksəriyyəti Abşeron iqtisadi rayonunda,
xüsusən Bakı və Sumqayıt şəhərlərində cəmləşmişdir. Möv
cud olan müəssisələrin texniki təchizatının aşağı səviyyədə
olması qaz və toztutucu avadanlıqların, qurğuların sıradan
çıxması, onların fiziki və mənəvi cəhətdən amortizasiyaya
uğraması ətraf mühitə normadan artıq zərərli tullantıların
atılmasına səbəb olur. Nəticədə xammaldan səmərəli istifadə
edilmir və xeyli itkilərə gətirib çıxarır.
Kimya sənayesinin sürətlə inkişaf etməsi bir çox eko
loji problemlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Kimya səna
yesinin istehsal etdiyi məhsullar içərisində iqtisadi əhəmiy
yətinə görə ilk yeri sulfat turşusu istehsalı tutur. Sulfat turşu
sunun təsərrüfat əhəmiyyətinin böyük olmasına baxmaya
raq onun istehsalı zamanı xeyli ekoloji problemlər yaranır.
241

Prosesin hər bir mərhələsində ətraf mühitin çirklənməsi,
çirklənmiş suyun su hövzələrinə axıdılması, tullantı qazların
atmosferə ötürülməsi nəticəsində ekoloji tarazlıq müəyyən
qədər pozulur. Qeyd etmək lazımdır ki, yalnız sulfat turşusu
istehsalı zamanı müxtəlif səviyyəli ekoloji problemlər
yaranır və onların həlli üçün təsirli tədbirlər işlənib hazırlan
malıdır. Sulfat turşusunun istehsalında və buna bənzər digər
proseslərdə meydana çıxan ekoloji problemləri həll etmək
üçün aşağıdakı üç prinsip əsas götürülür:
1. İstehsalda texnologiyasında əsaslı struktur dəyişik
likləri aparmaq. Başqa sözlə, elə istehsal texnologiyasından
istifadə etmək lazımdır ki, nəticədə göstərilən ekoloji və
digər problemlər minimuma qədər azalsın.
2. Qapalı istehsal texnologiyasından istifadə etmək
respublikamızda sulfat turşusu ilə yanaşı sintetik kauçuk,
etil spirti, yod, brom, qliserin, kaustik soda, plastik kütlələr
və yüzlərlə digər kimya məhsulları istehsal edir.
3. Qurğu və avadanlıqların gücünün artırılması.
Qurğu və avadanlıqların gücünün artırılması dünyada
qəbul edilmiş ümumi bir istiqamətdir. Bu üsul istehsal həc
minin artırılmasına əsaslanır. Bu yolla bir tərəfdən kapital
qoyuluşunun xüsusi çəkisi, ümumi istehsal xərcləri və istis
mar xərcləri azalsa da, digər tərəfdən yeni problemlər ya
ranır. Məsələn, qurğuların həcminin artırılması müəssisə da
xilində onların konstruktiv həllini mürəkkəbləşdirir, qurğu
lar daha böyük ərazini əhatə edir və aparatların bütövlükdə
istehsal prosesinin idarə olunması mürəkkəbləşir. Nəticədə
istehsal olunan sulfat turşusunun maya dəyəri yüksəlir. Mü
təxəssislərin fikrincə qapalı texnoloji sistemlərdən istifadə
etmək daha sərfəli hesab edilir. Bu halda kapital qoyuluşu
azalır, sistemin idarə olunması sadələşir və ekoloji norma
lara əməl olunur.
Zəhərli qazların miqdarının azalması üçün tullantı qaz
lar yandırılaraq su buxarı əldə edilir, nəticədə atmosfer
242
zərərli qazlardan qismən də olsa xilas olur və xeyli enerjiyə
qənaət olunur.
Ammonyak istehsalında atmosferi zəhərli tullantı
qazlardan tamamilə azad etmək üçün prosesdən ayrılan
tullantı qazların məşəl kimi yandırılması məqsədəuyğun
hesab edilir. Bu zaman iki mühüm şərtə əməl edilməlidir:
1. Yanma prosesinin səmərəli təşkili.
2. Tüstü qazlarının təmizlənməsi.
Son zamanlar tullantı qazlarını zəhərli qazlardan
tamamilə təmizləmək üçün katalitik təmizləmə qurğuların
dan istifadə edilir. Bu prosesdə azot oksidləri katalizator
iştirakında azota və suya qədər reduksiya olunur. Beləliklə,
zəhərli qazlardan təmizlənmə dərəcəsi 98%-ə çatır.
Fenol istehsalında ətraf mühitə atılan tullantılar
daha təhlükəlidir. Qeyd etmək lazımdır ki, fenol üç üsulla
alınır: 1. humolun oksidləşməsindən; 2. xlorbenzolun hid-
rolı’zindən; 3. benzol turşusunun oksidləşməsindən.
Fenolun alınma üsulları müxtəlif olduğu kimi əmələ
gələn tullantıların tərkibi və onun miqdarı da müxtəlif olur.
Yuxanda göstərilənlərdən başqa kimya sənayesi
məhsullarından fosfat turşusu fosforlu gübrələr, kaustik
soda, sintetik kauçuk, asctat turşusu və s. istehsalında da
küllü miqdarda tullantılar ətraf mühiti çirklondirir. Ayrılan
bütün tullantılar zəhərli maddələrdən ibarətdir. Bu tullan
tıları təmizləmədən ətraf mühitə ötürmək canlı orqanizmlər
üçün ölüm təhlükəsi yarada bilər.
Kükürd oksidi, hidrogen sulfid, azot oksidi, karbo
hidrogenlər, mexaniki qarışıqlar, neft emalı sənayesində
ətraf mühiti çirkləndirən əsas komponentlər hesab edilir.
Atmosferin kükürd qazları ilə çirkləndirilməsi tərkibində
kükürdlü birləşmələr çox olan neft və neft məhsullarının
yanması zamanı baş verir. Kükürd qazı atmosferdə az müd
dət ərzində qaldıqda belə havadakı su buxarı ilə birləşərək
sulfat turşusuna çevrilir. Kükürd qazlarının sulfatlara çev
243

rilməsi prosesi ammonyakın iştirakı ilə gedərsə reaksiya
daha sürətli olur. Havadakı rütubətliliyin artması kükürd
turşusunun artmasına səbəb olur. Neft karbohidrogenləri
atmosferə daha çox yanacağın natamam yanması və
buxarlanma nəticəsində atılır. Müəyyən edilmişdir ki, neft
və neft məhsullarının buxarlanması nəticəsində atmosferə
10-100 mln t karbohidrogenlər daxil olur.
Neftin emalı zamanı sobada aşağı keyfiyyətli yana
cağın qızdırılması prosesində atmosferə hidrogen sulfid,
karbon oksidi, azot oksidləri və digər bərk hissəciklər atılır.
Neft məhsullarının təmizlənməsi zamanı da karbohidro
genlərin sızması baş verir ki, bu da ətraf mühitin ciddi
surətdə çirklənməsinə səbəb olur.
Neft məhsullarının əsas komponentləri karbohidro
genlərdir. Karbohidrogenlərlə yanaşı neft məhsullarının
tərkibində kükürd, azot və oksigen də mövcuddur. Quyular-
dakı qəza nəticəsində və yaxud borularda baş verən sızma
ların nəticəsində xam neftin axması zamanı texnogen təsirin
əsas gücü əksər hallarda torpağa olur. Neft torpağa və suya
düşərək özü ilə landşaftlardakı geokimyəvi balansı pozan
müxtəlif kimyəvi birləşmələr əmələ gətirir.
Xam neftin tərkibində olan aromatik karbohidro
genlərin oksidləşməsi zamanı fenol tipli birləşmələr və on
ların törəmələri əmələ gəlir. Mono və oliqomer ölçülü for
mada bu maddələr yüksək fizioloji aktivliyə malik olur.
Kiçikmolekullu fenollar torpaqda yığılaraq onu zəhərləyir.
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, aromatik karbohid
rogenlər daha çox toksik təsirə malikdir. Suyun tərkibində
onların 1%-lik konsentrasiyası su bitkilərini məhv edir və
onların biokimyəvi funksiyalarına mənfi təsir göstərir. Ən
güclü zəhər benzoldur. 38% aromatik karbohidrogenlərə
malik olan neft bitkilərin inkişafına daha çox mane olur.
Neftin tərkibində olan ağır metallar da toksik təsirə
malik ola bilər. Ağır metalların çox yüksək konsentrasiyası
244
mikroorqanizmlər üçün zəhərlidir. Bu xüsusiyyət hücey
rələrin morfoloji və ya hüceyrə metabolizmində baş verən
dəyişikliklərdə hüceyrələrin məhvində özünü göstərir.
Biosferin çirklənməyə daha həssas komponenti bitki
örtüyüdür. Neftçıxarma sahəsinin bitki örtüyünə mənfi
təsirinə misal olaraq Abşeron yarımadasının neft mədənlə
rini göstərmək olar. Neft mədənləri şəraitində bitki örtüyü
nün dəyişməsinə təsir faktorlarından xam neft, minerallaş-
mış suları və həmçinin müxtəlif tərkibli qazma məhsullarını
göstərmək olar. Tullantıların azaldılmasında tullantısız və
aztulantılı istehsalların tətbiqi daha məqsədyönlü hesab olunur.
Tullantısız texnologiya və ya tullantısız istehsal de
dikdə bu və ya digər məhsulun sadəcə istehsalı deyil, bütöv
lükdə regional sənaye – istehsalat birliklərinin, sahə – isteh
salat komplekslərinin təşkili və istehsalın fəaliyyəti nəzərdə
tutulur. Bu halda xammal və enerjinin bütün komponentləri
qapalı şəkildə səmərəli istifadə edilir və biosferdə yaranmış
ekoloji tarazlıq pozulmur.
Aztullantılı texnologiya tullantısız istehsalın yaradıl
masında aralıq pillə təşkil edir. Aztullantılı istehsalatda zə
rərli tullantıların ətraf mühitə təsiri sanitar orqanları tərə
findən icazə verilən normaların səviyyəsindən artıq olmur,
xammal və materialların bir hissəsi iqtisadi, təşkilati, texniki
və digər səbəblər üzündən tullantılara çevrilir və uzun müd
dət saxlanılmağa, yaxud basdırılmağa yönəldilir.
Qeyd etmək lazımdır ki, praktikada tullantısız sənaye
istehsalının yaradılması prinsipcə yeni texnoloji proseslərə,
cihazlara, avadanlıqlara əsaslanmalıdır. Tullantısız texno
logiya bütün sənaye və kənd təsərrüfatı istehsalının ekoloji
strategiyası hesab olunur.
Xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadi cə
hətdən inkişaf etmiş ölkələrdə tullantısız və aztullantılı tex
nologiyaların tətbiqi nəticəsində xammala xeyli qənaət et
məklə yanaşı, ekoloji baxımdan da sərfəli olduğu təsdiq
245

edilmişdir. Əlavə edək ki, çoxprofilli müəssisələrin (müxtəlif
məhsullar istehsal edən zavod və fabriklər) yaradılmasının,
onların eyni ərazidə inşa olunmasının ekoloji və iqtisadi
əhəmiyyətindən başqa, tullantıların daşınmasına da xeyli
qənaət olunur. Belə ki, müəyyən bir ərazidə yerləşən, çox
profilli müəssisələrdən birinin tullantısı ikinci müəssisə üçün
xammal olur, ikinci müəssisənin tullantısı isə üçünjü müəs
sisədə xammal kimi istifadə olunur və s. Beləliklə qapalı
istehsal prosesi yaranır ki, bu da iqtisadi və ekoloji baxım
dan çox əhəmiyyətlidir. Bu halda kapital qoyuluşu xeyli
azalır, sistemin idarə olunması sadələşir və ekoloji norm a
lara tam əməl olunur. Gələcəkdə belə istehsal sistemin geniş
ləndirilməsi nəzərdə tutulur.
İstehsal tullantılarından xammal, yarımfabrikat,
yanacaq və s. kimi faydalı istifadə edilməsi utilizasiya
adlanır. Utilizasiyanın iqtisadiyyatda mühüm əhəmiyyəti
vardır. Bir sıra sahələrdə utilizasiya məqsədilə xüsusi sexlər
və hətta utilizasiya zavodları yaradılmışdır. Utilizasiya
tullantılarının toplanması ilə xüsusi müəssisələr məşğul olur.
Tullantısız texnologiya, üzvü tullantıların təkrar
emal edilməsində də tətbiq edilir. Bakıda üzvi tullantıların
illik miqdarı 2,5 mln t-dan çoxdur. Bu, əsasən ağac emalı,
şərab, pivə istehsalı, dəri emalı müəssisələrinin, ət kom
binatının tullantılarından ibarətdir. Bunların yalnız 5-6%-i
təkrar emal edilir, qalanı isə yandırılır. Bu üzvi tullantıları
emal etməklə həm ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısı
alınar, həm də xeyli gübrə istehsal edilir.
İri sənaye şəhərlərində İES və başqa müəssisələr
atmosferi xeyli miqdarda sulfat anhidridi ilə çirkləndirir.
Onun təsirindən metallar korroziyaya uğrayır, tikinti qur
ğuları aşınır, bitkilər məhv olur, xəstəliklər artır. Halbuki,
həmin stansiyaların tüstülərindən S02-ni ayıraraq sulfat
turşusu almaq olar. Dünyada ilk dəfə 1952-ci ildə Moskvada
12№-li İES-də bu proses reallaşmışdır.
246
Ukraynada tikilmiş kimya kombinatında tullantılar
başqa sexlərdə kompleks emal edilərək azot gübrələrinə,
mal-qara üçün zülal, vitamin konsentratma, karbon qazına
və onu da quru buza çevirir.
Estoniyada iri azot gübrəsi zavodunda əvvəl havam
çirkləndirən tullantı indi xammal kimi istifadəyə verilir.
Kanalizasiya sularının tərkibində müxtəlif üzvi mad
dələr, fosfor, kalium və digər mikroelementlər vardır. Bir
çox ölkələrdə kanalizasiya sularından gübrə kimi istifadə
edilir. Bu sahədə Çin xalqı bir neçə əsrlik təcrübəyə ma
likdir.
Polşa alimi A. Lenkova qeyd edir ki, çirklənmiş su
lardan yenidən istifadə edilsə, dörd qat səmərə əldə edilər:
təmizləmə qurğularının tikintisinə xərc azalar; əkin sahələri
əlavə su alar; süni gübrəsiz məhsuldarlıq artar, çay və
dənizlərin sanitar vəziyyəti yaxşılaşar.
Neft və qaz yataqlarının işlənməsi prosesi zamanı
yataqda neft və qazla bərabər çoxlu miqdarda çıxarılan lay
suları tullantı şəklində çay və dənizlərə, eləcə də mədən ərazi
lərinə axıdılır. Halbuki, həmin sularda sənaye əhəmiyyətli
yod, brom, xlor, natrium və s. elementlər almaq olar.
Neftçala şəhərində yerləşən Yod-Brom zavodunun is
tismar obyekti həmin yataqdakı neftli layların sularıdır.
Həmin sularda yodun miqdarı litrdə 60-70 mq-a çatır.
Molumdur ki, respublika iqtisadiyyatının əsasını neft
sənayesi təşkil edir. Neft sənayesinə, əsasən, neft geologi
yası, neft quyularının qazılması, onların mənimsənilməsi,
istismarı, neftin yığılması və nəqli kimi mürəkkəb sahələr
daxildir.
Bildiyimiz kimi, neft quyularının istismarı həm qu
ruda, həm do dənizdə aparılır. Hər iki halda quyularm qa
zılma texnologiyası bir-birindən heç də fərqlənmir. Lakin
qeyd edildiyi kimi, dənizdə quyuların qazılmasının özünə
məxsus spesifik xüsusiyyətləri vardır.
247

İstər dəniz şəraitində, istərsə də quruda neft-qaz
quyularının qazılması zamanı ətraf mühiti çirkləndirən
mənbələr və maddələr eynidir. Əsas fərq ondan ibarətdir ki,
birinci halda həmin mənbələr dənizi, ikinci halda isə torpaq
sahəsini çirkləndirir. Qeyd edək ki, neft-qaz quyularının
qazılması və onların istismarı zamanı dəniz və okeanların
çirkləndirilməsi su nəqliyyatı vasitələrindən sonra ikinci yeri
tutur.
Bir qayda olaraq neft-qaz quyularının qazılması
zamanı gilli məhsullardan istifadə edilir və məhsulun keyfiy
yətinə xüsusi tələb irəli sürülür. Bu tələbləri yerinə yetirmək
üçün, məlum olduğu kimi, üzvi və qeyri-üzvi kimyəvi bir
ləşmələrdən istifadə edilir. Bunlara misal olaraq oksil, unil,
qrafıt, kaustik soda, paltar sodası, gips, borat və s. bu kimi
kimyəvi reagentləri göstərmək olar.
Quyuların mənimsənilməsi müxtəlif texniki və texno
loji tədbirlərin həyata keçirilməsi nətijəsində neft-qaz layı ilə
quyu arasında əlaqə yaratmaqdır, yəni quyu dibində elə
əməliyyatlar aparılır ki, neft-qaz laydan quyu dibinə axa
bilsin. Quyunun mənimsənilməsi əvvəlcədən tərtib edilmiş
plan-qrafit əsasında aparılır. Dəniz şəraitində quyuların
mənimsənilməsi qurudakından heç də fərqlənmir. Burada
prinsipial fərq dəniz platformasında işin təşkili və hidro-
meteroloji şəraitin bu prosesə təsirindən ibarətdir.
Neft-qaz quyularının istismarı zamanı da ətraf
mühitin çirklənməsi baş verir. Quyular müxtəlif üsullarla is
tismar edildikdə neft hasilatının sabit saxlanması və artı
rılması üçün ardıcıl olaraq quyularda müxtəlif geoloji-tex-
niki tədbirlər həyata keçirilir. Adətən bu tədbirlər müxtəlif
üzvi və sintetik – kimyəvi maddələrdən istifadə etməklə
aparılır və bu zaman ətraf mühit intensiv surətdə çirklənir.
Adətən, quyuların istismarı zamanı ətraf mühiti
çirkləndirən maddələr aşağıdakı ardıcıllıqla verilir: neft, ya
nacaq – sürtkü materialları, neftli qum, səthi aktiv mad
248
dələr, mədən tullantı suları, kimyəvi həlledicilər, turşular,
duz, sirkə, xlor turşusu, tərkibində kimyəvi işlənmiş məhlul
olan tullantı suları və parafinlər.
Neftin nəqli və saxlanmısı zamanı boru birləşmə
lərindən, hermetikliyin pozulma sahələrindən sızma ətraf
mühiti kifayət qədər çirkləndirir. Neft-qaz yığımı məntəqə
lərində və mədən rezervuar parklarında neftin boşaldılması
və ya təmizlənməsi zamanı neftli-çirkli su kanalizasiya
sisteminə axıdılır ki, bu da çirkab suların çirklilik dərəcəsini
daha da artırır.
Müəyyən ehtiyat saxlamaq məqsədilə müasir dövrdə
azkeçirici laylar daxilində təbii rezervuarlar qazılaraq orada
ehtiyat üçün neft və qaz məhsulları yığırlar. Lakin bu
rezervuarlardan da sızma, filtrasiya, buxarlanma baş verir
ki, bu da su hövzələrini və torpağı çirkləndirir.
Müəyyən edilmişdir ki, 2 t sızan neft 1000 m2 torpaq
sahəsini əkinə yararsız edir. Neftin neft-qaz yığımı
kollektorlarından və texnoloji qurğulardan qəza nəticəsində
ətrafa dağılması xarakterik bir hadisə kimi qalmaqdadır.
Kanalizasiya sistemi olmadıqda və ya pis işlədikdə bu tip
tullantılar yaxında yerləşən su hövzələrinə, bataqlığa
axıdılır, onları və qurunt sularını çirkləndirir.
Müəyyən edilmişdir ki, dünya miqyasında neftçı-
xarma neft emalı, nəqli və neftin istifadəsi zamanı ildə 45
mln t-a qədər itki baş verir. Bu itkinin 22 mln t-unun qu
ruda, 7 mln t-unun dənizdə və 16 mln t-unun isə atmosferdə
buxarlanması ilə müşayiət olunur. Dünya miqyasında neft
və neft məhsullarına olan tələbatın ildən-ilə artdığını nəzərə
alsaq, bu itkinin nə olduğunu və ətraf mühitə nə kimi ziyan
vurulduğunu təsəvvür etmək o qədər də çətin deyildir.
Yuxarıda qeyd edilənlərdən aydın olur ki, Azərbay
canda fəaliyyət göstərən aparıcı sənaye sahələrinin ekoloji
problemləri kifayət qədərdir və onların aradan qaldırılması
249

üçün dövlət səviyyəsində tədbirlər planı hazırlanıb həyata
keçirilir.
Qeyd olunan halda torpağı çirkləndirən əsas mən
bələrdən biri şlam, əlavə yaranan gilli məhlul və ya istifadə
olunan digər yuyucu mayedir. Artıq isbat olunmuşdur ki,
ətraf mühiti belə tullantılardan qorumaq üçün onlardan
təkrar istifadə etmək lazımdır. Lakin quru sahələrdə
buruqlar arasında məsafə böyük olduğu üçün işlənmiş gilli
məhlulların daşınması çətinləşir. Buna baxmayaraq, son
illər gilli məhlul tullantılarından quyuların möhkəmləndiril
məsində, həmçinin, keramzit istehsalında da istifadə edilir.
Quyularm mənimsənilməsi zamanı, bir qayda olaraq,
ətraf mühiti mühafizə etmək üçün quyudan gələn qaz mə
şəldə yandırılır, lay suyu və ya neft xüsusi tutumlara yönəl
dilir. Sonra yığılan neftdən yanacaq kimi istifadə edilir, su
isə təmizləmə qurğularına verilir.
Atmosfer oksigenin çətin daxil olduğu neftlə çirk
lənmiş torpaqların aşağı qatlarında üzvi birləşmələrin və
anaerov şəraitində karbohidrogenlərin komponentlərinin
parçalanması nəticəsində toksik qatılıqla turşu oksidləıinin
toplanması baş verir. Spirt, kükürd, hidrogen və başqa
məhsullar bitkilərə məhvedici təsir göstərir. Yağlı turşular
torpağın aşağı qatlarında yığılaraq onun hidrofobluğunu
artırır və bunun nəticəsində onun su saxlama xüsusiyyəti
azalır. Neft torpağa düşərək onun fiziki xüsusiyyətini tor
pağın ayrı-ayrı hissələrinə ötürür. Neftlə çirklənmiş torpağın
yuxarı qatlarında hidrofobluğun artması göstərici olaraq,
onun aşağıda yerləşən (20-25 sm) qatlarında nəmliliyin
artmasına gətirib çıxarır. Bunun səbəbi torpağın neftlə çirk
lənmiş yuxarı qatında nəmliyin transpirasiyasının sürətinin
azalmasıdır. Bu zaman hava rejimi kifayət qədər pozulur ki,
bu da özünü təmizləmə prosesinə mənfi təsir də göstərir.
Torpağın neftlə çirklənməsi onun kimyəvi xassəsinin kifayət
qədər dəyişilməsi ilə müşahidə olunur.
250
Neft məhsulları ilə çirklənmənin səciyyəvi əlamətləri
mənbəyinin çoxluğu, ətraf mühitin, demək olar ki, bütün
komponentlərini çirkləndirməsi, böyük akvatoriyada səpə
lənməsi, dib çöküntülərində toplanması və s.-dir. Neftin həll
olunan və ağır komponentləri – fraksiyaları su kütləsində
digər toksikantları, o cümlədən toksik metalları absorbsiya
edir, onların miqyasına səbəb olur. Onlar suyun keyfiyyətini
pisləşdirir, oksigen rejiminə mənfi təsir göstərir, suyun üst
qatlarının atmosferlə balanslaşdırılmış əlaqəsini pozur və s.
Dənizə tökülən neftin 40%-i onun dibinə çökür. Dibə
çökən neft məhsulları səthdəki neft məhsullarına nisbətən 10
dəfə gec oksidləşir. Neftin tərkibində olan bir neçə kom
ponentlər kəskin toksikliyə malik olur. Neftin dənizə tökül
məsi əsasən quyuların istismarı, neftin ilkin ayrılması və
nəqli zamanı baş verir.
Neftin nəqli zamanı onun dənizə tökülməsi, əsasən
gəmilərdə baş vermiş qəza və onlardan müxtəlif səbəblərdən
axıdılan neft hesabına da baş verir.
Neft hasilatının intensivləşdirmə prosesi Xəzərin
çirkləndirilməməsi üçün irihəcmli problemlərin həllini tələb
edir. Bu problemə neftin dənizə tökülməməsi üçün ayrı-ayrı
texnoloji proseslərin təkmilləşdirilməsi, beynəlxalq standart
lara cavab verən avadanlıqlardan istifadə və s. aid edilir.
İstər quruda, istərsə də dənizdə neft-qaz sənayesinin
inkişafı, bununla əlaqədar estakadaların, ayrıca özüllərin
tikilməsi, boru-kəmər xətlərinin çəkilməsi, tankerlərin, gəmi-
bərələrin hərəkəti, müxtəlif növ tullantıların, mədənlərdə,
magistral neft kəmərlərində baş verən qəzalar, neft, qaz
emalı müəssisələrinin maye, sülb, bərk tullantıları və s. eko
loji mühiti çirkləndirir, onun nizami inkişafını pozur, bioloji
mübadiləni ləngidir, insanların səhhətinə ziyan vurur.
Bunu nəzərə alaraq Xəzərdə fəaliyyət göstərən kom
paniyaların, şirkətlərin ekoloji təhlükəsizliyini təmin etmək
məqsədilə, elə bir texniki-iqtisadi, ekoloji, hüquqi proq
251

ramlar fəaliyyətdə olmalıdır ki, mənfi halların baş ver
məsinin qarşısını ala bilsin. Göstərilən proqrama fəaliyyətdə
olan müəssisələrin ekoloji təhlükəsizliyi, normativdən kənar
tullantıların azaldılması, qəza törədənlərə, dənizi çirklən-
dirənlərə qarşı hüquqi, iqtisadi sanksiyaların tətbiqi daxil
edilməlidir. Xəzərin sənaye xammalı və bioloji ehtiyatların
dan səmərəli istifadəsi ekoloji təhlükənin aradan qaldırıl
ması müasir texnika və texnologiyalarının, təbiəti mühafizə
tədbirlərinin həyata keçirilməsini tələb edir. Bunun həyata
keçirilməsi akademik və sahəvi elmi-tədqiqat, layihə insti
tutlarının iştirakı ilə fundamental ekoloji tədqiqatların apa
rılması ekoloji monitorinq xidmətinin yaradılmasından ası
lıdır. Bunların sayəsində tullantıları «sıfır» həddinə çatdır
maq çirkləndirici maddələri, işlənmiş suları, bərk, sülb tul
lantıları təmizlədikdən, zərərsizləşdirdikdən sonra dənizə
tökmək mümkündür.
Belə şəraitdə şelf zonalarında fəaliyyət göstərən isteh
sal sahələrində profilaktik, ekoloji mühafizə tədbirlərinin
görülməsi vacibdir. Lakin ayrıja götürülmüş bir ölkədə, bir
regionda bunların öhdəsindən gəlmək mümkün deyil. Ona
görə ki, dənizin sərvətlərindən istifadə edən və onun suyunu
çirkləndirən dövlətlər sərhədi vahid olan su hövzəsinə təsir
edir. Ekoloji monitorinqin regionallığı şəraitində qəzaların
aradan qaldırılması üçün görülən tədbirlər hansı dövlətin
tabeliyində olarsa-olsun, neft-qaz mədənlərinin istismarı,
xammalların, hazır məhsulların daşınması üzrə layihələrin
tərkibində əks etdirilməlidir.
Dəniz, neft və qaz mədənlərinin istismarında, nəq
liyyatın inkişafında ortaya çıxan neqativ halların, qəzaların
aradan qaldırılmasında zəruri tədbirlərdən biri dövlətarası
hüquqi və iqtisadi sanksiya təyinatlı tədbirlərdir. Sənaye,
nəqliyyat, texnogen xarakterli qəzalar, təbii fəlakətlər, müa
sir sivilizasiyanın ayrılmaz hissəsi və mühüm fəaliyyəti
252
olduğundan insanlar daima onların törətdikləri təhlükə və
qorxu hissi altında yaşayır.
Ətraf mühitin çirkləndirilməsində metallurgiya səna
yesinin özünə məxsus rolu vardır. Bu sahə kimya, neftçı-
xarma və neft emalı sənayesindən sonra ətraf mühitə vu
rulan zərərin həcminə görə dördüncü yeri tutur. Odur ki,
metallurgiyanın özünəməxsus problemlərinin aradan qaldı
rılması bu gün üçün aktualldır. Çuqunun əridilməsi və ondan
polad istehsalı zamanı atmosferə müxtəlif qazlar atılır. 1 t
polad istehsalı zamanı havaya 4,5 kq toz və 2,7 kq kükürd
qazı, 0,1-0,6 kq marqans atılır.
Domna qazlarından başqa atmosfer həm də az
miqdarda arsen, fosfor, qurğuşun, civə və nadir metalların
buxarlan və qətranlı maddələrlə çirklənir.
Poladəridən sexlərin tullantıları da atmosferi xeyli
çirkləndirir. Polad əriyən zaman həm də metalın buxarı,
şlak və metal oksidləri və qazları ayrılır. Marten peçlərinin
tozunun əsas hissəsi dəmir – 3 oksid (67%), alüminium – 3
oksid (67%)-dən ibarət olur.
1 t Marten poladının oksigensiz əridilmə prosesində
3000-4000 m3 qaz ayrılır, onların tərkibində tozun qatılığı
orta hesabla 0,5 q/m3 təşkil edir.
Metalın ərimə zonasına oksigen verildikdə isə toz
əmələgəlmə dəfələrlə çoxalaraq 15-52 q/m3-a çatır. Müasir
qara metallurgiya zavodlarının çoxunda kömürün kokslaş-
dırılması peçləri vardır. Koks kimyəvi istehsalı atmosfer
havasını tozla və uçucu birləşmələrin qarışığı ilə çirkləndirir.
İş rejimi pozulduqda isə atmosferə külli miqdarda təmiz
lənməmiş koks qazı atılır.
V. Şaprinskiyə görə 1 mln t polad istehsalı zamanı
atmosferə 75 min t SO