Roman növləri

Açar sözlər: Azərbaycan dilçiliyi, üslubiyyat, ədəbi dil, norma, funksional üslub,
Key words: Azerbaijani linguistics, style, literary language, norm, functional style
Ключевые слова: Азербайджанское языкознание, стиль, литературный язык, норма, функциональный стиль

Menecmentd rhbrlik üslublarının növlri

Xuraman İbniyəmin qızı Məhərrəmova
Azərbaycan Tibb Universiteti

FUNKSİONAL ÜSLUBLAR VƏ NORMA MƏSƏLƏRİNİN
AZƏRBAYCAN DİLÇİLİYİNDƏ TƏDQİQİ

Açar sözlər: Azərbaycan dilçiliyi, üslubiyyat, ədəbi dil, norma, funksional üslub,
Key words: Azerbaijani linguistics, style, literary language, norm, functional style
Ключевые слова: Азербайджанское языкознание, стиль, литературный язык, норма, функциональный стиль

Azərbaycan dilçiliyində ötən əsrin 40-cı illərindən başlayaraq ədəbi dil sistemli şəkildə araşdırılmış, bir sıra tədqiqat işləri yazılmışdır. 20 il sonra isə üslubiyyat elminə həsr olunmuş ilk fündamental əsər, Ə.Dəmirçizadənin “Azərbaycan dilinin üslubiyyatı” adlı kitabı nəşr olunmuşdur. Bu kitabın arxasınca bir sıra əsərlər meydana çıxmağa başladı. Ş.Yusiflinin “Müasir Azərbaycan dilinin üslubi sintaksisi” (1973), T.Əfəndiyevanın “Müasir Azərbaycan dilinin leksik üslubiyyatı” (1973), Ə.Bağırovun “Azərbaycan dilinin qrammatik üslubiyyatı” (1984), K.Əliyevin “Azərbaycan ədəbi dili üslubiyyatının elmi əsasları” (1985) adlı doktorluq dissertasiyalarında demək olar ki, dilçilik üslubiyyatının bütün problemlərin əhatə edilir. Bundan sonra isə ədəbi dilimizin funksional üslublarının meydana çıxma dövrlərini əhatə edən T.Hacıyevin “Azərbaycan ədəbi dil tarixi” (Bakı, 1976). Ə.Dəmirçizadənin “Azərbaycan ədəbi dil tarixi” (Bakı, 1979), M.Cahangirovun “Milli təşəkkül mərhələsində Azərbaycan ədəbi dillərinin aparıcı üslubları” (Bakı, 1989), N.Xudiyevin “Azərbaycan ədəbi dili tarixi (1995) və A.Axundovun “Dilin estetikası” (1985) və T.Əfəndiyevanın “Azərbaycan dilinin bədii ifadə vasitələri” (1973) və “Azərbaycan dilinin üslubiyyat problemləri” (2001) kitablarını daxil etmək olar. Qeyd edək ki, üslubiyyatın əsas vəzifələrindən biri ədəbi dilin funksional üslubları, funksional üslubların nitq növlərini və onlar arasındakı əlaqələri öyrənməkdədir.

Roman növləri

Roman bir real və ya xəyali hadisələrə əsaslanan ədəbi əsər. Bu mənada bir romanda izah edilən hekayələr müəllifin tədqiqatına və ya təxəyyülünə və müəllifin oxucuya çatdırmaq üçün dil istifadə etməsinə məruz qalır.

Bu səbəbdən, digərləri arasında həqiqi və ya qondarma hadisələrə əsaslanaraq forma, məzmun, janr, hədəf auditoriyası kimi bir sıra meyarlar nəzərə alınaraq fərqli tip romanlardan bəhs edilə bilər.

Qisa roman

Qisa roman romandan az uzun, lakin hekayədən daha böyük bir rəvayət növüdür.

Qısa roman romanla eyni elementlərdən ibarətdir, lakin uzunluğunun xüsusiyyətinə görə qəhrəmanlar, süjet, parametrlər və təsvirlər qısadır və az inkişaf etmişdir.

Qısa roman nümunələri daxildir Polkovnikin ona yazacaq adamı yoxdur (1957), Gabriel García Márquez tərəfindən, Milad nağılları (1843), Charles Dickens tərəfindən, Metamorfoz (1915), Franz Kafka, başqaları arasında.

Epistolyar roman

Üçüncü şəxsdə nəql olunan və məktublar, gündəliklər və ya digər şəxsi sənədlər vasitəsilə izah edilən bir roman növüdür, buna görə də hekayədəki hekayədə iştirak etdiyi üçün avtobioqrafik romana bənzər bir yazı meyli var.

Səmimi, həqiqi bir xarakterə sahib olması, ziddiyyətli bir vəziyyət təqdim etməsi və VXIII əsr boyunca romanın təkamülünün bir hissəsi olması ilə xarakterizə olunur.

Nümunə olaraq qeyd edə bilərsiniz Julia və ya yeni Heloise (1761), Jean-Jacques Rousseau tərəfindən, Drakula (1887), Bram Stoker tərəfindən, Kasıb insanlar (1844-1846), Fyodor M. Dostoyevski tərəfindən.

Avtobioqrafik roman

Avtobioqrafik roman müəllifin həyatı barədə məlumatları ifşa etməsi ilə xarakterizə olunur. Bu mənada, əsərin müəllifi həyatının müxtəlif məqamlarını, ümumiyyətlə nailiyyətlər, uğursuzluqlar, xəstəliklər, itkilər, sevgi hekayələri və sair kimi izlərini qoyanları anladır və onları ictimaiyyətə tanıtdırır.

Avtobioqrafik roman müəllifin daxili baxışından doğan bir əsər olması ilə xarakterizə olunur. Bəzi nümunələr bunlardır Etiraflar (397-398), Hippo Augustine tərəfindən, İzah etmək üçün yaşayın (2002) Gabriel García Márquez tərəfindən, Rəsmi bir gənc qadının xatirələri (1958), Virginia Wolf tərəfindən.

Satirik roman

Satirik roman, adından da göründüyü kimi, satira elementlərinin istifadəsi ilə xarakterizə olunur. Bu tip romanlarda müəllif, oxucuda reaksiya yaratmaq üçün lağa qoyduğu konkret bir vəziyyətlə əlaqəli nöqteyi-nəzərini ifşa edir.

Nümunə olaraq Gulliver’s Travels (1927), Jonathan Swift tərəfindən, Fermadakı üsyan (1945), George Orwell tərəfindən, Sağ qalan (2000), başqaları arasında Chuck Palahniuk.

Picaresque romanı

Birinci şəxsdə bir qəhrəman kimi ortaya çıxan yaramaz bir qəhrəmanın macəralarını nəql edən bir roman növüdür.

Bu tip roman, Qızıl Çağ adı verilən bir dövr olan XVI-XVII əsrlər arasında İntibahdan Baroka keçid dövründə İspan ədəbiyyatı üçün xarakterikdir.

Bu romanlar, on altıncı əsrdəki həyat xüsusiyyətlərini özündə birləşdirir, bu səbəbdən dövrün adətlərini tənqid edir və əxlaqa və bu sosial gerçəkliyə əks olunmağa dəvət edir.

Əsas nümunələr arasında Tormes bələdçisi (1554), müəllif naməlum və Buscon həyatı (1626), Francisco Quevedo tərəfindən.

Cəngavər romanı

Cəngavər romanı XV əsrdə ortaya çıxdı. Bu tip roman ömrü boyu müxtəlif çətinliklərlə qarşılaşan cəngavərlərin döyüşlərini və qəhrəmanlıqlarını anlatmaqla xarakterizə olunur.

Cəngavər romanlarının nağılları o dövrün gerçəkliyini ən yaxşı şəkildə təqdim etməyə çalışır, bu şəkildə hekayə daha etibarlı olur.

Bu mənada əsas qəhrəman, cəngavər, hər hansı bir riskə girməyi və lazım gəldikdə döyüşməyi bacaran cəsarətli, cəsarətli və güclü bir insan kimi xarakterizə olunur. Eynilə bəy də bir çoxlarının hörmət etdiyi ağıllı, hiyləgər və şərəfli bir mövzudur.

Nümunə olaraq romanı qeyd edə bilərik Tirante el Blanco (1490), Valensiya müəllifi Joanot Mastorell tərəfindən. Ancaq sonradan bu tip romanların nəşri ilə müəyyənləşdirildi La Manchanın Dahi Gentleman Don Quijote (1605), Miguel de Cervantes tərəfindən.

Realist roman

Realist roman XIX əsrin ortalarında İspaniyada geniş inkişaf etmişdir. Gündəlik həyat şəraitinin və müxtəlif sosial hadisələrin gerçəkliyini çox aydın şəkildə əks etdirən bir povest təqdim etməklə xarakterizə olunur.

Bu romanlar həm də müəllifin müəyyən bir anın həqiqətini təsvir etmək və ifşa etmək üçün inkişaf etdirdiyi obyektiv baxışı ilə seçilir.

Nümunə olaraq romanları qeyd edə bilərsiniz Fortunata və Jacinta (1886-187), Benito Pérez Galdós və Xanım bovary (1857), Gustave Flaubert tərəfindən.

Tarixi roman

Tipologiyasından da göründüyü kimi, tarixi roman keçmişdən və tarixdən gələn hekayələrə əsaslanır. Anlatılan hekayələr belə, tarixi bir məqamda qurulduqları müddətcə real və ya uydurma ola bilər. Olduqca uğurlu bir roman növüdür.

Həqiqi hekayələr halında, müəllif müəyyən bir zamanda aktual olan bir sıra hadisələr və ya personajlar haqqında müvafiq mübahisələrə və məlumatlara etibar etməlidir.

Əgər qondarma bir hekayədirsə, müəllif də hekayəni keçmiş zamanda tapmalı və yaradıcılığından bir arqument inkişaf etdirməlidir.

Nümunə olaraq qeyd edə bilərsiniz Keçi tərəfi (2000), Peru yazıçısı Mario Vargas Llosanın Dominik Respublikasındakı Rafael Leónidas Trujillo diktatorluğuna əsaslanan bir romandır.

Digər görkəmli bir əsər Gülün adı (1980), müəllifin xəyalından doğan hekayəsi Umberto Eko tərəfindən müəmmalı bir mühitdə inkişaf etmişdir.

Elm fantastika romanı

Elmi fantastika romanları xəyali bir məkanda baş verən bir sıra hadisələrin fərziyyələrinə əsaslanır. Bu hekayələr kosmik səyahətlər, yadplanetlilərin varlığı, insan təkamülü, dünyanın sonu, zaman səyahətləri və sair haqqında futuristik hekayələrə əsaslanır.

Eynilə, hekayələrin inkişafı üçün fiziki elmlər, texnoloji elementlər, süni həyat və digər robot qaynaqları kimi elementlərdən istifadə edir. Qəhrəmanlar hətta müəllifin xəyalından yaradılan insanlar və ya insanlar ola bilər.

Aləmlərin müharibəsi (1898), H. G. Wells tərəfindən, Ender oyunu (1985), başqaları arasında Orson Scott Card tərəfindən yazılmış, elmi fantastik roman nümunələridir.

Fantaziya romanı

Fantaziya romanları xüsusi və real olmayan aləmləri və personajları yenidən yaratmaq üçün xəyali elementlərdən istifadə edən romanlardır. Hekayələri əsasən texnoloji elementlərə söykənən fantastika romanları ilə qarışdırılmamalıdır.

Bu hekayələri yenidən yaradan personajlar ümumiyyətlə peri, cadugər, sehrbaz, elf, trol və başqalarıdır. Ən görkəmli nümunələr trilogiyadır Üzüklərin Rəbbi, J. R. R. Tolkien və dastanından Harry Potterbaşqaları arasında J. K. Rowlling tərəfindən.

Dəhşət romanı

Dəhşət romanları hadisələrin inkişafı zamanı qorxu və qorxu yaradan hekayələr izah etməklə xarakterizə olunur. Ancaq bu hekayələr oxucunu hekayənin sonuna qədər saxlayır.

Bu tip roman yazmaqla xarakterizə olunan bir yazıçı, Amerikanın ən məşhur qorxu romanlarından biri olan Stephen Kingdir Parıltı (1977).

Macəra romanı

Qəhrəmanların yeni bir şey yaşamaq üçün naməlum yerlərə daxil olduqlarını, bir yer tanımaq, səyahət etmək, bir sirr açmaq, bir sevgi münasibətinə başlamaq və s. Hekayələri izah edən romanlar.

Bu romanlar xarakterizə olunur ki, personajlar riskə getməlidir, cəsarətlidirlər, sirrə çəkilir, naməlum vəziyyətlər və hərəkətlərlə qarşılaşırlar, bəzən şansdan da asılıdırlar.

Misal üçün, Robinson kruosu (1719), Daniel Defoe tərəfindən, Xəzinə adasıvə ya (1883), Robert Louis Stenvenson, başqaları arasında.

Romantik roman

Romantik romanlar, ümumiyyətlə xoşbəxt sonluqla bir sevgi hekayəsinin inkişaf etdiyi romanlardır.

Bu romanların əsas süjeti başqaları arasında aşiq olma, həyasız görüşlər, həssaslıq, rəqiblər arasında qarşıdurma prosesi yaşayan aşiq qəhrəmanlarının duyğularının təsvirləri ilə doludur.

Nümunə olaraq qeyd edə bilərsiniz uğultulu yüksəkliklər (1847), Emily Brontë tərəfindən, Madison körpüləri (1992) Robert James Waller tərəfindən, Qəzəbli vaxtlarda sevgi (1985), Gabriel García Márquez tərəfindən.

İdarəçilik səviyyələri və rəhbərlik üslubu, liderlik nadir idarə etmək keyfiyyətidir

Hər bir müəssisə özünün fəaliyyət sahəsindən asılı olmayaraq müəyyən idarəetmə quruluşuna malik olmalıdır. Burada idarəetmə səviyyələrini və pillələrini fərqləndirmək lazımdır. Bu baxımdan, bütün orta və iri təşkilatlarda üç idarəetmə səviyyəsinin (pilləsinin) yaradılması labüddür. Təşkilatlar adətən kiçik, orta və böyük olurlar və onların idarəetmə işləri də həcmcə müxtəlif olur. Buna görə də idarəetmə işini təşkilatın işçiləri arasında mütənasib bölüşdürmək lazım gəlir. İdarəetmə əməyinin bölüşdürü-lməsi formalardan biri üfüqi, digəri isə şaquli xarakter daşıyır.Konkret rəhbərlərin ayrı-ayrı bölmələrdə və eyni səviyyədə yerləş-dirilməsi, asılı olmayan üfüqi əlaqələri meydana gətirir. İdarəetmə işinin şaquli bölüşdürülməsi isə, idarəetmə səviyyələrini və pillələrini yaratmaqla asılılıq və cavabdehlik xüsusiyyətlərini əmələ gətirir. Rəhbər işçiləri, ənənəvi olaraq idarəçilik səviyyələrinə

uyğun olaraq, üç kateqoriyaya ayırırlar:
1. Aşağı (texniki) səviyyə rəhbərləri;
2. Orta (idarəetmə) səviyyə rəhbərləri;
3. Ali (institut) səviyyə rəhbərləri.

Bəzi mütəxəssislər rəhbərlik üslublarını idarəetmə metodları ilə qarışdırırlar.Onlar bunu əldə rəhbər tuturlar ki, idarəetmə metodları ilə rəhbərlik üslublarının funksional təyinatı üst-üstə düşür. Rəhbərlik üslubları idarəetmə metodları sıx qarşılıqlı münasibətdə və təsirdə olsalar da onların bir-birindən fərqləndirilməsi üçün tutarlı dəlillər vardır. İdarəetmə metodu dedikdə isə rəhbərin işçilərə və kollektivə məqsədyönlü təsir üsulları başa düşülür. Bu üsullar tabeçilikdə olanların hərəkətlərini əlaqələndirir. Metod tam obyektiv anlayışdır və rəhbərdən asılı olmayaraq mövcuddur.İdarəetmə metodundan fərqli olaraq, rəhbərlik üslubu öz əsasına görə obyektiv olsa da rəhbərin şəxsi keyfiyyətləri ilə xarakterizə olunur.Üslubun obyektiv və subyektiv cəhətlərini bir-birindən fərqləndirmək zəruridir. Rəhbərlik üslubunun obyektiv cəhətləri rəhbərlik fəaliyyətinə sosial və iqtisadi tələblərin vəhdət-iliyi ilə səciyyələnir. Üslubun subyektiv cəhətləri isə öz növbəsində rəhbərin şəxsiyyəti və ilk öncə onun psixologiyasının spesifika-sı ilə müəyyən edilir.Fərdi üslubun əsas tərkib hissələrini unutmaq olmaz, daha doğrusu o, özünəməxsusluğunu,spesifikasını

daim saxlayır və bütün rəhbərlik konsepsiyasında vahid çərçivədə qəbul edilir. Əgər üslubda onun effektiv tərəfinə dəqiq diqqət yetirilməsə onda heç bir, hətta rəhbərin ən gözəl keyfiyyətləri onun rəhbərlik etdiyi fəaliyyət sistemini müvəffəqiyyətə aparmır. Rəhbərlik üslubunu müəyyənləşdirən amillər aşağıdakılardır :

• peşəkarlığa, təcrübəyə, yaradıcılığa, səriştəliliyə, işgüzarlığa, məsuliyyətliliyə şəxsi keyfiyyətlərə, əxlaqililiyə, temperamentliliyə və s. olan tələblər;
• sistemin spesifikliyi – onun məqsədləri və vəzifələri, idarəetmə strukturları və idarəetmənin texnologiyası, rəhbərin fəaliyyətinin funksional məzmunu
• idarəedilən kollektivin xüsusiyyətləri-onun strukturu və hazırlıq dərəcəsi, daxilixüsusiyyətləri, kollektivdə olan formal və qeyri-formal qarşılıqlı münasibətlərin xarakteri, eləcə də onun ənənələrinin və dəyərlərinin xarakteri.

Qeyd etmək lazımdır ki, iş üslubu yalnız rəhbərin şəxsi işi deyil, belə ki, o rəhbərin fəaliyyətinin bütün sahələrində, o cümlədən kollektivə rəhbərlik prosesində ortaya çıxan iqtisadi, sosial-psixoloji və ideoloji-siyasi münasibətlərin reallaşdırılmasında

öz əksini tapır. Rəhbərlik üslubu sosial məna kəsb edir: birincisi, rəhbərlik üslubunda rəhbərin dünyagörüşü və təsəvvürü öz əksini tapır, ikincisi, rəhbərlik üslubu əksər hallarda sistemin fəaliyyətinin nəticələrini öncədən müəyyənləşdirir.

Çoxlu misallar gətirmək olar ki, mütərəqqi rəhbərlik üslubuna malik olan rəhbər geridə qalan kollektivə başçılıq edərək, daima həmin kollektivi yenidən təşkil edə bilir, bu da nəticə etibarilə həmin kollektivin qabaqcıllar sırasına çıxmasına səbəb

olur. Məhz buna görə də, üslub dedikdə, yalnız rəhbərin tabeçilikdə olanlarla ünsiyyətdə olması və onun məqsədyönlü fəaliyyəti başa düşülməməlidir. Rəhbərlik üslubu rəhbərin fəaliyyətinin forması ilə yanaşı, işinin məzmununu da müəyyənləşdirir.

Rəhbər tərəfindən yürüdülən üslub daim tabeçilikdə olanların diqqət mərkəzində olur. Bu üslub axırıncılar tərəfindən müəyyən şəkildə qiymətləndirilərək qəbul edilir.Çoxları rəhbəri təqlid etməklə ona oxşamağa çalışırlar. Hər bir rəhbər obyektiv mövcud

olan vəziyyətlərdə, özünün şəxsi keyfiyyətlərinə əsaslanaraq öz üslubunu yaradır. Üslub rəhbərlər və tabeçilikdə olanlar arasındakı münasibətləri ifadə edir. Bu münasibətlərin mürəkkəbliyi və müxtəlifliyi konkret rəhbərlik üslubunun səmərəliliyini müəyyənləşdirir ki, bunları da müxtəlif əlamətlərinə görə təsnifləşdirmək olar. Onların fərqləndirilməsinin ən geniş yayılmış forması-rəhbər və tabeçilikdə olanların arasındakı münasibətlərin xarakterinə görə fərqləndirilməsidir.

Bu baxımdan rəhbərlik üslubunun 3 növünü, direktiv (avtoritar), demokratik və liberal(passiv) növlərini fərqləndirmək lazımdır.

Hər bir fərdi üslub rəhbərin ideya-siyasi, təşkilati, səriştə, peşəkar və mənəvi-etik keyfiyyətlərinin, xüsusiyyətlərinin onun fəaliyyəti ilə nə dərəcədə uzlaşması ilə xarakterizə olunur. Bu komponentlər rəhbərlik üslubunun növünü də müəyyənləşdirir.

Rəhbər və tabeçilikdə olanlar arasındakı münasibətlər sahəsində aparılan sosioloji tədqiqatlar rəhbərlik üslubunu aşağıdakı amillərlə müəyyənləşdirir

• səlahiyyətlərin formalaşması və təyin edilən məsuliyyətlərin təkmilləşdirilməsi;
• məsuliyyətlilik;
• fəallıq və təşəbbüskarlıq;
• biliklərin çatışmamazlıqları zamanı davranış;
• tabeçilikdə olanların araşdırılması;
• yaxın ətraf və s.

Rəhbərlik və tabeçilikdə olanlar arasındakı münasibətləri müxtəlif cür qruplaşdırmaq olar.Lakin bütün növ qruplaşmaların əsasını direktiv, demokratik və liberal münasibətlər təşkil edir. Rəhbərlik üslublarına ətraflı nəzər yetirməzdən əvvəl, qeyd etmək laızm-dır ki, onlar bir-birindən əsasən vəzifələrin bölüşdürülməsi qaydasına,qərarların hazırlanması, qəbul və yerinə yetirilməsinin təş-kili metodlarına və onların fəaliyyətinə nəzarət formalarına görə fərqlənirlər.Rəhbərlik üslubu dedikdə, şəraitin işlənib hazırlanma-sı, qəbul edilməsi və onun icrasına nəzarətin həyata keçirilmə formaları başa düşülməlidir.Üslub rəhbər tərəfindən formalaşdırılır və onun idarəetmə manerasını xarakterizəedir. Müasir rəhbərlik üslubunun aşağıda verilmiş bir sıra əlamətlərinə diqqət yetirək:

Öz qüvvəsini əsas məsələnin həllinə yönəltmək zəruriliyi. Bunun üçün bütün işlər əhəmiyyətinə görə təsnifləşdirilir və həmin gün üçün başlıca olan işdən başlanılır, sonra isə ikinci, üçüncü və nə qədər çatdırılması mümkündürsə, o qədəri yerinə yetirilir. Sabah isə bunlar təkrar edilir.

• Həmişə ciddi şəkildə gözləməli olduğunuz şərt-aksioma bütün işlər üçün müddətin müəyyən edilməsidir.
• Bütün qərarları öz vaxtında reallaşdırmaq lazımdır. Bu onların səmərəliliyini təmin etməklə bərabər idarəetmə aparatında-kı intizamı təmin edir.
• Öz fikrini söyləyənə qədər tabeçilikdə olan işçilərin fikrini öyrənmək zəruridir.
• Funksiyalar rəhbər tərəfindən tabeçilikdə olanlar arasında dəqiq bölüşdürülməlidir.
• Tabeçilikdə olanlara maksimum fəaliyyət azadlığı vermək və xırda qəyyumluqdan əl çəkmək lazımdır.
• Rəhbər yalnız o işləri yerinə yetirməlidir ki, həmin işlər onun şəxsən iştirakını tələb etsin. Rəhbər tabeçilikdə olanların yerinə yetirə biləcəyi işləri yerinə yetirməməlidir.
• Rəhbər öz üzərinə nə qədər çox iş götürürsə, bir o qədər az müvəffəqiyyət qazanır.
• Özünüzün və başqasının vaxtını qiymətləndirməyi öyrənin. İşi həmişə vaxta görə planlaşdırın.
• Uzun-uzadı nitq söyləməkdən və danışıqlardan qaçın. Fikrinizi qısa və son dərəcə aydın şəkildə deyin.

• Əgər səhv qərar qəbul etmişsinizsə dərhal onu düzəldin. Əks halda gec və ya tez olaraq həmin səhv özünü daha qabarıq formada göstərəcəkdir.
• Əgər sizi başa düşmürlərsə, əsəbləşməyin, dinləyiciləri fərasətsiz hesab etməyin.Deməli əgər sizi başa düşmürlərsə, bu o deməkdir ki, fikrinizi aydın ifadə etmirsiniz. Çalışın ki, fikrinizi daha aydın və başa düşülən şəkildə ifadə edəsiniz.
• Nəzarət daima olmalıdır, lakin alçaldıcı və məkirli olmamalıdır, o işgüzar olmalıdır.
• Kiçik qüsurlardan dərhal yaxa qurtarmaq lazımdır, əks halda o böyüyərək ciddi problemə çevrilə bilər.
• Bütün faydalı təşəbbüsləri hər cür həvəsləndirmək lazımdır. Bu tabeçilikdə olanların fəaliyyətini yüksəldir.

İdarəçilik fəaliyyətinə və ya hər hansı bir bölmənin fəaliyyətinə rəhbərliyə başlayarkən birinci növbədə işin vəziyyətini öyrənmək, idarəetmə qarşısında duran məqsədi başa düşmək və əsas vəzifəni müəyyənləşdirmək zəruridir. Sonra isə idarəetmənin texnika-sını və kollektivin inkişafının strategiyasını əks etdirən idarəetmə sistemini işləyib hazırlamaq lazımdır. Müasir rəhbərlikdə başlıca cəhət sistem işləyib hazırlamaqdır.

İdarəetmədə növbəti mərhələ idarəetmə aparatı funksiyalarını dəqiq bölüşdürməlidir. Bölgü son dərəcə dəqiq olmalıdır. Yaxşı olar ki, bütün funksional vəzifələr nömrələnsin və onların yerinə yetirilməsi müddəti müəyyən edilsin. Bu işdə ikinci dərəcəli və xırda məsələlər olmamalı, burada hər bir məsələnin zəruriliyi nəzərə alınmalıdır.İdarəetmə sisteminin dəqiq işinə nail olmaq üçün onun bütün detalları düzgün düşünülməli və əlaqələndirilməlidir. Detallar dedikdə, burada onun funksiyaları başa düşülür. İdarəetmə sisteminin yaxşı fəaliyyət göstərməsini təmin etmək üçün elmə, təcrübəyə əsaslanan, düşünülmüş rəhbərlik etməyin üç başlıca şərtinə əməl etmək zəruridir:

• bütün tapşırıq və sərəncamlar formalaşdırılmalı, onların yerinə yetirilməsi müddəti və bu iş üçün məsul şəxs müəyyənləşdi-rilməlidir;
• hər hansı bir tapşırıq və sərəncamın vaxtında yerinə yetirilməsi üçün müəyyən edilmiş müddətə dəqiq nəzarət edilməli, nəzarətdə heç bir güzəştə yol verilməməli və nəzarət idarəetmə texnologiyasının zəruri elementi olmalıdır;
• əhəmiyyətindən asılı olmayaraq yerinə yetirilən hər bir iş rəhbər tərəfindən təhlil edilməli və qiymətləndirilməlidir. Bütün iradlar dərhal icraçılara deyilməli, yaxşı iş üçün əməkdaşa təşəkkür edilməlidir. Bu üç tələbi dəqiq və müntəzəm yerinə yetirən rəhbər əmin ola bilər ki, onun idarəetmə sistemi istənilən şəraitdə etibarlı fəaliyyət göstərəcəkdir. İdarəçilik təfəkkürü aydın, şəffaf və dərin olmalıdır. Aydın təfəkkür məntiqi, analitik, emosiyasız, qərəzsiz, yaradıcı təfəkkürdür. Belə təfəkkürlü rəhbərlər işçilərlə normal əməkdaşlıq,güzəştli rəftar və düzgün qərarlar qəbul etmək qabiliyyətinə malik olurlar

4. liderlik nadir idarə etmək keyfiyyətidir

Dahi Azərbaycan şairi M.Füzuli (1498-1556) əxlaqi əməllərin təyinində əqlə verdiyi yüksək rola bir növ yekun vuraraq yazır ki, əvvəl fikir, sonra əməl, yəni işi başlamazdan əvvəl onun nəticələrini düşünmək lazımdır. Fikirimizcə, bu liderlərə xas olan xüsusiyyətlərdir.Liderlik fərqlidir, ancaq fərqli insanlar lider deyil. Hər adamı həvəsləndirməklə onu lider etmək olmaz. Lider çoxdur, liderlik dərəcəsinə çatan azdır. Liderliyə müasir baxışlar idarəetmə üslubunun tabelikdəki konkret işçiyə uyğun olaraq dəyişdirilməsindən ibarətdir. Birinci növbədə, bu suala cavab vermək lazımdır. Bu şəxslə münasibətdən məndən hansı idarəetmə üslubu tələb olunur? Müasir menecment nəzəriyyələrinə görə yaxşı menecer mürəkkəb situasiyalarda idarəetmə tələblərinin

qoyuluşunu öyrənir və onlara uyğun olaraq yüksək səviyyədə idarəetmə üslubunu həyata keçirir. Empirik idarəetmə nəzəriyyəsinə görə idarəetmə davranışının aşağıdakı 4 üslubunu göstərmək olar :

1. Göstəriş vermək. Məsələlərin həllini rəhbər diqqətlə izləyir, təlimatlar verir,baş verən hadisələri detallarına qədər dərindən öyrənir. Tələbata cavab verməyən iş tezliklə aşkara çıxarılır və məsul şəxslərə göstərişlər verilir. Lider öz istədiyini dəqiq

izah edir və şəxsi ustalığını artırmağa fikir verərək işin yaxşılaşdırılmasını tələb edir.Göstəriş vermə üslubunu tam reallaşdırmaq üçün aşağıdakılar tələb olunur:

• nümunəvi işə dəqiqliklə yanaşmaq;
• tez-tez təlimatlar vermək;
• adamların texniki bacaracağını inkişaf etdirmək;
• işin yerinə yetirilməsini yoxlamaq;
• lazım gəldikdə işçini cəzalandırmaq, lakin bu zaman bir şəxsiyyət kimi onun hüququna və qüruruna toxunmamaq;
• səhv və yaxşı işləri qeyd etmək;
• işçilərdə yaxşı işə görə qürur hissini inkişaf etdirmək:
• nəzakətli olmaq, ancaq obyektivliyi yaddan çıxarmamaq;
• son nəticələri xüsusi olaraq nəzərdə tutmaq;
• işçilərin təhsil almasında, ixtisasının artırılmasında maraqlı olduğunuzu nü mayiş etdirmək və bu işdə onlara kömək etmək.

2. Şöhrətləndirmə. Bu üslub ondan ibarətdir ki, lider təşəbbüskar kimi çıxış edir,cari işlər üzrə göstəriş, təlimat verməkdə və nəzarətdə çox fəaldır. Ünsiyyət ən vacib element olduğundan lider adamlarla tanışlığı və əlaqələri genişləndirməyə can atır.

İşçilərin bir başa iştirakı ilə nümunəvi iş formalaşır. Nümunəvi işə uyğun konkret işlər müzakirə olunur və bütün təşkilat üzrə işlər əlaqələndirilir. Rəhbər tərəfindən nəzarətin və təlimatların olması işçilərin qabiliyyətini artırır.

Yaxşı nəticə aşağıdakı hallarda əldə edilir:

• siz hər kəs üçün öz vaxtınızı sərf etdikdə;
• ümumi maraqları aydınlaşdırdıqda;
• fərdi xarakterlərə qiymət verdikdə;
• tabelikdəkilərlə intensiv ünsiyyətə can atdıqda;
• əldə olunan yüksək nəticələrə görə qürur hissini yaydıqda;
• zəruriyyət yarandıqda əmrlər verdikdə;
• işin müəyyən edilmiş nümunəvi işə uyğunluğunu izlədikdə;
• nümunəvi işi saxlamaq üçün zərurət yarandıqda cəza tədbiri tətbiq etdikdə;
• müsbət davranışı mükafatlandırdıqda.

3. İdarəetmədə iştirak etmək. Bu zaman rəhbər qrupların mənəvi vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına çalışır, şəxsi münasibətlərin inkişafında fəallıq göstərir, işçilərdə əlaqəlilik hissini həvəsləndirir, adamlarda öz problemlərini özü həll etmək cəhdləri formalaşır və əmrlər minimum sayda olur, lakin yeri gəldikdə rəhbər lazımi əmrlər verir. Bütün vacib məsələlər işçilərə tam həcmdə izah olunur, müəssisənin işində daha çox payı olan işçiləri lider həvəsləndirir. Bu aşağıdakı şərtlərin hesabına əldə edilir:

• birbaşa göstəriş və nəzarətin məhdudlaşdırılması;
• özünənəzarət sisteminin yaradılması;
• ayrı-ayrı problemlər üzrə məsləhətləşmələrin keçirilməsi;
• geniş ünsiyyət;
• əks əlaqələr yaradılmasının həvəsləndirilməsi;
• məqsədə çatma vasitələrini dəqiqləşdirmədən məqsədlərin qoyuluşu;
• böyük məsuliyyət verilməsi.

4. Səlahiyyətlərin ötürülməsi. Lider axırıncı ehtiyat kimi çıxış edir. Görülən işin əsas hissəsinə qrupun ayrı-ayrı üzvləri nəzarət edir. Onların səlahiyyətinə gündəlik yoxlama və nəzarət aiddir. Bu cür üslub yüksək səviyyədə peşəkar olan və öz güclərini yaxşı işə sərf etməyə can atan şəxslərə və qruplara yanaşmada tətbiq olunur.

Bu cür rəhbərliyə xas olan üsluba aşağıdakılar aiddir:

• məqsədlərin aydınlaşdırılması və onlara münasibətdə razılıq əldə edilməməsi;
• əgər sizdən xahiş etsələr, kömək edin;
• başqalarının işlərinə qarışmaqdan çəkinin;
• xahişlərə ciddi reaksiya verin.

Qeyd etmək lazımdır ki, yaxşı lider qrupun daha yüksək səviyyəli məsuliyyət və səriştəlilik istiqamətində inkişafına kömək edir.