Mirzə Fətəli Axundov

Onun materialist düşüncəsinə və substantiv fəlsəfi doktrinasına görə isə təbiətdə hərşeyin əsas səbəbi maddədir. Dünya maddidir və kainat da maddədən yaranmışdır.

Mirzə Fətəli Axundzadənin oğlunun intihar səbəbi

1909-cu ilin yanvarı. 55 yaşlı kişi tapançasını çıxararaq atəş açır. İntihar ölümlə nəticələnir. Arxiv sənədlərində isə belə bir qeyd var:
“Rəşid bəy malxulyanın (melanxoliyanın) “qələbə”sindən sonra məyusluqla özünü tapança ilə qətl elədi. Oğlu Fətəli bu günlərdə gələsidir”.

Milli.Az kenquru.az-a istinadən bildirir ki, o, özü isə övladına adını qoyduğu Mirzə Fətəli Axundzadənin oğlu idi.

Azərbaycanı modern çağa aparan ilk mütəfəkkirin oğlu acılara dayana bilməyib intihar etmişdi. Niyə?

Rəşid Axundov 1854-cü ildə Tiflisdə doğulub.

1863-cü ildə Tiflis gimnaziyasına daxil olub, 1872-ci ildə buranı bitirib. Fransız, rus, ərəb, fars dillərini öyrənib, 18 yaşında ikən atası üçün Mirzə Melkum xanın göndərdiyi “Şarl Mismerin Ali paşaya məktubu” əsərini fransızcadan ruscaya tərcümə edib.

Amma atasından fərqli olaraq o, mühəndis olmaq, bunun üçün isə Avropada təhsil almaq istəyir. 1874-cü ildə o, Brüsselə yollanır. Burada oxuduğu müddətdə Avropanın mədəni mühiti ilə tanış olur, ailəsi ilə məktublaşaraq özünün durumu haqqında bilgi verir, həmçinin yeniliklərlə tanış olur. Hər şey qaydasında gedərkən həm Rəşid üçün, həm də Azərbaycan üçün faciəli bir hal baş verir. Mirzə Fətəli Axundzadə vəfat edir.

Atasının ölümündən sarsılan, həmçinin xəstələnən Rəşid tezliklə maddi sıxıntılarla üzləşir.

Məcbur qalıb 1882-ci ildə təhsilini tamamlamadan Tiflisə dönür. Daha sonra isə Peterburqa yollanır. Dayısı Mirzə Mustafanın dəstəyi ilə burada təhsilini davam etdirir. Təhsilini bitirdikdən sonra “Yollar mühəndisi” diplomu ilə Tiflisə qayıdır və Qafqaz Dairəsi Yollar İdarəsində işə başlayır.

Axundzadəyə aid arxivdə oğlu Rəşidin ona və digər ailə üzvlərinə yazdığı məktublar saxlanılır.

Brüsselə, Rəşidə yazılan məktublardan isə yalnız bir-ikisi qalıb. Məktublardan məlum olur ki, Rəşid Axundovun Brüssel həyatı heç də uğurlu olmur. Belə ki, hələ atasının sağlığında gənc tələbə maddi sıxıntılar çəkirmiş. Məktubların əsas mövzusu bankla pulun göndərilməsi tələbi, onunla birlikdə qalan Nəcəfin xəstəliyi və digər şikayətlər yer alırdı. Hətta məktubun birində rus pulu ilə frankın kursu da ətraflı izah edilir, ona göndərilən puldan kommersiya bankının neçə faiz tutduğunu qədər detallı yazır.
Belə, çətinliklərin olduğu bir vaxtda o, imtahanını uğurla başa vurur: “Beləliklə, mən indi Politexnik Məktəbin tələbələri sırasına, birinci kursa qəbul olunmuşam. Kurslar (dərslər) 13/1 oktyabrda başlanacaq”.

Rəşid burada təhsil almaqla bərabər atasının əsərlərini də çevirməyə başlayır. Bir məktubunda yazır:

“Mən “Müsyö Jordan”ı tərcümə etməyə başlamışam, amma vaxtım o qədər azdır ki. indiyədək cəmi iki “məclis”i tərcümə edə bilmişəm”.

Növbəti məktubda Rəşid əsərin bəyənildiyini, lakin tamaşaya qoyulmaq üçün uyğun olmadığını, broşura kimi çap ediləcəyinə söz verdiklərini yazır. Fransız ədibi Qastino Rəşidə bu barədə deyir: “Əgər tamaşaçılar ədəbiyyatdan . baş çıxaran olsaydılar, bu pyesi oynamaq olardı, amma, təəssüf ki, bu belə deyil. O qədər elə pyes var ki, heç Sizin atanızın pyeslərinin dörddə birinə də dəyməz, onlar ədəbiyyat baxımından tamamilə boş şeydir, amma tamaşaçıların xoşuna gəlir, çünki onları hər cür (bəzən hətta sadəcə axmaq) səhnələrlə, dekorasiyalarla, zarafatlarla və s. əyləndirir. Elə bu səbəbdən nə burada, nə də Parisdə heç bir direktor bu komediyanı öz teatrının səhnəsinə daxil etməyə razı olmayacaq – çünki onların hamısı spekulyasiya ilə məşğuldur, pyes tamaşaçıların əksəriyyətinin xoşuna gəlmədiyi üçün isə onun bundan heç bir (pul baxımından) gəliri olmayacaq”.

Amma növbəti məktubda kitab çapınını də alınmadığını yazır:

“Komediyanız haqqında cənab Qastinonun dediklərinin hamısını artıq Sizə yazmışam. Bu gün əlavə olaraq bildirirəm ki, kitab naşiri də ziyana düşməkdən qorxduğu üçün bu pyesi çap etməkdən çəkinir. Cəhənnəm olsun!”

Ümumiyyətlə, Rəşid Axundovu Azərbaycanın ilk tərcüməçilərindən hesab etmək olar. O, atasının əsərləri ilə yanaşı fransız ədəbiyyatından da nümunələr çevirib. Məsələn, fransız yazçısı Alfred dö Breanın “Balaca parislinin macəraları” romanını Azərbaycan dilinə tərcümə edib. Bu roman hətta səhvən Axundzadənin əsəri kimi çap edilmişdi.

Rəşid universitetdən diplomla qayıtmaq üçün bütün çətinliklərə dözür, bəzən ona göndərilən pullar gec çatır, məktublarda bu narahatlıq tez-tez dilə gətirilir.

Bəzən isə Tiflisdən gələn acı xəbərlər onu üzür. Amma o, fikrində qətidir: “Hətta burada 5 ildən artıq da qalmalı olsam, mühəndislik diplomu almadan Rusiyaya qayıtmayacağam. Bu, mənim qəti qərarımdır”

Maddi sıxıntılar isə ondan əl çəkmir. Pulun gec çatması Rəşidi hədsiz həyəcanlandırır, heç vaxt borc almadığı təqdirdə özünə yaraşdırmadığı bu addımı atır:

“Belə şərait məni (istəyimin əksinə olaraq, yəni əlacsızlıqdan) ev yiyəsinə müraciət etməyə və ondan bir neçə frank borc almağa məcbur etdi. Mənim bir qəpik də pulum qalmamışdı (Siz təsəvvür edə bilməzsiniz ki, mənim kimi adi bəyaz-əsməri sifətli adam ondan bu borcu istəyəndə necə qıpqırmızı qızardı)”.

Rus-türk müharibəsinin başlaması isə rus pulunun dəyərdən düşməsinə səbəb olur, bu isə frankla münasibətdə Rəşidə əlavə əziyyət verir. Müharibə onu həm də siyasi nəticəsinə görə qayğılandırır:

“Açığını deyim, bu iki dövlət arasında baş verən müharibə, necə nəticələyindən asılı olmayaraq, təəssüf doğurur; əlbəttə, Rusiyanın qalib gələcəyi ehtimalı daha böyükdür, yaxşı, olsun, ancaq digər tərəfdən, Türkiyə üçün böyük həqarət olacaq, bu isə bütün qafqazlılar üçün pisdir. Siyasət haqqında danışmaq istəmirəm, amma bir az fikirləşəndə – Siz özünüz də bilirsiniz ki, qafqazlılar üçün bunun axırı yaxşı qurtarmayacaq. Ancaq indiki zəmanəni nəzərə alsaq, hər halda Rusiyanın qalib gəlməsi daha yaxşı olar”.

Axundzadə oğlunun təhsilini başa vurmasını çox istəyirdi. Yeganə oğlunun Avropa təhsilli bir mütəxəssis kimi yetişməsinə həm Rəşidə, həm də özünə çox faydalı olacaqdı.

Şübhəsiz, Rəşid bu təhsilinə görə yaxşı iş qazanacaqdı, həm də artıq Avropada ədəbi və elmi dairələrdə əlaqələr yaratdığına görə, atasının əlifba islahatı ilə bağlı görüşlərini və komediyalarını çap etdirə biləcəkdi. Təəssüf ki, məktublardan da göründüyü kimi, Axundzadənin əlifba islahatı avropalıların diqqətini çəkmir, komediyaları isə səhnəyə qoyulmur, naşirlər çap etmirlər.

Axundzadə oğlunun xərclərini az olan maaşına rəğmən qarşılamağa çalışmışdı. Hətta son dönəmlər qocalığını və qəfil ölə biləcəyini düşünərək özündən sonrakı dönəmi də hesaba almışdı. Bu barədə biz onun xanımı Tubu xanımın hökumətə yazdığı ərizədə oxuyuruq. Ərizədə yazılır ki, “Mərhumun ölümü ilə onun bütün gəlir mənbələri kəsilmiş, maaşının yarısı qədər olan cüzi təqaüdü də indiyədək mənim adıma keçirilməyib. Halbuki qocalığında o, daim özünün uzunmüddətli, yarım əsrə yaxın olan qulluğuna güvənib, mənə toxtaqlıq verirdi ki, ölüm-itim olarsa, onun qayğıkeş rəisləri xidmətlərini layiqincə qiymətləndirəcək, oğlunun təhsilini başa vurmasına, uzun illərin zəhmətindən sonra onun və valideyninin arzusunda olduqları məqsədə çatmalarına imkan yaradacaqlar”.

Rəşid yazdığı məktublarda etiraf edir ki, o xaraktercə adamayovuşmazdır, qaradinməzdir, bu səbəbsiz xarakteri onu tez-tez, hətta əyləncələrdə də darıxdırır.

Onun bu melanxolik təbiəti Brüssel uğursuzluğundan sonra Peterburqda oxumağa başlayarkən daha qabarıq üzə çıxır. Əgər biz Brüsseldə daim oxumaq, öyrənmək istəyən ehtiraslı bir gənci görürüksə, dayısının Peterburqa ona yazdığı məktublarda isə psixoloji cəhətdən təbəddülatlar içində olan, etinasız bir şəxslə qarşılaşırıq. Məktublarda dayısı ona dəfələrlə iradını bildirir. Bununla yanaşı o, Peterburqdakı ziyalı mühitlə də tanış olur. O, rus yazıçısı İ.Turgenevin dəfn mərasimində də iştirak edir.

1899-cu ildə Rəşid bəy Axundov Mirzə Şərif Mirzəyevlə birlikdə “Puşkinin ölümünə Şərq poeması”nı əlavə qeydlə “Kavkaz” qəzetində nəşr etdirir.

Həmçinin Tiflisdəki Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin işində fəal iştirak edir. Bu müddətdə o, Şuşanın məşhur bəylərindən Cahangir ağanın bacısı Mələkcahanla evlənir.Bu evlilikdən oğlu Fətəli dünyaya gəlir. Lakin ailə həyatı tezliklə uğursuzluğa düçar olur.

Belə ki, arxivdə saxlanılan bir məktubda Mələkcahan ona yazır:

“Allah səbəbin və baisin evini künfəyəkun eləsin. Mən fəqir hara, Tiflis hara, qəriblik hara. Dost-aşna içində başıaşağa olmuşuq. O qədər etdin ki, axırı sənin dərdindən naxoş oldum. Səhərdən axşama məni qoydun bir otağın içində, özün kitaba məşğul oldun, bilmədin mən fəqir kim, harda qalmışam. Fikrini verdin alqebraya, gecələr ayrı yatdın, gündüzlər kitabla məşğul oldun. Yanına gələndə deyirdin ki, o yana get məndən. Sənə gəlmişdim, indi təvəqqe edirəm, yaxşı yat və yaxşı gəz və gül və kitab oxu, nə bilirsən, otur et. “

Mələkcahanın yazdığı digər məktublarda da bu kimi fikirlər yer alır. Nəhayət, onlar birdəfəlik ayrılırlar və bu hadisə Rəşidin da melanxolik təbiətini daha da gücləndirir.

. Və beləcə təbiətində olan qaradinməzlik, uğursuz Brüssel həyatı, atasının ölümü, baş tutmayan ailə və nüfuzsuz iş həyatı, səhhətində yaranan problemlər Rəşid Axundovun tapançaya əl atmasına səbəb olur.

M.Rəfili “M. F. Axundov” adlı əsərində yazır: “Rəşidin həyatı faciəli olmuşdur. Vətənə dönəndən sonra o, uzun müddət iş tapa bilməmiş, Rusiyanı gəzmişdir. Fransız sosialistləri ilə əlaqədə şübhəli bilinərək, polis nəzarəti altında yaşamış, doğma xalqından və ictimai mübarizədən ayrı düşmüş, ideya çıxılmazlığından və çar polisinin onu sıxışdırıb saldığı həyat burulğanından nicat tapmayaraq öz həyatını intiharla bitirmişdir”.

Milli.Az

Mirzə Fətəli Axundov

Mirzə Fətəli Axundov 1812-ci ildə Nuxa şəhərində anadan olmuşdur. Atası Mirzə Məhəmmədtağı və anası Nanə xanım 1814-cü ildə Təbriz yaxınlığındakı Xamnə qəsəbəsinə köçmüşlər. O, 13 yaşınadək ailəsi ilə birlikdə Cənubi Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində yaşamışdır. 1825-ci ildə anası ilə Şəkiyə qayıtmışdır. Fətəlinin ruhani olmasını istəyən anasının əmisi Axund Hacı Ələsgər 1832-ci ildə onu Gəncəyə aparır. Gənc Fətəli burada məntiq və fiqh elmlərini, habelə dahi Azərbaycan şair və filosofu Mirzə Şəfi Vazehdən xəttatlıq sənətini öyrənmişdir. Lakin Mirzə Şəfinin gənc Fətəliyə təsiri bununla bitmir. Bu göruş Mirzə Fətəlinin həyat və yaradıcılığına, ümumiyyətlə, onun bir mütəfəkkir kimi formalaşmasına ciddi təsir göstərir.

Dövrünün müasir elmləri ilə maraqlanan Fətəli 1833-cü ildə Şəkidə açılmış rus məktəbinə daxil olur və bir il burada təhsil alır. 1834-cü ildə o, Tiflisə getmiş, Qafqaz canişininin baş dəftərxanasında mülki işlər sahəsində Şərq dilləri mütərcimi təyin olunmuş və ömrünün sonuna qədər bu vəzifədə çalışmışdır. 1873-cü ildə ona polkovnik hərbi rütbəsi verilmişdir.

1851-ci ildə Rus Coğrafiya Cəmiyyəti Qafqaz şöbəsinə üzv seçilən Axundov sonralar Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyasında tədqiqat işlərinə cəlb olunur. O, “Əkinçi” qəzetininnəşrinə böyük əhəmiyyət vermiş, onun səhifələrində “Vəkili Milləti-Naməlum” imzası ilə məqalələr dərc etdirmişdir.

Mirzə Fətəli Axundovun qızı Nisə xanım Xanbaba xanın həyat yoldaşı olmuşdur.

Mirzə Fətəli Axundov 1878-ci ildə Tiflisdə vəfat etmiş və köhnə müsəlman qəbirstanlığında (indiki Tbilisi botanika bağının ərazisində yerləşən Görkəmli Azərbaycanlılar panteonu) dəfn olunmuşdur.

Axundov bədii yaradıcılığına şeirlə başlamışdır (“Səbuhi” təxəllüsü ilə). O, Azərbaycan ədəbiyyatında azad düşüncə tərzinin ən böyük nümayəndəsidir. Mirzə Fətəli İslamdünyasının ictimai, sosial və siyasi sahələrində radikal islahatların lüzumluluğu fikrini müdafiə edirdi.

Azərbaycanda teatr sənətinin inkişafında rolu

Mirzə Fətəli Axundovun 150 illiyi münasibətilə buraxılmış SSRİ poçt markası (1958).

M.F.Axundzadə 1850-1855-ci illərdə özünün məşhur altı komediyasını yaratmaqla nəinki Azərbaycan ədəbiyyatında, bütövlükdə Balkanlardan Hindistana qədərki türk-müsəlman dünyasında dramaturgiyanın əsasını qoymuşdur. Böyük ustad bu komediyalar ilə Şərq aləmində dram yazmağın nümunəsini göstərmişdir. Bunu hər kəs qəbul edir ki, türk-müsəlman dünyasında dramaturgiya Mirzə Fətəli Axundzadə dramaturgiyasının ənənələri işığında inkişaf etmişdir.

Azərbaycan teatrı Axundzadənin ölməz komediyaları zəminində yaranmışdır. 1873-cü ildə Həsənbəy Zərdabi Nəcəf bəy Vəzirovlabirlikdə Bakı məktəblərinin birində məşhur «Hacı Qara» əsərinin tamaşasını göstərməklə Azərbaycanda, həm də ümumən türk-müsəlman aləmində teatr hərəkatının əsasını qoymuşdur. Mirzə Fətəli Axundovun komediyalarında Azərbaycan qadınlarının timsalında ilk dəfə Şərq qadınlarının səhnə obrazları yaradılıb. XIX əsrdə teatr səhnəsində Azərbaycan qadınının səhnədə kişilərlə birlikdə gülüb danışmasını göstərmək hünər tələb edirdi. Zamanına görə bu böyük işi də Mirzə Fətəli Axundzadənin əsərlərini səhnəyə çıxarmaqla Azərbaycan maarifçiləri həyata keçirməyi bacarmışlar.

M.F.Axundovun yaradıcılığı Avropa ədəbiyyatşünaslarının və teatrşünaslarının diqqətini çox tez cəlb etdi. 1852-ci ilin avqustunda Alman jurnalı Magazin für die Literatur des Auslandes (Xarici ədəbiyyat jurnalı) yazırdı: “Fikirləşmək olardı ki, Transqafqazın müsəlman əhalisi İslam ruhuna uyğun olaraq belə yeniliklərə (teatra) hələ uzun zaman yad qalacaqlar, lakin onların arasından qəflətən dramatik dahi meydana çıxdı, Tatar Molyeri, hansının ki, adı onun ölkəsinin sərhədlərindən kənarda da diqqətə layiqdir. O Mirzə Fətəli Axundovdur”.

M.F.Axundzadə 1837-ci ildə – 25 yaşında ikən «Puşkinin ölümünə Şərq poeması»nı yazmış və dərhal da rus dilində «Moskovskiy nablyudatel» jurnalında çap etdirmişdir. O, Aleksandr Puşkinin faciəli ölümündə çarın əli olduğu üçün susmağa məcbur olmuş rus şairlərini xəcalətdən qurtarmış, Rusiya ədiblərinin vətəndaşlıq vəzifəsini yerinə yetirmişdir.

2012-ci ildə Cəfər Cabbarlı adına “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında Mirzə Fətəli Axundovun haqqında bioqrafik bədii film çəkilmişdir. “Sübhün səfiri” adlanan filmin mütəfəkkirin 200 illik yubileyi münasibətilə ekranlara çıxmışdır.

Din haqqında düşüncələri və fəlsəfi baxışları

Axundovun Tbilisi botanika bağında qəbirüstü abidəsi

Axundovun nəzəri-estetik fikirlərinin formalaşmasında aydındır ki, onun yaşadığı mühitin, tanış və ünsiyyətdə olduğu mütərəqqi ziyalıların, oxuduğu klassik və dünya ədəbiyyatı nümunələrinin çox böyük təsiri olmuşdur. Homer, Firdovsi, Nizami Gəncəvi, Sədi Şirazi, Uilyam Şekspir, Cami, Puşkin və s. kimi klassiklərin əsərlərini mükəmməl bilməsi onun sənət və sənətkar haqqında estetik zövqünün formalaşmasında çox böyük rol oynamışdır.

M.F.Axundovun fəlsəfə, ədəbiyyat, sənət haqqında fikir və mülahizələri əsasən onun ”Kəmalüddövlə məktubları” adlı fəlsəfi traktatında, eləcə də “Föhristi-kitab”(1859), “Nəzm və nəsr haqqında”(1859), “Tənqid risaləsi”(1860), “İranın yüksək millət qəzetəsi haqqında kritika” (1866), “Mirzə Ağanın pyesləri haqqında kritika”(1871) və s. bu kimi məqalələrində böyük mütəfəkkirin sənətdə realizm, ənənə (tendensiya), bədiilik və onun meyarları, məzmun və forma vəhdəti, ideya və müasirlik, tənqid və onun əhəmiyyəti və s. bu kimi məsələlərlə bağlı fikir və mülahizələri öz əksini tapmışdır.

Ədəbiyyat tariximizdə dramaturgiyanın, realist bədii nəsrin, ədəbi tənqidin ilk nümunələrini yaradan Axundov həmin janrların nəzəri-estetik prinsiplərini də hazırlamışdır. Böyük mütəfəkkirin bütün ədəbi və nəzəri irsində ən başlıca meyar sənətin, ədəbiyyatın real həyatı nə dərəcədə əks etdirməsi, idraki və tərbiyəvi əhəmiyyəti, xalq həyatı ilə birbaşa əlaqəsi ilə bağlıdır. Elm və təhsil vasitəsi ilə mədəniləşmək, xalqa məxsus elmi və ədəbi irsi mühafizə etməyi bacarmaq, tərəqqiyə mane olan hər şeyə qarşı amansız mübarizə aparmaq Mirzə Fətəlini daim düşündürən, qayğılandıran məsələlər olmuşdur. Elə buna görə də o, əlifbanı dəyişməyi bu yolda atılan ən vacib amillərdən biri sayırdı.

Mirzə Fətəli Axundov Azərbaycan tarixində ilk dəfə olaraq həm materializm həm də dini tənqid baxımıdan öz düşüncə və baxışlarını önəmli dərəcədə irəlilətmiş və inkişaf etdirmiş dahi şəxsdir. Onun düşüncələrində İslami Radikalizm, Şərqi despotizm (mütləq hakimiyyətlilik) və azad düşüncələrin sıxışdırılması, insanların haqqlarını tapdalayan ağır Şərq feodalizmi tənqid edilir. Axundov Dinin elmlə birgə ola bilməyəcəyini, dinlə elmin qarşıdurmasını təsvir edir və Şərq ölkələrinin, Asiya xalqlarının həmin dövrə qədər olan cahilliyini, geriliyini onların dini görüşləri və lazımsız adət-ənənələri ilə bağdaşdırır :

“İslam dini meydana çıxan gündən hazırkı əsrə qədər, Şərqdə elmlərin durğunluğunun, dəhşətli despotizmin (təkhakimiyyətlilik) əmələ gəlməsinin səbəblərini və ümumiyyətlə, Asiya xalqlarının mədəniyyət və tərəqqi işlərinə qarşı laqeydlik və etinasızlığının səbəblərini heç kəs başa düşməmişdi. Bu cəhətdən təkcə Firdovsi müstəsnalıq təşkil edir və o öz dühası ilə, həqiqətən də kəşf edə bilmişdi ki, Şərq xalqlarının bu qədər böyük bədbəxtliyinin səbəbi ərəblər və onların insan həyatına uyğunlaşmayan mənfur dinidir.” Mirzə Fətəli Axundov

Axundovun materializmi müdafiə edən düşüncələrində də metafizikanın və təbiətüstü qüvvələrin varlığı inkar edilir :

” Dünyanın əsası maddidir, təbiətin müxtəlif predment və prosesləri vahid və hərşeyi əhatə edən əbədi və sonsuz maddi substansiyanın təzahürü, öz-özünün səbəbidir ; Mövcud olması üçün heç bir təbiətüstü, metafizik varlığa ehtiyacı yoxdur. ” Mirzə Fətəli Axundov

Onun materialist düşüncəsinə və substantiv fəlsəfi doktrinasına görə isə təbiətdə hərşeyin əsas səbəbi maddədir. Dünya maddidir və kainat da maddədən yaranmışdır.

” Hər şeyin əsas səbəbi maddədir. Maddə orjinaldır və onun yaranması üçün başqa səbəbə ehtiyac olduğunu görmürəm. Mən məkan və zamanın obyektivliyini qəbul edirəm. Zaman və məkan obyektivdir, maddə isə onun aksesuarlarıdır. Təbiətdəki hər bir hərəkətin və dəyişikliyin Allahın iradəsinə uyğun olaraq həyata keçirildiyi doktrinasını rədd edirəm. Təbiət öz qanunlarına uyğun olaraq inkişaf edir. Bunda şans üçün bir yer yoxdur, bu da, hər yerdə ciddi rifaha səbəb olur. “

” Bilinc və ruh maddənin məhsuludur, maddə müstəqil olaraq yaşaya bilməz. Ruh, nə olursa olsun, bədənsiz, yəni bədən olmadan özünü ifadə edə bilməz, necə ki ağlı da beyinsiz təsəvvür etmək olmaz. Ruhun və sonrakı həyatın ölümsüzlüyünün dini doktrinasına isə qarşıyam. “

Mirzə Fətəli Axundov

• Şərq poeması (1837)

• Hekayəti Molla İbrahim-Xəlil Kimyagər (1850)
• Hekayəti Müsyö Jordan Həkimi-Nəbatat və Dərviş Məstəli Şah Cadükuni Məşhur (1850)
• Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran (1850)
• Hekayəti Xırsi-Quldurbasan (1851)
• Sərgüzəşti Mərdi-Xəsis (Hacı Qara) (1852)
• Mürafiə vəkillərinin hekayəti (1855)

Satirik povest:

• Aldanmış Kəvakib (Hekayəti-Yusif şah)(1857)

Şeirlər

• Çeşmə kitabəsi
• Cəfərqulu xana məktub
• Cəfərqulu xana (Səlam olsun məndən sərkar xana)
• Cəfərqulu xana (Hacı qulu səndən, ey taci-sərim)
• Fuad paşanın mədhində
• Həcvi-Əbdürrəsul xan
• Mədhiyyə
• Səidə xitab
• Şahmat oyunu haqqında
• Təcnis
• Təcnisi-digər
• Tərifnamə
• Vanda
• Zakirə məktub
• Zəmanədən şikayət

• Fəhristi-kitab (1859)
• Nəzm və nəsr haqqında (1862)
• Tənqid risaləsi (1862)
• Kəmalüddövlə məktubları(1865)

Əsər müəllifi kimi

1. Hacı Qara (film, 1929)(tammetrajlı bədii film)
2. Dərviş Parisi partladır (film, 1976)(tammetrajlı bədii film)
3. Aldanmış ulduzlar(opera, 1977)
4. Hacı Qara (film, 2002)(tammetrajlı bədii film)
5. Mürafiə vəkillərinin hekayəti (film, 2011)(film-tamaşa)
6. İksir (film, 2014) (“Hekayəti Molla İbrahim-Xəlil Kimyagər” əsəri əsasında)

Haqqında çəkilən filmlər

1. Böyük yazıçı-maarifçi (film, 1938)) (qısametrajlı sənədli film)
2. Səbuhi (film, 1941)(tammetrajlı bədii film)
3. 150 il. Mirzə Fətəli Axundov (film, 1962)) (qısametrajlı sənədli film)
4. Mirzə Fətəli Axundov (film, 1972)) (qısametrajlı sənədli film)
5. Mirzə Fətəli Axundov (film, 1982)) (qısametrajlı sənədli film)
6. Sübhün səfiri (film, 2012)(tammetrajlı bədii film)

Mirzə Fətəli Axundov: Həyat və yaradıcılığı

Mirzə Fətəli Axundov 1812-ci ildə Nuxa şəhərində anadan olmuşdur. O, 13 yaşınadək atası Mirzə Məhəmmədtağı
və anası Nanə xanım ilə birlikdə Cənubi Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində yaşamışdır. 1825-ci ildə anası ilə Şəkiyə qayıtmışdır. Onun ruhani olmasını istəyən anasının əmisi Axund Hacı Ələsgər 1832-ci ildə onu Gəncəyə aparır. O , burada Mirzə Şəfi Vazeh ilə tanış olur və bu da onun həyatının dönüş nöqtəsi olur. Bu tanışlıq Mirzə Fətəlinin həyat və yaradıcılığına, ümumiyyətlə, onun bir mütəfəkkir kimi formalaşmasına ciddi təsir göstərir.Dövrünün müasir elmləri ilə maraqlanan Fətəli 1833-cü ildə Şəkidə açılmış rus məktəbinə daxil olur və bir il burada təhsil alır. 1834-cü ildə o, Tiflisə getmiş, Qafqaz canişininin baş dəftərxanasında mülki işlər sahəsində Şərq dilləri mütərcimi təyin olunmuş və ömrünün sonuna qədər bu vəzifədə çalışmışdır. 1873-cü ildə ona polkovnik hərbi rütbəsi verilmişdir.1851-ci ildə Rus Coğrafiya Cəmiyyəti Qafqaz şöbəsinə üzv seçilən Axundov sonralar Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyasında tədqiqat işlərinə cəlb olunur. O, “Əkinçi” qəzetinin nəşrinə böyük əhəmiyyət vermiş, onun səhifələrində “Vəkili Milləti-Naməlum” imzası ilə məqalələr dərc etdirmişdir.Mirzə Fətəli Axundov 1878-ci ildə Tiflisdə vəfat etmiş və köhnə müsəlman qəbirstanlığında dəfn edilmişdir.

YARADICILIĞI

Axundzadə bədii yaradıcılığına şeirlə başlamışdır . ( “ Səbuhi “ təxəllüsü ilə ) .O Azərbaycan ədəbiyyatında azad düşüncə tərzinin ən böyük nümayəndəsidir. Böyük ədib , Azərbaycan dramaturgiyasının banisi , Şərq fəlsəfənin görkəmli nümayəndəsi Mirzə Fətəli Axundov sənətdə naturalizmə və formalizmə qarşı çıxaraq deyirdi : “ Sənət əsərləri həyatın foto-sürətini vermədiyi kimi , həm də uydurmalardan, mübaliğələrdən ibarət olmalıdır. O sənət əsərlərinin “ məzmun gözəlliyi “ və “ ifadə gözəlliyindən “ ibarət olmasını əsas şərt kimi əsaslandırırdı . M.F. Axundova görə şair həyatın reallığını öz şeirində olduğu kimi əks etdirməlidir. Yəni realist olmalıdır.M.F.Axundzadənin yaradıcılığında dramaturgiyaya, dramaturgiyasında isə məhz komediya janrına müraciət etməsinin əsas nədəni də
bu janrda milli özünüdərketmənin daha tez baş verməsi və effektivliliyi idi.M.F.Axundzadə komediyalarında konkret bir zaman və məkan daxilində mühitini gülüş obyekti etməklə təkcə insanı iztirabdan xilas etmir, həm də ona özünə kənardan baxmağı və özünüdərketməni öyrədir.

1.Hekayəti Molla İbrahim-Xəlil Kimyagər (1850)

Komediya da müəllifinin feodal cəmiyyətinin çürümüş mənəvi-əxlaqi problemlərinə, fanatizmə, nadanlığa, miskin həyat tərzinə, kiflənmiş düşüncə tərzinə qarşı mübarizə mövqeyində durduğunu göstərib

2.Hekayəti Müsyö Jordan Həkimi-Nəbatat və Dərviş Məstəli Şah Cadükuni Məşhur (1850)

M.F.Axundzadənin cəmiyyətə içəridən və kənardan baxdığı, qiymətləndirdiyi, özünə tanıtdığı əsərlərindən biridir. Əgər birinci komediyasında yaşadığı cəmiyyətə yalnız içəridən baxıb tanıdırdısa, bu dəfə Müsyö Jordan obrazı ilə həm kənardan baxır, həm də Qərb cəmiyyəti ilə müqayisə etmək imkanı qazanır. Əsərdəki obrazların hər biri müəyyən bir funksiyaya malikdir və o funksiyanı həyata keçirir.

3.Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran (1850)

Lənkəran xanının vəziri və xanın simasında ölkənin düzgün idarə olunmadığının, bütün Şərq aləminin geriliklərinin səbəbini axtarırdı.

4.Hekayəti Xırsi-Quldurbasan (1851)

M.F.Axundov bu dramında qadın hüquqsuzluğuna qarşı çıxaraq ictimai bərabərsizlik, azad, qarşılıqlı məhəbbət ideyalarını müdafiə edir.

5.Sərgüzəşti Mərdi-Xəsis (Hacı Qara) (1852)

Ictimai ideallar, siyasi mesajlar XIX əsr Azərbaycan həyatının iqtisadi, siyasi, mədəni vəziyyətini tipik şəraitdə əks etdirir. Məsələ heç də həyat həqiqətinin burada daha əhatəli və bədii cəhətdən zənginliklə verilməsində deyildi, həm də obrazların, xarakterlərin özünüdərkində və özünü tanımasında idi.

6.Mürafiə vəkillərinin hekayəti (1855)

M.F Axundzadənin sonuncu komediyasıdır . Komediyanın mövzusu Cənubi Azərbaycan həyatından götürülüb . Komediya varislik ixtisası üzrə gedən ixtilafdan bəhs edir.

Bundan başqa M.F. Axundzadə “ Aldanmış Kəvakib “ povestinin və bir çox məqalələrin müəllifidir.

İstifadə edilən ədəbiyyat siyahısı :
1. Mirzə Fətəli Axundov əsərləri

• ← Daxili sekresiya vəziləri (timus,böyrəküstü,cinsiyyət vəziləri)
• DQMV və Naxçıvan MSSR-in yaradılması →