Molyer əsərləri

Molière-in atası kral sarayının təyin olunmuş mebel ustalarından biri idi. Ancaq oğlu atasının peşəsini davam etdirməkdən imtina edərək səhnə həyatını seçib, ömrünü aktyorluğa, qastrollara və pyeslər yazaraq kitab şəklində buraxmağa həsr edib. Onun əsərləri Fransa teatrının simasını dəyişdirib.

Molière-in əsərlərini özü yazdığı təsdiqlənir

Artıq bir əsrdir ki, XVII əsrdə yaşayıb-yaratmış fransız dramaturq və şairi Molière-in əsərlərinin əslində başqa, daha təhsilli bir şəxs tərəfindən yazılmasına dair iddialar mövcuddur. Bu iddianı qaldıranlar Moliere-in «Tartüf» və «Mizantrop» kimi tanınmış şedevrləri yazacaq qədər təhsilli olmadığını əsas gətirirdilər.

Ancaq indi fransız alimləri bu ziddiyyəti birdəfəlik həll etdiklərini deyilər. «The Guardian» yazır ki, onlar xüsusi alqoritmin köməyi ilə bütün bu əsərlərin doğrudan da 1622-ci ildə doğulmuş, əsl adı Jean-Baptiste Poquelin olan Molière tərəfindən yazıldığını müəyyən ediblər.

Molière-in atası kral sarayının təyin olunmuş mebel ustalarından biri idi. Ancaq oğlu atasının peşəsini davam etdirməkdən imtina edərək səhnə həyatını seçib, ömrünü aktyorluğa, qastrollara və pyeslər yazaraq kitab şəklində buraxmağa həsr edib. Onun əsərləri Fransa teatrının simasını dəyişdirib.

İtaliyada poeziya ölməyib

Alimlər araşdırmanı necə apardı

1919-cu ildə fransız yazıçısı Pierre Louÿs belə bir iddia qaldırıb ki, şair Pierre Corneille Molière-in əksər əsərlərinin əsl müəllifidir. O zamandan bəri Molière-in təhsil səviyyəsi, həddindən artıq məşğul olması, günümüzə gəlib çatan əlyazmalarının azlığı haqda sualların müzakirəsi səngiməyib.

Paris Universitetinin professoru Florian Cafiero və Paris Dəqiq və Humanitar Elmlər Universitetindən Jean-Baptiste Camps təsadüfən bu müzakirələrə qoşulublar. Onlar tədris etdikləri kompüter filologiyası kursunda tələbələri həvəsləndirmək istəyiblər. Bu zaman öz linqvistik təhlillərini əyani nümayiş etdirmək üçün Molière və Corneille nümunəsinə müraciət ediblər. Cafiero deyir ki, bu zaman onlar hansı nəticələrlə qarşılaşacaqlarını bilmirmişlər.

Bir neçə üsuldan istifadə edən alimlər nəticələrinin əksər alimlərin fikrindən köklü fərqləndiyini görüb problemi daha dərindən araşdırmaq qərarına gəliblər.

Alimlər «Molyer niyə böyük ehtimalla öz əsərlərini özü yazıb» (Why Molière Most Likely Did Write His Plays) adlı məqalələrində belə yazırlar: «Molière-in istedadının gec çiçəklənməsi, təhsil və dünyagörüşünün az olması ehtimalı və əlyazmaların azlığı bu bir əsrlik mübahisəyə yol açan arqumentlərdəndir. Bu iddialar sistematik rədd edilib. Ancaq əldə olan arxivlərin seyrəkliyi hələlik bu müzakirənin bitməsinə imkan verməyib». Məqalə «Science Advances» adlı açıq jurnalda dərc edilib.

Onlar Molière, Pierre Corneille, qardaşı Thomas və dövrün digər əsas dramaturqlarının pyeslərini təhlil edib, bu zaman dildən istifadə, qafiyə, qrammatika və söz formalarına xüsusi diqqət yetiriblər.

Sənət tarixində təbəssüm nədən nadir olay sayılır?

Fərqli hipotezlər

Alimlər əvvəlcə Molière-in öz qaralamalarını Pierre Corneille-ə verməsi, onun bu yazılar üzərində işləməsi haqda hipotezi nəzərdən keçiriblər. Əgər iki yazıçının əsərləri arasında qafiyə, sözlər, əlavələr və qrammatika baxımından oxşarlıq tapılsaydı, o zaman bu hipotez təsdiqlənərdi. Ancaq onlar aşkar ediblər ki, Molière tərəfindən imzalanmış bütün pyeslər eyni topluya aiddir və Corneille-in pyeslərindən çox fərqlənir. Bu səbəbdən onlar bu hipotezi inkar olunmuş hesab edirlər.

Alimlər daha sonra Molière-in öz pyeslərinin nə məzmununu, nə də nəzmini özü yazmadığı, sadəcə, aktyor kimi onları məşhurlaşdırmasına dair hipotezi araşdırıblar: «Əgər bu doğru olsaydı, onda əlimizdəki bütün dəlillər Molière-in leksikonu, yaxud «Molyerin tərzi» kimi bir şeyin olmadığını göstərərdi». Ancaq onların alqoritmi Molière-in pyesləri ilə digər müəlliflərin əsərləri arasında açıq-aşlar fərqlərin olduğunu ortaya çıxarıb.

«Bu, Molière tərəfindən imzalanan bütün əsərlərin Pierre Corneille, yaxud burada nəzərdən keçirilən müəlliflərdən hər hansı biri tərəfindən yazılması haqda iddianı rədd edir», – alimlərin məqaləsində deyilir.

Cafiero və Camps Molière-in pyeslərinin hər hansı başqa bir müəllif tərəfindən yazılmadığını sübuta yetirmədiklərini etiraf ediblər. Ancaq onların sözlərinə görə, bu tədqiqat bütün bu pyeslərin böyük ehtimalla bir nəfər tərəfindən yazıldığını göstərir.

Gülər Ədilzadə – Molyer və Axundzadə tandemi

“Şərqin Molyeri” adlandırılan Mirzə Fətəli Axundzadə yaradıcılığı ilə müasir Azərbaycan teatrının təməlini qoymuşdur. O, öz əsərlərində dövrün problemlərini, sosial-ictimai vəziyyəti əks etdirməyə çalışmışdır. Onun yazdığı “Hekayəti-Molla İbrahimxəlil kimyagər”, “Hekayəti-vəziri-xani-Lənkəran”, “Sərgüzəşti-mərdi xəsis”, “Hekayəti-Müsyö Jordan həkimi nəbatət və dərviş Məstəlişah caduküni-məşhur” və digər pyesləri Azərbaycan dramatirgiyasının ilk nümunələridir. Mirzə Fətəli Axundzadənin Molyerlə müqayisə olunması təsadüfi deyil. Onun yaradıcılığında Molyeri xatırladan, ondan təsirləndiyini əks etdirən bir çox faktlar mövcuddur.

Azərbaycan teatrında Molyerə XX əsrin əvvələrindən müraciət edilməyə başlanmışdır. Ə.Haqverdiyev, N.Vəzirov və b. dramaturqlarımız Molyerdən bəhrələnərək, onun əsərləri əsasında təbdillər işləmiş və Azərbaycan tamaşaçısına təqdim etmişlər.

Molyer və Axundzadə arasında müqayisə aparmalı olsaq, onların əsərlərindən başqa, yaşadıqları mühit arasında da oxşarlıqlar görə bilərik. Fərqli coğrafiyada, fərqli sistemdə və fərqli dövrlərdə yaşasalar da, hər ikisi bürokratiyanın, dini basqının əhatəsində idi. Bu da onların işlədiyi mövzulara birbaşa təsir edirdi. Molyer də Axundzadə kimi cəmiyyət tərəfindən zamanla təzyiqlərə məruz qalmışdır. Belə bir fakt var ki, Molyerin “Tartüf” əsəri 5 il kilsə tərəfindən qadağan olunmuşdur. Onu hətta şeytan əməllərinin ifadəçisi kimi tonqalda yandırmağı tələb edirdilər. Bu azmış kimi, Molyer vəfat etdikdən sonra kilsə onun dini qayda ilə torpağa tapşırılmasına icazə verməmiş və dahi komedioqraf qəbiristanlıqda yox, hasarının arxasında gizli şəkildə dəfn edilmişdir.

Mirzə Fətəli Axundzadə də dövrünün ən sərt tənqidçilərindən sayılırdı. Onun xüsusilə dini xurafata, cəmiyyətdəki geri düşüncəliliyə, zülmə, əsarətə qarşı qoyduğu mövqe həmişə xoş qəbul edilməyib. Bu səbəbdən onun yazdığı “Kəmalüddövlə məktubları” sağlığında çap olunmayıb. Kitab yalnız müəllifin ölümündən sonra – 1924-cü ildə Bakıda “Yeni Əlifba Komiteti” tərəfindən dərc edilib. Axundzadənin “. Bəşər övladına səadət və qurtuluş o zaman nəsib olacaqdır ki, istər Asiyada və istərsə də Avropada insanın şüuru tamamilə əbədi həbsdən xilas olsun və bütün işlərdə də, təfəkkürdə də hadisələr deyil, insanın ağlı yeganə dəlil, sənəd və hakimi-mütləq olsun” fikirləri də onun yaradıcılığının düşüncələri ilə necə üst-üstə düşdüyünü göstərir.

Mirzə Fətəli Axundzadə özü 1871-ci ildə “Mirzə Ağanın pyesləri haqqında kritika”sında Təbrizli müəllifə yazırdı: “Avropada bu fənnin (dramaturgiyanın) yazıçılarından hər biri öz istedadına görə ali rütbələrə çatmış, yüksək ad, fövqəladə şöhrət qazanmış və padşah saraylarına yaxın adamlar olmuşdur; millətin o dərəcədə təzim və təqdirini qazanmışlar ki, öldükdən sonra millət onların hünəri müqabilində təşəkkür əlaməti olaraq qəbirləri üzərində uca imarətlər, yəni abidələr tikmişlər. Molyer və Şekspir bu kimi təzimə layiq şəxslərdəndirlər ki, bir-bir saymağa ehtiyac yoxdur”.

Molyer və Axundzadə arasında ən yaxın bənzərlik onların yazdığı pyeslərin obrazları arasındadır. Belə ki, Jan Batist Molyerin “Xəsis” pyesinin qəhrəmanı Qarpaqon ilə, Mirzə Fətəlinin “Sərgüzəşti-mərdi xəsis” pyesinin qəhrəmanı Hacı Qara arasında tənqidçilər və araşdırmaçılar paralellər aparmışdır.

Qarpaqon xəsis bir adamdır, pyes tamamilə bu obrazın üzərində qurulmuşdur. O, ailəsinə qarşı xəsislik edir, onlardan mücrünü gizlədir və bunun qarşılığında övladları ilə münasibətləri yolunda getmir. Bu xəsislik Qarpaqonu əxlaqdan məhrum edir. O, hər kəsdən şübhələnir, heç kimə inanmır, pul hərisidir və pulu hər şeydən üstün tutur. Molyer bu obraz ilə xəsisliyi mənfi bir hal kimi oxuculara çatdırır, lakin əsər müsbət sonluqla bitir.

Axundzadənin Hacı Qara obrazı da həmçinin, eyni xüsusiyyətlərə malikdir. O, parça alveri ilə məşğul olan tacirdir, həyatda yalnız pul qazanmaq barədə düşünür. Qarpaqon və Hacı Qara hər ikisi mənfi obrazdır, hər ikisi şübhəçidir, hər ikisi qorxu içindədir. Molyer Fransanın bürokrat sinifinin, Axundzadə Azərbaycandakı tacir-alverçilərin xarakterik xüsusiyyətlərini bir obrazda birləşdirməyi bacarıb. Lakin, Hacı Qara obrazı ilə Qarpaqon arasında fərqlər də mövcuddur. Qarpaqonun başına gələn hadisələr yalnız sarayda baş verir, onun konflikti yalnız ailəsi ilə bağlı olur. Hacı Qara isə cilddən-cildə girir, qaçaqmalçılarla konflikt yaşayır.

Digər bir müqayisəni “Hekayəti-Molla İbrahim Xəlil kimyagər” pyesi ilə “Mizantrop” pyesi arasında apara bilərik. Belə ki, düşüncələrinə görə Axundzadənin eyniadlı pyesinin Hacı Nuru obrazı ilə Molyerin “Mizantrop” pyesindəki Alsest obrazını müqayisə etmək mümkündür. Sevdiyi qadının fikirlərinə qarşı çıxan Alsest cəmiyyətlə üzbəüz durur, tənqidi cəbhəyə keçir. Hacı Nuru da cəmiyyətdə baş verən hadisələrə qarşı çıxır. Yaşadıqları cəmiyyətə, topluma qarşı durmaq hər iki obrazın xarakterik xüsusiyyəti olub, onları bir nöqtədə birləşdirir.

Axundzadə “Müsyo Jordan və dərviş Məstəli şah” komediyasında XIX əsrin ortalarının feodal münasibətlərini göstərmiş, xalqımızın yaşayışını və dünya görüşünü digər millətlərin yaşam tərzi və baxışları ilə müqayisədə verməyə çalışmışdır.

Nəticədə, Molyer və Axundzadə qələmə aldıqları obrazlar vasitəsi ilə dövrün hadisələrinə ümumi nəzər yetirmiş, yaşadıqları zamanın bədii mənzərəsini yaratmışlar.

Gülər Ədilzadə
ADMİU-nun magistrı

Автор Жан Батист Мольер

Молье́р (фр. Molière, настоящее имя Жан Батист Поклен; фр. Jean Baptiste Poquelin; 13 января 1622, Париж — 17 февраля 1673, там же) — комедиограф Франции и новой Европы, создатель классической комедии, по профессии актёр и директор театра.

Отец его был придворный обойщик. Он не заботился о том, чтобы дать сыну образование. Трудно поверить, но к четырнадцати годам будущий драматург еде выучился читать и писать. Однако способности мальчика стали довольно заметны. Он не хотел перенимать ремесло отца. Пришлось Поклену-старшему отдать сына в Иезуитский коллеж, где он за пять лет становится одним из лучших учеников. Более того: одним из образованнейших людей своего времени.

По окончании коллежа Жан Батист получил звание юриста и был направлен в Орлеан. Однако любовью и мечтой всей его жизни был театр. Из нескольких друзей организовал молодой человек труппу в Париже и назвал ее «Блистательный театр». Собственных пьес тогда еще в проекте не значилось. Поклен взял себе псевдоним Мольер и решил попробовать себя в амплуа трагического актера.

Новый театр успеха не имел и его пришлось закрыть. Мольер отправляется странствовать по Франции с бродячей труппой. Странствия обогащают жизненным опытом. Мольер изучал жизнь различных сословий. В 1653 году он поставил одну из своих первых пьес «Сумасброд». Автор не мечтал еще о литературной славе. Просто репертуар труппы был беден.

В Париж Мольер возвращается в 1658 году. Это уже опытный актер и зрелый литератор. Выступление труппы в Версале перед королевским двором имело успех. Театр оставляют в Париже. В 1660 году Мольер получает сцену в зале Пале Рояль, построенном еще при кардинале Ришелье.

Всего в столице Франции драматург прожил четырнадцать лет. За это время было создано более тридцати пьес. Известный теоретик литературы Николя Буало в беседе с королем сказал, что его правление прославится благодаря драматургу Мольеру.

Сатирическая направленность правдивых комедий Мольера создали ему множество врагов. Так, например, на комедию «Тартюф», обличающую лицемерных святош, обиделась и знать, и церковники. Комедию то запрещали, то все-таки разрешали к постановке. Всю жизнь Мольера преследовали интриганы. Даже похоронам его они пытались помешать.

Мольер умер 17 февраля 1673 года. Он исполнял главную роль в своей пьесе «Мнимый больной» и на сцене почувствовал себя плохо. Через несколько часов великий драматург скончался. Архиепископ Парижский запретил хоронить по христианским обрядам тело «комедианта» и «не раскаявшегося грешника».

Похоронили его тайно, ночью, на кладбище Сен-Жозеф.

Комедии Мольера «Мизантроп», «Дон Жуан», «Проделки (плутни) Скапена», «Скупой», «Школажен» и другие до сих пор не сходят со сцены мировых театров.