Müasir dövrün qlobal problemləri fəlsəfə

Suveren dövlətlər arasındakı qeyri-bərabərliyi aradan qaldıran qloballaşma vahid ümumdünya sisteminə qovuşmasını zəruri edir. Qloballaşma hər şeydə öncə milli iqtisadiyyatların dirçəldilməsi prosesini sürətləndirir və vahid iqtisadi sistemə qoşulmasını təmin edir. Qloballaşma texniki tərəqidən düzgün istifadəni, ölkələr arasındakı hərtərəfli və o cümlədən iqtisadi əlaqlərin möhkəmlənməsi kimi amillərə müsbət təsir göstərir. Qarşısıalınmaz proses olan qloballaşma vahid ümumdünya iqtisadiyyatında yeni təsərüffat sistemini yaradıcısı kimi də çıxış edir. Qloballaşmanın əsas göstəricilərindən biri də dövlət qüvvələri tərəfindən deyil, onun bazarla, bazar iqtisadiyyatı ilə müəyyən olinmasıdır.

Müasir fəlsəfə qlobal problemləri kompleks araşdırır

XXI əsrdə insanlıq digər planetlərin inkişaf olmaq leaps və həddi və iddiaları ilə inkişaf edir ki, baxmayaraq, o, hələ həll olunmamış qlobal problemləri var. Fəlsəfə proseslər iqtisadiyyat, siyasət və insan fəaliyyətinin digər sahələrdə baş verən ilə birlikdə hesab edir.

müəyyən problemlərin qlobal status onlar yer üzündə demək olar ki, bütün əhali təsir və bütün sivilizasiyanın ölüm üzləşə bilər ki, irəli gəlir.

Qlobal problemlər müasir fəlsəfənin tarixi perspektiv hesab olunur, tez-tez problem çox əsrlər boyu həll edilə bilməz. ambisiyaları və pul qazanmaq istəyi var Wars və onların nəticələri, təəssüf ki, olacaq olmuşdur və var. Eyni ərzaq qıtlığı haqqında demək olar. hava şəraiti qeyri-sabitlik, müharibə, bütün dövrlərdə siyasi və iqtisadi böhranlar ərzaq təchizatı təsir göstərir. aclıq yalnız 1 milyard 7 milyard insanın istehsal kifayət qədər yüksək səviyyədə və istirahət yoxdur zaman gün dünyada, müntəzəm yeyir. bir əsr mövcud bir problem – bu savadsızlıq. hər bir ölkənin Əvvəllər hökumət məsələni “narahat deyil”. bu aktuallığı problemin elmi-texniki tərəqqi ilə bağlıdır. Bu fabriklərdə, biz ixtisaslı işçi qüvvəsi lazımdır iş ortaya çıxdı. Sənaye inkişaf etmiş ölkələr bu barədə narahat, lakin üçüncü dünya ölkə və savadsızlığın qalib yoxdur.

Bizim fəlsəfə qlobal problemlərin bəziləri artıq bizim zaman bir məhsul hesab edir. XX əsrin sonunda təbii sərvətlər onun qayğıkeş münasibət iddia, sonsuz deyil ki, həyata gəldi. kəskin ekoloji problemlər var. sənayesinin sürətli artımı, mineral gübrələrin nəzarətsiz istifadə – bütün bunlar kənd təsərrüfatı torpaq yararsız geniş sahələri olmaq gətirib çıxardı. Kimya və neft emalı təzə su çaylar və axınları çirkləndirir. zibil, radioaktiv və kimyəvi tullantıların böyük məbləği – bu da böyük bir problem deyil. nikbinlik və əhalinin artım əlavə etməyin. Bu 35-40 yaş – bu əhalinin 75% zəif inkişaf etmiş ölkələrdə əsasən artır. biz nə etməliyik O, həmçinin bir şey.

planetin iqlim və bizə təsiri dəyişdirin göy cisimlərinin (günəş fəaliyyəti böyük Meteorites və planet düşən təhlükəsi) – də qlobal problemləri. Fəlsəfə etibarlı təhlükə təsiri altında insan şüurunun növbədə qeyd edir. dünyanın sonu gözləməsi möhtəşəm miqyaslı qəbul niyə Yəqin ki, bu deyil.

Belə ki, burada qlobal problemlərin həlli üçün axtarış? Birincisi, bütövlükdə dövlət və insanlıq bir-biri ilə danışıqlar öyrənmək lazımdır. Bəşəriyyətin tarixi – müharibələr tarixi. İkincisi, sənaye nəhayət ətraf mühit üçün təhlükəsiz olmalıdır. Amma inkişaf etmiş ölkələrdə ümumiyyətlə ekoloji problemlər barədə düşünmürəm üçüncü dünya ölkələrinə kömək etməyə borcludurlar. İqtisadi inkişaf və təhsil proqramları yoxsul ölkələrdə əhalinin tənzimlənməsi kömək edə bilər.

ilk etapda tez mənfəət və dünya iqtisadiyyatına və siyasət nəzarət bəzi ölkələrin istəyi almaq üçün özlem olacaq Amma bu gün qlobal problemlərin həlli sadə yaranma ola bilməz.

Müasir dövrün qlobal problemləri fəlsəfə

Bəşəriyyətin müxtəlif ictimai-sosial qrupları arasında vahid düşüncə tərzini formalaşdıran qloballaşma termini, qloballaşma anlayışı Yer kürəsində baş verən proseslərin ümumi-planetar bir mahiyyət kəsb etdiyini ifadə edir. Proseslərin qloballaşması, ictimai fəaliyyətin beynəlmilələşməsi təkcə onunla xarakterizə olunmur ki, bu və ya digər proseslər bütün Yer kürəsini öz əhatə dairəsinə alsın. Qloballaşma prosesi bəşəriyyətin sosial-mədəni, iqtisadi, siyasi və digər əlaqələrin vahid bir sistemə daxil olmasını özündə ehtiva edir.
Qloballaşma ilk öncə bütün ictimai, sosiomədəni proseslərin Yer kürəsində beynəlmiləl bir anlama çevrilməsidir. Bəşəriyyətin tərəqqisini müxtəlif mərhələlərində baş verən qloballaşma prosesi böyük geosiyasi məkanı əhatə etməsi ilə xarakterizə olunur. Ümumiyyətlə fransızca bütün, hərtərəfli, bütöv mənasını verən “global” sözünün mənası latınca yer kürəsi anlamını ifadə edir. Bu ifadənin mənasından da aydın olur ki, qloballaşdırma yer kürəsini hər tərəfli əhatə etdirən, tamamlayan və nəzarətdə saxlayan, ümumdünya formasında təzahür edən bir prosesdir.
Müasir dövrdə qloballaşma prosesini xarakerizə edərkən, bu prosesə sistemli baxış zamanı bir neçə metodoloji yanaşma formalaşmışdır. Bu metodoloji yanaşmaların hər biri qloballaşma prosesin mahiyyətini müхtəlif mövqeydən şərh edirlər.
Birinci metodoloji yanaşma qlobal iqtisadi artım dövrü ilə bağlıdır. Bu metodoloji yanaşmanın tərəfdarlarından olan R. Darendorf, F. Nuşeler, O. Lafonten, B.Geyts, B. Klinton və başqalarının fikrincə qloballaşma iqtisadi inkişafın intensivləşməsi və çiçəklənmənin yeni mərhələsidir. Bu yanaşmanın tərəfdarları qloballaşma prosesini nikbin bir mövqedən xarakterizə edirlər. Bu yanaşmada qloballaşma prosesləri həddindən artıq nikbin və birtərəfli qiymətləndirilir. Bu metodoloji yanaşmanın tərəfdarlarının fikrincə bəşəriyyəti narahat edən qlobal problemləri qloballaşma prosesi nəticəsində aradan qaldırmaq mümkündür.
İkinci metodoloji yanaşma qlobal multimədəni cəmiyyət dövrü ilə bağlıdır. Bu metodoloji yanaşmanın ən parlaq nümayəndəsi S.Hantinqtondur. Onun fikrinə görə, qloballaşma dünyada münaqişə ocaqlarının artmasına səbəb olur. Yer üzərində 8 sivilizasiyanın olduğunu qeyd edən Hantinqtonun fikincə zaman keçdikcə dünya nisbətən kiçik sistemlərin – mədəni-etniki sivilizasiyaların münaqişə arenasına çevrilir. İqtisadi inkişaf qloballaşma prosesi zamanı geosiyasi mənzərəni dəyişdirir, bu da çoхlu sayda yeni münaqişələrə səbəb olur.
Üçüncü metodoloji yanaşma isə sosiumun sistemli transformasiya yanaşması ilə xarakterizə edilir. Bu metodoloji yanaşmanın tərəfdarlarının fikrincə qloballaşma milli-mədəni inteqrasiya prinsiplərinə söykənən ənənəvi siyasi qaydaların sona çatmasıdır. Bu yanaşmanın nümayəndələrini ənənəvi siyasi idarəetmə alətlərinin durmadan zəifləməsi və buradan əmələ gələn hakimiyyət vakuumu narahat edir. Bu metodoloji yanaşmanın nümayəndələri əsasən siyasi sahədə baş verən dəyişikliklər diqqət yetirirlər.
Dördüncü və sonuncu metodoloji yanaşmanın tərəfdarları isə qloballaşma prosesinə çox bədbin bir münasibət bəsləyir, bu prosesi mədəniyyət və ənənələrin labüd sonu kimi səciyyələndirilir. Bu yanaşmanın nümayəndələrini antiqlobalist mövqedən çıxış edərək, qloballaşmanın gətirdiyi mənfi fəsadları qabarıq bir tərzdə nümayiş etdirirlər.
Müasir dövrdə ən aktual mövzularından biri olan qloballaşma prosesi əvvəllər yalnız bir iqtisadi proses kimi izah olunurdu. Lakin vaxt ötdükcə qloballaşmanın təkcə iqtisadi bir mahiyyət kəsb etmədiyi ortaya çıxdı. İnsanlar nəinki iqtisadi, siyasi, sosial sərhədləri aşmaq istəyir, onlar həm də mədəni və mənəvi birliyə can atır.
Əslində isə bəşəriyyət tarix boyu birliyə, birləşməyə doğru meyl etmişdir. Cəmiyyətin təkamülünün son nöqtəsi hesab edilən qloballaşma prosesi insanların birləşməsi prosesinin yekin mərhələsi sayıla bilər. Bir zamanlar ayrı-ayrı tayfalar birləşərək millət təşkil edirdilərsə, ayrı-ayrı millətlər birləşərək etnik, ya dini ittifaqlar, sivilizasiyalar qururdularsa, bu gün ayrı-ayrı sivilizasiyalar vahid bəşəriyyətdə birləşməyə doğru can atır. Amerka alimi R.Roberts qeyd edirdi ki, qloballaşma – müxtəlif beynəlxalq miqyaslı faktorların ayrı-ayrı ölkələrin sosial həyatına artan təsiridir.
Əgər biz fəlsəfə tarixinə diqqətlə nəzər yetirsək, filosofların da qloballaşma prosesinə biganə qalmamasının şahidi olarıq. Klassik alman idealiziminin banisi olan İ. Kant hələ XVIII əsrdə dünyanın əbədiliyi və vahid təhsil barədə bir sıra maraqlı ideyalar irəli sürmüşdü. Biz bu fikirlərlə Kantın müasiri olmuş məşhur alman filosofu G. V. F. Hegelin fəlsəfi yardıcılığında da rast gəlirik. “Hegel müasirləri arasında bəlkə də yeganə mütəfəkkir idi ki, Amerika dövlətinin gələcək fövqəladə inkişafını əvvəlcədən görürdü. O, vurğulayırdı ki, gələcək inkişaf (biz indi inkişafın həmin həddini qloballaşma adlandırırıq-F.M.) bir çox dəyərlərin üstündən xətt çəkə bilər. Bizcə, Hegel bir çox məsələlərdə ziddiyyətli və mübahisəli hökm və proqnozlar söyləsə də, özünün gələcək dünya düzümü haqda düşüncələrində tamamilə haqlı idi. Təəssüf ki, bəzən inkişaf və tərəqqi adı altında həyata keçirilən “transmilli layihələr” nəticəsində nəinki mədəniyyətlər, hətta bəzən həmin mədəniyyətlərin daşıyıcıları – bütöv xalqlar belə, tarixin arxivinə gömülür”(10.1.).
Fransız alimi F.Brodelin qloballaşma prosesi haqqında qeyd edirdi ki, bu günki qloballaşma prosesi birbaşa olaraq kapitalın beynəlmiləlləşməsi prosesinin davamıdır. Brendel həmin dövrü (Genuya, Hollandiya, İngiltərənin misalında) Avropa kapitalizminin formalaşması dövrü kimi izah edirdi.
Bir termin kimi “qloballaşma” ilk dəfə olaraq 1963-cü ildə kanadalı alim Marşal Mak Luhan tərəfindən işlədilib. Kanadalı alim Marşal Mak Luhan bu qənaətə gəlmişdir ki, dünyanın böyük bir parçasında “qlobal kənd”in formalaşması prosesləri gedir. Bir sıra tədqiqatçılar isə belə hesab edirlər ki, bu termin ilk dəfə olaraq 1980-ci illərdən başlayaraq ABŞ-ın Harvard, Stenford, Kolumbiya unversitetlərində istifadə olunmuş və tez bir müddət ərzində elmi leksikona daxil olmuşdur. Bəzi araşdırmaçılar isə belə düşünürlər ki, elmi ədəbiyyatlarda ilk dəfə qloballaşma terminidən 1983-cü ildə istifadə olunmuşdur.
Müxtəlif dövlətlərin alimləri tərəfindən 1968-ci ildə yaradılan “Roma Klubu”nun nümayəndələri də qloballaşmanın prosesinin zəruriliyinindən dəfələrlə söz açırdılar. “Roma Klubu”unun nümayəndələri A.Kinq və B.Şnayder qeyd edirdilər ki, qlobal inqlabın baş verməsi nəticəsində bəşər cəmiyyətinin yeni bir mərhələsi başlayır. Bu qlobal inqilabın baş verməsinin nəticəsində də ictimai, iqtisadi, texniki, mədəni və etik münasibətlərin yeni bir nizamı ortaya atılmış olur.
Qlobal iqtisadi problemləri həll etmək üçün 1968-ci ildə təsis edilən “Roma Klubu”na 30 ölkənin 100-dən artıq elmi-ictimai xadimi və işgüzar adamları daxildir. Bu klubun nümayəndələrinin fikrincə qlobal problemlər insanın təbiətdən daha qəddarcasına istifadə etməsinin, ETT-nin daha çox mənfəət götürmək məksədlərinə tabe edilməsinin, ekoloji tarazlığın pozulmasının, ictimai inkişafa kortəbilik və təsərrüfat quruculuğunda pozğunluq, uzun zaman davam edən müstəmləkəçilik siyasətinin hərbiləşmənin və s. nəticəsidir. Başqa sözlə desək, müasir dövrün qlobal problemləri XX əsrin ikinci yarsındakı sosial-iqtisadi inkişafın və elmi-texniki tərəqqinin kortəbiiliyi və qeyri bərabərliyinin təbii-tarixi nəticəsidir. “Roma Klubu” nun nümayəndələri fikrincə elmi-texniki tərəqqi indiki sürətlə gedərsə, təbii sərvətlərin mənimsənilməsi sürətli qlobal iqtisadi inkişaf indiki kimi davam edərsə, onda XXI əsrin birinci rübündə “qlobal ekoloji fəlakət” baş verəcəkdir. Odur ki, onlar “inkişaf sürətini məhdudlaşdırmaq”, “sıfırdan başlamaq” kimi təkliflər irəli sürürlər.
Qloballaşma haqqında geniş tədqiqat aparan filosof A. Şükürov qeyd edirdi ki, “soyuq müharibə sistemini əvəz edən “qloballaşma” dünya iqtisadiyyatında yeni təsərrüfat sistemidir. Qloballaşmanın ideoloqları prosesin başa çatdığını qətiyyən təsdiq etmirlər. Onlar yalnız bunu təsdiq edirlər ki, qloballaşma prosesi qarşısıalınmaz bir prosesdir. Onlar sevinə-sevinə qeyd edirlər ki, sosialist iqtisadiyyatı mənasızlığına görə məhv olmuşdu.

Qloballaşmanın ideoloqları cəmiyyətin qərb modelinə münasibətdə iki qaydanı əsas götürürlər:
a)hər bir ölkəyə fayda gətirən nə varsa,vahid bazarda birləşdirmə,
b)məhsuldar qüvvələrin yüksəlişi sayəsində gəlirlərin artması,rəqabət nəticəsində hər bir ölkədə qaliblərin və məğlubların olması imkanı”(7. 57-58.).
Ümumiyyətlə təbiət və cəmiyyətin yaratdığı problemlərin həll edilməsinə təsir göstərən əsas amillərdən biri SSRİ-nin timsalında sosializm ictimai-iqtisadi formasiyasının iflasa uğraması ilə bağlıdır. Belə ki, qlobal problemlərə müxtəlif ideoloji səpkilərdən yanaşma artıq mövcud deyil. Bəşəriyyətin ümumi düşməni olan ətraf mühitin çirklənməsi ilə əlaqədar qloballaşmaya dair ilk konfrans 1992-ci ilin iyun ayında keçirilib. Bu konfransda 170 ölkədən 5000 nümayəndə, 100 dövlətin başçısı, 8000 jurnalist iştirak edib. Konfransa 2 il ərzində hazırlıq görülüb. Bütün bu statistik göstəricilər qloballaşmanın nə dərəcədə əhəmiyyətli və zəruri olduğunu bir daha aydınlaşdırır.
Qloballaşma prosesi bütün dünya ölkələrini əhatə edən, əhatə dairəsinə alan iqtisadi, siyasi, sosial və mənəvi-ideoloji bir prosesdir. Müasir dövrdə bu prosesdən kənarda qalmaq qeyri-mümkündür. Cəmiyyətin tarixi inkişafının müxtəlif mərhələlərində baş verən qloballaşma prosesi müasir beynəlxalq əlaqələrdə baş verən obyektiv bir prosesdir. Dünya dinlərinin hegemonluq siyasəti, imperiyaların yaranması kimi amillər müxtəlif səviyyələrdə qloballaşma prosesinə müsbət təsir göstərmişdir.
“İndiki dövrdə bəşəriyyət ümumi həyati problemləri ilə və ümumi tarixi taleyi ilə bir tam şəkildə birləşib. Yer kürəsinin bütün xalqları bu vəya digər dərəcədə ümumi tarixi prosesə cəlb ediliblər. Başqa sözlə, dünyada daxilən əlaqədə olan elə bir sistem yarnıbdır ki, orada özünün sosial-iqtisadi, siyasi və mədəni əlamətlərinə görə müxtəlif inkişaf səviyyələrində olan cəmiyyətlər bu və ya digər şəkildə bir birinə qarşılıqlı təsir göstərir”(5.354.)
Qloballaşmanı yaradan səbəblər içərisində informasiya texnolgiyasının göstərdiyi müsbət təsiri də qeyd etmək yerinə düşərdi. 1980-ci illərdən başlayaraq informasiya texnolgiyalarının inanılmaz bir səpkidə inkişafı bəşəriyyətin məsafə anlayışında bir yenilik yaratdı. Tarix boyu formalaşaraq günümüzə gəlib çatan qloballaşma prosesi inkişaf zamanı bir necə mərhələlərdən keçmişdir. Bu prosesinin birinci mərhələsi müharibələrin gətirdiyi sosial-siyasi dəyişiliklər və əhalinin təbii miqrasiyasının başlaması, ikinci mərhələsi yer üzündə ayrı-ayrı хalqlar və ölkələr arasında ticarət və iqtisadi əlaqələrin yaranmasına səbəb olan coğrafi kəşflərlə bağlı idi. İctimai-iqtisadi formasiyaların dəyişikliyinə səbəb olmuş bu mərhələ ümumdünya bazarını formalaşdıraraq kapitalist istehsal üsulunun inkişafı ilə üst-üstə düşmüşdü. Qloballaşma prosesinin üçüncü mərhələsi isə inhisar kapitalizminin bazasında həyata keçdi. Bu mərhələdə hakim maliyyə oliqarхiyası dövlətlə birləşərək onu öz nüfuz dairəsinə almağı bacardı. Lakin hər dəfə dərin böhranlı hadisələr, etnik və dini qarşıdurmalar qloballaşma prosesinin inkişafında böyük və ciddi maneələr törətmişdi.
Müasir dövrdə baş verən qloballaşma prosesinin kökləri isə 1944-cü ildə təşkil olunmuş Bretton-Vud beynəlxalq maliyyə sisteminə qədər gedib çıxır. Bretton-Vud beynəlxalq maliyyə sisteminin qarşısında duran əsas vəzifə İkinci Dünya müharibəsinin yaratdığı maliyyə böhranını ortadan qaldırmaq idi. “Soyuq müharibə”nin başa çatması, informasiya texnolgiyalarının inkişafı, transmilli korporasiyaların genişlənməsi kimi amillər qloballaşama prosesini daha da sürətləndirdi.
XX yüzilliyin axırlarında kapitalizimlə ziddiyyət təşkil edən sosializimin məhvi qloballaşma prosesinin təakmül etməsinə şərait yaratdı. Sosializimin məhvi nəticəsində formalaşmağa və inkişaf etməyə başlayan azad bazar iqtisadiyyatı regionlaşma proseslərini qloballaşma proseslərinə qarşı qoyurdu. “XX yüzilin sonunda dünyada baş verən qlobal proseslər, xüsusilə də Varşava Müqaviləsi Təşkilatının ləğv edilməsi, “soyuq müharibə”nin başa çatması, SSRİ-nin dağılması beynəlxalq aləmdə siyasi mühitin ciddi şəkildə dəyişməsinə və yeni geosiyasi vəziyyətin yaranmasına səbəb oldu. Mühüm geosiyasi məkanda yerləşən Azərbaycan Respublikasının 1991-ci il oktyabr ayının 18-də öz dövlət müstəqilliyini bəyan etməsi və 80-ci illərin sonu, 90-cı illərin əvvəllərində beynəlxalq aləmdə baş verən dəyişikliklər milli dövlətçilik prinsiplərinə uyğun yeni xarici siyasət kursunun formalaşdırılması və həyata keçirilməsini ən vacib məsələ kimi ön plana çəkdi”(3.498.).
XX yüzilliyin 80-ci illərindən başlayaraq yaranmağa başlayan qloballşma prosesi bir qütüblü dünyanın formalaşmasını təmin edir. Əsasən qərb sivilzasiaya axını ilə xarakterizə olunan qloballaşma prosesi dünya siyasətinin transmilliləşdirilməsidir. Müasir dövrdə qloballaşmanın ABŞ, Avropa, Rusiya və Çin dövlətlərinin konsepsiyalarını göstərmək olar.
Qloballaşmanın ABŞ konsepsiyasında dünya hegemonluğuna, Avropa konsepsiyasında insan hüquqlarının qorunmasına və neoliberalizam dəyərlərinə üstünlük verilir. Rusiya konsepsiyasının əsasında keçmiş SSRİ imperiyasının bərpası aparıcı yer tutur. Qloballaşmanın Çin konsepsiyasının təməlində isə Konfusi əxlaqı, Konfusi mənəviyyatı mərkəz xətt təşkil edir.
Qloballaşma prosesinin əsas konsepsiyalarından biri olan ABŞ konsepsiyası bir qütüblü dünya siyasətinə əsaslanır. ABŞ öz hegemonluq siyasətini qoruyub saxlamaq məqsədilə dünyanın üç böyük regionunda güclü hərbi qüvvə saxlayır. Avropa, Uzaq Şərq və Fars körfəzində saxlanılan hərbi qüvvələr sayəsində ABŞ-ın yürütdüyü hegemonluq siyasətini dünyanın bir çox ölkələri qəbul etmək istəmirlər. Muasir qloballaşmanı birqütütüblü dünya siyasəti hesab edən ABŞ-ın yürütdüyü bu hegemonluq siyasətinə antiqlobal hərəkatın tərəfdarları çox qütüblü dünya siyasəti ilə cavab verirlər.
Bir çox tədqiqatçılar bu qənaətə gəlirlər ki, bəşəriyyət üçün olduqca təhlükəli olan beynəlxalq terrorizimin qarşısını alan yeganə amil məhz qloballaşma prosesi ola bilər. Müasir dövrdə qloballaşma əsasən inkişaf etmiş kapitalist ölkələrinin əhatə dairəsindədir. Beynəlxalq iqtisasdi prosesləri nəzarət altına alan kapitalist ölkələri zəngin enerji ehtiyatlna malik olan ölkələri hər zaman öz maraq dairəsində saxlayır.
Tarix boyu müxtəlif sivizasiyaların mərkəzində əlvrişli məkanda yerləşən Azərbaycan Respublikasının da qloballaşma prosesindən kənarda qala bilməzdi. Hal-hazırda bir çox beynəlxalq təşkilatların üzvü olan Azərbaycan Respublikası qloballaşma prosesində yaxından iştirak edir. Ulu öndər H. Əliyevin rəhbərliyi ilə başlayan bu siyasət onun layiqli davamçıları tərəfindən yüksək formada həyata keçirilir. Ümumdünya inteqrasiya prosesinin gələcəyini nəzərə alan Azərbaycanın seşdiyi düzgün strateji xətt təqdirəlayiqdir. Ölkəmizdə sabitliyi təmin edən bu strateji xətt sayəsində Azərbaycan Respublikası planlaşdırılmış bir şəkildə azad bazar iqtisadiyyatına keçir.
Xalqımızın ulu öndəri H. Əliyev demişdir ki, “Dünyanın inkişafının indiki mərhələsinin başlıca meyli qloballaşmadır. Bu mürəkkəb və heç də bir mənalı olmayan prosesin prespektivləri bizim hamımızı düşündürür. Qloballaşma dövlətlərin sabit inkişafının, bütövlüyünün və idarəetmə sistemlərinin sabitliyinin təmin olunmasına, iqtisadi münasibətlərdə ayrı seçkiliyin aradan qaldırılmasına, xalqların rifah halının yüksəldilməsini kömək etməlidir ”(2.səh 76.).
Qloballaşma prosesində fəal iştirak edən Azərbaycan Respublikası Avropa- Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizi olan Tarixi İpək Yolunun mərkəzində yerləşir. Bakı-Tibilisi-Ceyhan magistiral neft kəməri, Kars-Tiblisi-Ərzurum qaz kəməri, Kars-Tiblisi-Bakı dəmir yolu kimi layihələr dünya dövlətləri ilə ölkəmizin arasındakı iqtisadi əməkdaşlığı yüksək bir səviyyəyə gətirəcəkdir. Hal-hazırda da Azərbaycan dövləti tərəfindən aparılan uğurlu siyasətin nəticəsində milli-mənəvi dəyərlərimizin dünyaya inteqrasiya olunması və onun beynəlxalq miqyasda təbliği sahəsində işlər davam etdirilir.
Hər bir xalqın mili-etnik inkişaf tarixi bir sıra maddi və mənəvi amillərlə nizamlanan mürəkkəb bir prossesdir. Əgər biz xalqımızın milli-mənəvi mədəniyyətinin tarixinə ciddi nəzər yetirsək, onun əsas inkişaf mərhələlərini xarakterizə etsək mövcud amillərin böyük bir əhəmiyyət kəsb etdiyinin şahidi olarıq. Yüksək amallara xidmət edən milli-mənəvi dəyərləri ilə tanınan xalqımızı xarakterizə edən bəşəri ideyalar, adət-ənənələr, milli xüsusiyyətlər özünəməxsusliğunu qoruyub saxlamağı bacarmalıdır. Bir sıra tədqiqaçılar da bu qənaətə gəlirlər ki, qədim köklərə malik olan Azərbaycan xalqı əsrlərin yaddaşlarından süzülüb gələn maddi və mənəvi xəzinəsini qoruyub saxlamağı bacara bilmişdir.
Müasir dövrdə dünyamızda baş verən hadisə və proseslərin xarakteristikası onu göstərir ki, bəşəriyyətin gələcəyi qloballaşma ilə müəyyən olacaq. Qloballaşma əslində yeni bir anlayış, yeni bir proses deyildir. İnsanlar tarix boyu hər zaman inteqrasiyaya, vahid sosiomədəni tərəqqini bir hissəsi olmağa doğru meyl etmişlər. Bəşəriyyətin bu sosiomədəni tərəqqisinin nüvəsində daima inteqrasiya, bütünləşmə ana xətt təşkil etmişdir.
Qloballaşma milli mədəniyyət və ənənələrin təsir qüvvəsini məhdudlaşdıraraq milli mentalitetlər arsındakı aşılmaz səddləri məhv edir. Ümumdünya inteqrasiyasına xidmət edən qloballaşma milli özünəməxsusluğun qorunub saxlanılmasına böyük manelər törədərək qərbləşməyə doğru olan meylləri daha da gücləndirir. Bir çox tədqiqatçılar, araşdırmaçılar XXI əsrin qloballaşma əsri olduğunu dəfələrlə vurğulamış, XXI əsrin məhz qloballaşma əlaməti ilə yadda qalacağını qeyd etmişlər.
Qloballaşma prosesi zamanı milli “mən”in, milli eyniyyətin qorunub saxlanılması, milli suverenliyin mühafizə edilməsi kimi problemlər daima diqqət mərkəzində özünə yer tapmışdır. Qloballaşma prosesi siyasət, iqtisadiyyat, din, mənəviyyat, sosial həyat, hərbi əməkdaşlıq və başqa sahələri əhatə edir. Dinamik inkişafla müşahidə olunan qloballaşma prosesi qlobal mədəniyyət anlayışını ortaya gətirir. Lakin, mədəniyyətlərin yaxınlaşması zamanı ziddiyyətlər də özünü biruzə verir.
Qloballaşma prosesinin formalaşmasına geniş əraziləri əharə edən imperiyaların mövcud olması və dünya dinlərinin yaranması kimi amillər də öz təsirini göstərmişdir. Tarix boyu mövcud olan bütün ənənəvi dinlər cəmiyyəti böyük kütlələr halında birləşdirməyə xidmət etmişdir. Buddizm, xristianlıq və islam dinlərin hər biri bir sivilzasiyaya mütabiqdir, yəni, buddist, xristian və müsəlman sivilzasiyaları insanları eyni amal, eyni ritual və ənənələrlə birliyə səsləyirdi.
Qitələr arasındakı əlaqələrin artığı müasir dövrdə dinin ictimai şüura göstərdiyi təsiri də qeyd etmək yerinə düşərdi. Qloballaşma və moderinləşmənin tərəqqisinə mane olan amillərdən biri də dini radikalizm tərəfdarlarının göstərdiy müqavimətdir. Qloballaşmaqda olan Yer kürəsində dinin göstərdiyi müxtəlif meyarlarla ölçülür. Bəzi regionlarda din qloballaşmaya müsbət, bəzi regionlarda isə əksinə mənfi təsir göstərir.

Qloballaşma prosesi zamanı Şərq mənəviyyatına, milli menalitetə uyğun olan müsbət cəhətləri götürmək, əxlaqımıza zidd olan mənfi təsirlərədən uzaqlaşmaq lazımdır. Dində o cümlədən də İslam dinində sekulyarlaşma (dünyəviləşmə) və qloballaşma proseslərinə incə münasibət bəsləmək lazımdır. Çünki, mənəvi mədəniyyətin əsas strukuturlarından biri olan din olmadan cəmiyyətin mənəvi həyatının var olması qeyri mümkündür.

Qloballaşma prosesində əsas amillərdən sayılan dinlərarası dialoq məsələsi XIX əsrin ortalarından müzakirə olunmağa başlasa da 1950-1960-ci illərdən başlayaraq bu problemin həlli ciddi bir mahiyyət kəsb etməyə başlamışdır. Bu gündə geniş bir vüsət alan dinlərarası dialoqun həlində əsas diqqəti dinləri bir-birindən ayıran xüsusiyyətlərin üzərində deyil, dinlərin müştərək və ortaq cəhətlərinin üzərində cəmləşdirmək və dinləri birləşdirən cəhətləri ön planda qabartmaq lazımdır.

Ümumiyyətlə bunu da qeyd etmək yerinə düşərdi ki, dinin Qərbdə oynadığı rol artıq öz əhəmiyyətini itirməyə başlamışdır. Qərbdə sadəcə bəzi sosial əlaqələri nizamlayan dinin əvvəlki siyasi əhəmiyyəti nəzərə çarpmır. Bunların əksinə olaraq bəzi məqamlarda və bəzi regionlarda dindən bir təsir qüvvəsi kimi istifadə etmək halları da özünü biruzə verir.

Suveren dövlətlər arasındakı qeyri-bərabərliyi aradan qaldıran qloballaşma vahid ümumdünya sisteminə qovuşmasını zəruri edir. Qloballaşma hər şeydə öncə milli iqtisadiyyatların dirçəldilməsi prosesini sürətləndirir və vahid iqtisadi sistemə qoşulmasını təmin edir. Qloballaşma texniki tərəqidən düzgün istifadəni, ölkələr arasındakı hərtərəfli və o cümlədən iqtisadi əlaqlərin möhkəmlənməsi kimi amillərə müsbət təsir göstərir. Qarşısıalınmaz proses olan qloballaşma vahid ümumdünya iqtisadiyyatında yeni təsərüffat sistemini yaradıcısı kimi də çıxış edir. Qloballaşmanın əsas göstəricilərindən biri də dövlət qüvvələri tərəfindən deyil, onun bazarla, bazar iqtisadiyyatı ilə müəyyən olinmasıdır.

Qloballaşma prosesi zamanı insanların milli mənsubiyyətindən və vətəndaşlığından asılı olmayaraq ümumbəşəri dəyərləri paylaşması xarakterizə olunmalıdır. Qloballaşma bütün dövlətlərə qlobal problem və layihələrdə iştirak etmək fürsətini verir. Varlı və yoxsul ölkələrin arasında olan kəskin fərqlərin mövcud olması müasir dövrdə onu tələb edir ki, dünyanın aparıcı dövlətləri bir araya gələrək dünyanı daima təşviş və həyacan içində saxlayan cəmiyyət və təbiət problemlərini həll edilməsində müştərək çıxış etsinlər.

Beynəlxalq elmi texniki əməkdaşlıq sayəsində bəşəriyyəti narahat edən qlobal problemlər də öz həllini tapa bilər. Qlobal problemlər ümumbəşəri mahiyyət kəsb etdiyindən bu problemlərin həllində dünya dövlətləri eyni dərəcədə iştirak etməlidir. Bu problemlərin həllinə isə yalnız və yalnız qloballaşma prosesi nəticəsində nail omaq mümkündür.

Qloballaşmanın gətirdiyi müsbət hallara cəmiyyətin demokratikləşməsi və dünyagörüşün geniş məzmun kəsb etməsi, informasiyanın vəyeniliklərun yüksək sürətlə yayılması, terrorçuluğa və narkomaniyaya qarşı birgə mübarizənin yaranması kimi nümunələr də gətirmək olar.

Qloballaşma prosesinin gətirdiyi mənfi fəsadlara isə siyasi, iqtisadi, ekoloji və sosial problemləri misal çəkmək olar. Siyasi problemlərə ümumdünya cinayətkar cəmiyyətlərin meydana gəlməsi, nüvə silahlarının da geniş arealda yayılmasını göstərmək olar. İqtisadiyyata dövlət nəzarətinin çətinliyi, dövlətlərarası iqtisadi asılılıq, inflasiya və işsizliyin artması kimi amilləri də iqtisadi problem kimi qeyd etmək olar. Ekologiyaya qarşı insan müdaxiləsinin güclənməsi, təbii ehtiyatlardan istifadənin qeyri bərabər paylanmasını ekoloji problemlərə, miqrasiya, mədəniyyətdə milli mənəvi dəyərlərin aşınması kimi problemləri də sosial şamil etmək olar.

İnsan amilinin yaratdığı bu problemlər də insan psixikasını daim narahat etdiyindən qlobalaşma prosesi nəticəsində qlobal psixoloji problemlər də formalaşaraq həyatımıza daxil olur. Belə psixoloji problemlərə stresslər, affektlər, depresiyalar, şizofreniyalar, apatiyalar, fobiyalar kimi mənfi hallarda üzə çıxır.Bu qəbildən olan qlobal psixoloji problemlər ailələrin parçalanması, ailə-məişət zorakılığı, natkomaniya, humanist dəyərlərin korlanması, suisid kimi fəsadlara yol açır və nəticədə milli-mənəvi dəyərlərin mövcudluğu öz əhmiyyətini itirir.

Qloballaşma prosesi etnik münaqişələrin, dini qarşıdurmaların qabardılmamasını öz qarşısına məqsəd qoymuşdur. Xüsusilə də XX əsrin son 10-15 ilində başalayan və dünyanın bir sıra regionlarında baş verən kəskin etnik, siyasi və dini qarşıdurmaların, münaqişələrin gələcəkdə baş verməməsi üçün yeganə çıxış yolu bəşəriyyətin qloballaşması önəmli bir əhəmiyyət kəsb edir. Lakin müasir dövrdə qloballaşma probleminə birmənalı olaraq müsbət münasibət göstərmək də doğru deyil. Qloballaşma prosesinin mənfi və müsbət cəhətlərini xarakterizə etmək, bu prosesə düzgün və obyektiv qiymət vermək əsas şərtlərdən biri hesab olmalıdır.

Qloballaşma və və moderinləşmənin inkişafının əsas qayəsində tərəqqi yolu ilə inişaf etmiş dövlətlərin qazandığı uğurlara nail olmaqdır. Qloballaşma prosesinə sürətlə qoşulan ölkələrin iqtisadiyyatı normal göstəricilərə nail olsa da mədəniyyətin yeniləçməsi zamanı bir sıra çətinliklər ortaya çıxır. Bu zaman isə antiqlobalist hərəkatların qloballaşma, inteqrasiya, moderinləşmə kimi prosesləri təkzib etməsi kimi amillər də ön plana çıxır.

Qloballaşma prosesi mahiyyət etibarilə dünya dövlətlərinin bütövlüyünün, mədəni iqtisadi münasibətlərdə ayrı-seçkiliyin aradan götürülməsini təmin edir. Təbii ki, bu gün qloballaşmanın bir çox ölkələr üçün yaratmış olduğu problem¬lər bizi həddindən çox narahat edir. Çünki, bu problemlər bilavasitə mədəniyyət sahəsində bəşər tarixinin dünyanın inkişaf təcrübəsinin öyrənilməsini, yaradıcılıq əlaqələrinin genişləndi¬ril¬məsini zəruri bir amilə çevirir.

“Müasir dünya tərəfindən dərk edilən və etirazlarla qarşılanan neqativ təzahürləri siyasi və iqtisadi mənafelərin toqquşması problemi qloballaşmanın gizli qalan tərəfləri də vardır ki, son nəticədə mədəni tərəqqiyə dağıdıcı zərbə vurur. Qloballaşma mədəniyyət sahəsində də qeyd edilən mənafelərə xidmət etdiyi təqdirdə bəşəriyyət böyük fəlakətlərlə qarşılaşa bilər” (1.201.).

Müasir dövrdə bəşəriyyəti narahat edən ən ciddi qlobal problemlərin həlli yolarına da məhz qloballaşma prosesi sayəsində nail olmaq mümkündür. Bəşəriyyətin göstərdiyi səylərin möhkəm birliyi əsasında qlobal problem anlayışı öz əhəmiyyətini itirə bilər.

Ümumbəşəri əhəmiyyət kəsb edən qlobal problemləri həll etmək üçün bir dövlətin və ya dövlətlər qrupunun gücü yetərli deyildir. Bu problemləri həll etmək, ortadan qaldırmaq üçün Yer kürəsinin bütün xalqları birləşməli, ümumdünya miqyasında birgə əməkdaşlıq kimi amillər əsas rol oynamlıdır.

Müasir dövrdə ekoloji və demoqrafik problemlər zaman keçdikcə daha çox təhlükə yaratmağa başlayır. Yeni dünya iqtisadi nizamı kimi anlayışlar yaranmağa başlayır. “İnformasiya cəmiyyətində mövcud əsas problem məlumatın çoxluğu və yüksək sürətlə ötürülməsidir ki, bu da öz növbəsində insanı çaşqınlıq vəziyyətində saxlayır. Bu cür gedişata uyğunlaşa bilməyən cəmiyyətdə psixoloji xəstəliklər, narkomaniya, ruhi düşkünlük və bunlardan doğan cinayətlər baş alıb gedir. İnsanın mənəvi deqradasiyasının qarşısını ala biləcək yeganə amil fitrətə və mənəviyyata arxalanan əqidə olduğundan, məhz mənəvi dəyərlərə arxalanan qloballaşma uğurla nəticələnə bilər”(9.1.)

Siyasi sahədə qloballaşma milli dövlətçilik, milli-mənəvi dəyərlər problemi ilə qarşılayır. Milli özünüdərk, milli ləyaqət hissi siyasi qloballaşmanın əsas problemidir. İnteqrasiya prosesinin qaçılmaz olduğu bir zamanda milli-mənəvi əxlaqi və tərbiyəvi dəyərlərimizin qorunmasına qayğı və maraq daha da artmışdır. Çünki, qloballaşmanın ziddiyyətli gedişatından doğan bu zərurət cəmiyyət həyatının bütün sahələrini əhatə etmişdir.
Qloballaşma prosesinin Şərq-Qərb “qarşıdurması” haqqında araşdırma aparan alim F.Mustafa haqlı olaraq qeyd edirdi ki, “mütləq anlamda Şərq-Qərb “qarşıdurması” əslində süni yaradılmış bir “problemdir”. Lakin bununla belə, Şərq və Qərb arasında müəyyən elementar sosial və mənəvi fərqlərin mövcudluğu inkarolunmaz faktdır.

Qloballaşan dünyamızda Şərq və Qərb arasında mövcud olan fərqlər heç də barışmaz, həlli mümkün olmayan səviyyədə deyildir. Əksinə, indi hər şeyin olmasa da, çox şeyin ortaq məxrəcə gəlmə imkanları daha geniş şəkildə təzahür etməkdədir. Qərb və Şərq sivilizasiyalarının qovşağında yerləşən Azərbaycan öz mədəniyyət kvintessensiyasında hər iki qütbün “yükünü” daşımaqdadır”(10.1.)

Hər bir xalqın özünəməxsus xüsusiyyəti, milli-mənəvi dəyərləri həmin xalqın, həmin millətin pasportu hesab olunur. Müasir dövrdə qloballaşma prosesində milli-mənəvi dəyərlərimizə hörmətlə yanaşmalı, mənfi və mübət cəhətlərinə diqqət yetirməliyik. “Bu gün milli mədəniyyətin və beynəlxalq mədəni əlaqələrin inkişaf konsepsiyası xalqımızın əsrlər boyu çətin, həm də təmkin və səbirlə əldə etdiyi mədəni-mənəvi sərvətlərin, habelə folklor inciləri, milli ənənələrin və mərasimlərin qorunması və təbliğini, millətlərarası mədəni əməkdaşlığın və xarici ölkərlə qarşılıqlı yaradıcılıq əlaqələrini nəzərdə tutur” (4.4.).

Buna görə də biz milli-mənəvi dəyərləri aşınmalardan qorumalı, milli mədəniyyətimizi millətin qloballaşmadan özünü müdafiə vasitəsinə çevirməliyik. Yalnız birgə səmərəli fəaliyyət nəticəsində mədəniyyətdə milli özünəməxsusluğu, milli-mədəni dəyərləri qorumaq və mühafizə etmək mümkündür .

Biz qloballaşmanın göstərdiyi tələblərə ölkəmizin milli mənafeyinə uyğun bir tərzdə cavab verməli, qloballaşma prosesinə milli-mənəvi dəyərlərimizi qurban verməməliyik. Qloballaşma prosesi zamanı tarixi köklərimizə hörmət hissi bəsləmli, milli təhlükəsizliyimizi və milli mənəviyyatımızı aşınmalara qarşı silahlandırmalı və milliliyimizə yabançı olan ünsürlərə, milliliyimizə yad olan təsirlərə qarşı mühafizə etməliyik.

İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT.

1Abbasov N. Mədəniyyət siyasəti və milli mənəvi dəyərlər. Bakı, 2008.
2.Əliyev H. Müstəqillik yolu. Bakı, AU, 1997.
3.Həsənov Ə. Müasir Beynəlxalq Münasibətlər və Azərbaycanın xarici siyasəti. Bakı, 2005.
4.Hüseynov İ., Əfəndiyeva N. Xarici ölkələrdə mədəni fəaliyyətin təşkili. Bakı, 2008.
5.Rüstəmov Y. Fəlsəfə. Bakı, 2007.
6.Mehdiyev R. Fəlsəfə. Bakı, 2010.
7.Şükürov A. Qloballaşma : mahiyyəti və prespektivləri. Bakı, 2001.
8.Şükürov A. Fəlsəfə və qloballaşma. Bakı, 2002.
9.http://www.salaminfo.az (Qloballaşma haqqında).
10.http://www.merkez.az (F. Mustafa. Qloballaşma və mədəniyyət).

The characteristic features of the process of the globalization. Hasanov Rahim. Globalization in its states, significantly moderate and optimally adjust the cultural and economical relations on a world scale. It is certan that we can not set oweselves aside from the most troubles that happened in some contries at this stage of the globalization. These aspects of globalization process are reviewed in this article.

MƏDƏNİYYƏT VƏ SİVİLİZASİYA. MÜASİR DÖVRÜN QLOBAL PROBLEMLƏRİ

İntihab dövrünün filosofları mədəniyyətə ideal, universal şəxsiyyətin formalaşması vasitəsi, hərtərəfli təhsil, tərbiyə almağa, elmə və incəsənətə təsir etməyə, dövlətin möhkəmləndirilməsinə kömək etməyə qadir bir qüvvə kim baxırdılar.

XIX əsrdə mədəniyyətin təkamül inkişafı nəzəriyyəsi yarandı. Bu kulturoloji konsepsiyanın tanınmış nümayəndələridən biri ingilis etnoqrafı və tarixçisi E.B.Taylor (1832– 1917) olmuşdur. Taylorun anlamında mədəniyyət yalnız mənəvi mədəniyyətdir: bilik, incəsənət, etiqad, hüquqi və əxlaqi normalar və s. Taylor qeyd edirdi ki, mədəniyyətdə təkcə ümumbəşəri yox, həm də ayrı–ayrı xalqlar üçün spesifik olan dəyərlər də vardır. Mədəniyyətin inkişafında təkcə onun daxili təkamülünü deyil, həm də tarixi təsirin və tarixi mənimsənilmənin əhəmiyyətini də Taylor qeyd etmişdi. O göstərirdi ki, mədəni inkişaf düz xətlə gedə bilməz. Lakin təkamülçü kimi O, bütün və əsas diqqətini bəşəriyyətin mədəni inkişafının vəhdətdə olmasını sübut etməyə vermişdir.

Taylorun vahid xətt təkamül nəzəriyyəsi XIX əsrin sonunda həm yenikantçılar və M.Veber tərəfindən, həm də «Həyat fəlsəfəsinin nümayəndələri, O.Şpenqler, A.Toynbi tərəfindən tənqid edilmişdir.

Yeni kantçı Rikkert, məsələn, təklif edir ki, mədəniyyətə dəyərlər sistemi kimi baxılsın. O, aşağıdakı dəyərləri sadalayır: həqiqət, gözəllik, ilahi müqəddəslik, mənəviyyat, xoşbəxtlik, xüsusi müqəddəslik. Dəyərlər xüsusi aləmi, xüsusi fəaliyyət növü yaradır ki, burada insanın dünyanı mənəvi mənimsəməsinin bəzi cəhətləri görünür.

«Həyat fəlsəfəsi»nin nümayəndələri də yeni kantçılar kimi, tə­biətlə tarixi kəskin şəkildə fərqləndirirlər. Şpenqlərə görə, tarix ayrı–ayrı qapalı mədəniyyətlərin bir–birini əvəz etməsidir. Bu zaman vahid tarixi prosesin mövcudluğu istisna edilir. Bütün mədəniyyət ayrıca götürülmüş insanın yaş dövrlərini: uşaqlıq,yeniyetməlik, gənc­lik və qocalıq dövrlərini keçirir. Şpenqlərə görə, mədəniyyət – xalqın ruhunun xarici təzahürüdür. Sivilizasiya dedikdə O, hər bir mədəniyyətin mövcudluğunun son mərhələsini başa düşür. Şpenqlər belə hesab edir ki, sivilizasiya mənəvi tənəzzül epoxasıdır.

Bəs, əslində mədəniyyət nədir? Çoxsaylı tədqiqatçıların bu fikri ilə razılaşmaq lazımdır ki, mədəniyyət sırf sosial hadisə olub, insanların həyat fəaliyyəti ilə əlaqədardır. Doğrudur, mədəniyyət prosesləri bütün ictimai hadisələrlə qarşılıqlı əlaqədə baş verir. Lakin bütün hallarda mədəniyyət spesifik cəhətlərə malik olur, yəni özündə ümumbəşəri dəyərləri cəmləşdirir. Bu zaman mədəni yaradıcılıq tarixi yaradıcılıqla üst–üstə düşmür. Bunu başa düşməkdən ötrü maddi və mənəvi mədəniyyətləri bir–birindən fərqləndirmək lazımdır.

Maddi mədəniyyət – insan əməyi və zəkası ilə yaradılmış maddi sərvətlərin məcmusudur; istehsal vasitələri, əmək cismi ictimai varlığın maddi əsaslarıdır. Maddi mədəniyyət insanın təbii gerçəkliyi mənimsəməsinin göstəricisidir. Yaşayış vasitələri – binalar, paltar, memarlıq nümunələri, körpülər, kanallar, meşə zolaqları, bitki və heyvan növləri və s. buraya daxildir.

Mənəvi mədəniyyətə isə, hər şeydən əvvəl, elm və onun nailiyyətlərinin istehsal prosesinə tətbiqi səviyyəsi, təhsillilik və maarif, tərbiyə, incəsənət, tibbi xidmət, cəmiyyət üzvlərinin mənəviyyatı və davranış normaları, adətlər, ənənələr, adamların təlabatı və mənafelərin inkişaf səviyyəsi və s. daxildir.

Deməli, mədəniyyət maddi və mənəvi dəyərlərin məcmusudur. Konkret olaraq mədəniyyətə belə bir tərif vermək olar.

Mədəniyyət – cəmiyyətin bütün tarixi boyu əldə etdiyi maddi və mənəvi sərvətlərin məcmusudur, həmçinin onların yaradılması qabiliyyəti və bəşəriyyətin tərəqqisi üçün onlardan istifadə etmək və onları nəsildən–nəsilə vermək bacarığıdır.

«Sivilizasiya» latınca civilis sözündəndir, «vətəndaşlıq», «dövləti» mənalarını verir, cəmiyyətdə əldə edilmiş maddi və mənəvi nailiyyətləri, cəmiyyətin inkişafı ilə bağlı uğurları bildirir. Təsadüfi deyildir ki, bir sıra tədqiqatçılar cəmiyyətin ümumdünya tarixi inkişaf prosesini bildirmək üçün «sivilizasiya» anlayışını işlətmişlər.

Sivilizasiya dedikdə, bir tərəfdən, cəmiyyətin və mədəniyyətin inkişaf səviyyəsi, digər tərəfdən isə mədəni dəyərlərin (maddi və mənəvi) mənimsənilməsi səviyyəsi nəzərdə tutulur ki, bu da bütün ictimai həyatı və onun spesifikasını göstərir. Şübhəsiz, müəyyən sivilizasiyadan söhbət gedərkən, sivilizasiya ən çox mədəniyyətlə eyniləşdirilir. E.Taylor öz tədqiqatlarında belə də yazmışdır: «Mədəniyyət və yaxud sivilizasiya». Lakin O, eyni zamanda bəzi fərqləri də göstərə bilmişdir. Sivilizasiyanın ikinci əlaməti – mədəniyyətin mənimsənilməsi üsulu – ədəbiyyatda çox az işlənmişdir. Praktika sübut edir ki, bu əlamət olduqca vacibdir. Çünki bəşər tarixi bir daha göstərir ki, mədəniyyətin mənimsənilməsi üsulu necədirsə, sivilizasiya da elədir. Məsələn, təsadüfi deyildir ki, biz Qərb və Şərq sivilizasiyasını bir–birindən fərqləndiririk.

Sivilizasiyanın tarixi təsnifatını verərkən qeyd etmək olar ki, onun:

v) ümumdünya kimi tarixi tipləri vardır.

Mədəniyyətlə əlaqədar cəmiyyətin inkişafının hər bir mərhələsi üçün zəruri olan universal xarakteristikalar “sivilizasiya” istilahı ilə ifadə olunur. Mədəniyyətlə sivilizasiyanın qarşılıqlı əlaqələrindən danışarkən demək olar ki, mədəniyyət cəmiyyətin toplamış olduğu təcrübənin, onun qorunmasının və nəsillərə ötürülməsinin proqramıdır. Bu baxımdan sivilizasiya cəmiyyətin tarixi inkişafında fasilədirsə, mədəniyyət fasiləsizlikdir.

Sivilizasiya tərəqqinin ali nümunələrinə uyğun səviyyə və nəticələrini göstərirsə, mədəniyyət daha çox bu nailiyyətlərin mənimsənilməsi mexanizmini, üsul və metodlarını ifadə edir.

Bir çox tədqiqatçılar mədəniyyətlə sivilizasiyanı eyniləşdirməyə, digərləri isə əksinə, onları qarşı-qarşıya qoymağa çalışırlar. Bu ikincilər mədəniyyət deyərkən mə’nəvi mədəniyyəti, sivilizasiya deyərkən isə maddi mədəniyyəti nəzərdə tuturlar. Əslində isə mədəniyyət və sivilizasiya biri-digərinə nə qədər yaxın anlayışlar olsalar da, onları fərqləndirən cəhətlər də vardır.

Əvvəla, onu demək lazımdır ki, mədəniyyət daha geniş anlayış olub sivilizasiyanı da özündə birləşdirir;

ikincisi, sivilizasiya məfhumu çox zaman cəmiyyətin müəyyən bir tarixi inkişaf pillələrinə aid edilir;

üçüncüsü, “milli sivilizasiya” anlayışı millilikdən daha çox regional sahələri, bir neçə dövlətin sərhədləri daxilində olan ərazilərdəki mədəniyyətin səviyyəsini göstərdiyi halda, milli mədəniyyət hər bir millətə xas olan xarakterik xüsusiyyətləri əks etdirir;

dördüncüsü, müəyyən bir sivilizasiya daha tez parlayıb sönə bildiyi halda, mədəniyyət nisbətən sabit və uzunömürlü olur, çox yaşayır və sonrakı nəsillər tərəfindən daha tez qavranılır;

beşincisi, mədəniyyətin bir neçə qolu, növü, şaxəsi olduğu halda, sivilizasiyada bunu müşahidə etmək mümkün deyildir. Məsələn, yuxarıda qeyd edilən siyasi mədəniyyət, məişət mədəniyyəti, nitq mədəniyyəti, davranış mədəniyyəti və s.

Mədəniyyət və sivilizasiyanın yuxarıda adları çəkilən bu fərqli cəhətləri ilə yanaşı, bir sıra oxşar və hətta eyniyyət təşkil edən tərəfləri də vardır. Məhz bu xüsusiyyətlər onları birlikdə öyrənməyi tələb edir.

Mədəniyyət, eləcə də sivilizasiya eyni və yaxud bir-birinə yaxın olan funksiyaları yerinə yetirirlər:

1. Qnoseoloji funksiya, yə’ni dərketmə, idrak funksiyası;

1. Kommunikativ ünsiyyət funksiyası;
2. İdeoloji funksiya;
3. Tənzimləyici, normativ funksiya;
4. Humanist funksiya;