Müasir təhsil texnologiyaları

Thsilin, dvlti v cmiyyti mhkmlndirmyin prioritet sahlrindn biri hesab edn Azrbaycann balca mqsdi d demokratik, dnyagrl, bacarql, msuliyytli vtndalar yetidirmkd grr. Btn bunlar uaqlardan glcy, get-ged mrkkbln cmiyyt hazrl il bal msllr, xsusn d, thsil konsepsiyasna yeni nzrl baxma tlb edir. Aydndr ki, ailnin, cmiyytin v dvltin glcy ynlmi bu sifariini illr boyu formalam nnvi fnynml tlim sistemi il yerin yetirmk qeyri mmkndr. ndi mktbin sas mqsdi agirdlrin ya v frdi xsusiyytlrini, meyl v maraqlarn nzr almaqla onlarda qli, xlaq, etik, estetik v fiziki inkiafa kmk gstrmk, gndlik hyatda rastladqlar problemlri hll etmk n zruri bacarqlar formaladrmaqdr. nki, yaadmz yksk texnologiya srind biliklr unudulsa da, bacarqlar hmiyytini itirmir.

Səadət kamalla yetişir başa

Tədqiqatçı pedaqoqlar (V.P.Bespalko, M.V.Klarin, Q.K.Selevko və b.) və psixoloqlar (C.Keroll, B.Blum və b.) artıq müəyyənləşdirmişlər ki, məktəbdə şərait olduqda təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi yalnız pedaqoji texnologiyaların elmi əsasda təkmilləşdirilməsi və işdə yaradıcı şəkildə tətbiqi ilə

mümkündür. Yeni, nəticəyönümlü texnologiyaların yaradıcı tətbiqi
ciddi elmi-metodik layihələrin, konkret sinif otağında aparılan

pedaqoji proseslərin təminatlı uğurunun əldə olunmasını nəzərdə tutur. Pedaqoji texnologiyaların layihələşdirilməsi dedikdə, məqsədəmüvafiq gözlənilən nəticələrə nail olunmasını təmin edən prosedur və əməliyyatların pedaqoji proseslərin iştirakçıları tərəfindən ardıcıl surətdə yerinə yetirilməsi proqramının hazırlanması başa düşülür.

Pedaqoji texnologiyalar pedaqogikanın bir predmeti kimi XX əsrin 30-cu illərindən ABŞ-da təlimin audiovizual proqramının qəbul edilməsi ilə başlayır. İnkişaf indi də davam edir. İnkişafın əsas əlaməti “təhsildə texnologiyalar” (technology in education) termininin “təhsil texnologiyaları” (technology of education) termini ilə əvəz olunması, sonra isə “pedaqoji texnologiyalar” (education technology) termininin yaranması oldu. Bu terminlərin dəyişməsi üç dövrü əhatə edir

Birinci dövr (XX əsrin 50-ci illərin əvvəli) – bu dövr məktəblərdə audiovizual vasitələrdən (səsyazma və yenidən dinləmə, təsvirlərin proyeksiyası aparatları) kütləvi olaraq istifadə edilməsinə başlanması ilə səciyyələnir.

İkinci dövr (50-ci illərin ortaları və 60-eı illər) – təlim prosesində texnoloji yanaşma ilə xarakterizə olunur. Texnoloji yanaşmaların nəzəri əsasını proqramlaşdırılmış təlim ideyası, texnoloji əsasını isə audiovizual vasitələr və məxsusi olaraq müəyyən təlim məqsədlərinin həyata keçirilməsi üçün hazırlanan əks-əlaqə qurğuları, təlimverici elektron maşınları, linqafon kabinetləri, trenajorlar və s. təşkil edirdi. Bu dövrdə artıq “təhsilin texnologiyası” dedikdə, əvvəlcədən planlaşdırılmış nəticələrə gətirib çıxaran pedaqoji prosesin elmi təsviri (təlim vasitələri və təlim metodlarının məcmuu kimi) anlaşılırdı.

Üçüncü dövr (70-ci illər) – pedaqoji texnologiyaların bazasının genişləndirilməsi dövrü kimi səciyyələndirilir. Bu dövrdə pedaqoji texnologiya bazasına informatika, telekommunukasiyalar nəzəriyyəsi, pedaqoji kvalimetriya (monitorinq və qiymətləndirmə), sistemli təhlil və pedaqogika elminin elementləri (təlim texnologiyası, idrak fəalliyətinin idarə olunması nəzəriyyəsi, tədris- təlim prosesinin optimallaşdırılması, pedaqoji əməyin elmi təşkili) əlavə edildi. Bu dövrdə həmçinin, pedaqoji texnologiyaların metodoloji əsaslan yeniləşir və audiovizual təlimə keçid baş verir. Genişlənmə ən yeni audiovizual təlim vasitələrinin: videomaqnitofonlann, kinoproyektorların, elektron lövhələrin, flomasterlə yazılan bloknot-lövhələrin, səs və təsvir sinxrotronların kütləvi istehsalı ilə müşayiət olunur; məktəblərdə kompüter laboratoriyalan, displey sinifləri yaradılır, pedaqoji proqramlaşdırılma vasitələrin keyfiyyəti və miqdarı artırılır, interaktiv videosistemlərdəıı istifadə olunmağa başlayır. Yeni-yeni qəbul edilən vaxtlarda pedaqogikada pedaqoji texnologiyaya təhsilin effektlivliyinin yüksəldilməsi üçün istifadə edilən pedaqoji nəzəriyyə və praktikanın bütün sahələri ilə əlaqələri olan ideyalar, konsepsiyalar, yanaşmalar, təlim üsulları, metodlan və vasitələrinin konqlomeratı kimi baxılırdı.

Pedaqoji texnologiya indiki statusunu alanadək əlli illik təkamül yolu keçmişdir. Bu yolu təlim tipləri kimi ifadə etsək belə bir xətt alınar [118]: “verbal təlim – audioviziual təlim – proqramlaşdırılmış təlim – multimedial təlim – hipermedial təlim”.

İnkişaf etmiş ölkələrdə pedaqoji texnologiyaların məktəblərdə kütləvi tətbiqinə keçən əsrin 60-cı illərindən başlanmışdır. Bu dövrdə ABŞ və Avropanın ümumtəhsil məktəblərində yeni təhsil islahatları keçirilir və təlimə qarantiyalı, nəticəsi əvvəlcədən məlum olan texnoloji-istehsalat prosesi kimi yanaşılmağa cəhdlər edilirdi.

Pedaqogika insanşünaslığın elmi-texnoloji sahəsidir, onun məqsədi insan haqqında olan bütün elmlərin açıqladığıqanunauyğunluqlar əsasında təlim və tərbiyənin optimallaşdırılmasıdır.Kütləvi təhsil sisteminə keçid dövründən başlayaraq və indiki dövrdə də pedaqogikanın əsas vəzifəsi optimal pedaqoji sistemlər və texnologiyalar yaratmaq, predmeti isə insan təbiəti ilə təlim- tərbiyənin effektivliyi arasındakı münasibətləri na dumaqdır.

Bu konteksdə pedaqoji texnologiya, verilmiş şəraitdə pedaqoji məqsədlərə nail olmağın optimal üsullarının məcmusudur.

Daha geniş mənada “pedaqoji texnologiya – bütün təlim prosesi və biliklərin mənimsənilməsi, insan və texniki resurslar, onların qarşılıqlı təsiri nəzərə alınmaqla təhsildə daha effektiv nəticələrə nail olmaq üçün tətbiq edilən sistematik planlaşdırma, fəaliyyət və qiymətləndirmə metodlarıdır” [119].

YlJNESKO-da müəyyənləşdirilmiş bu ümumi tərifdən başqa müasir pedaqoji ədəbiyyatda pedaqoji texnologiyalar bir sıra pedaqoqlar tərəfindən mənaca və məzmunca yaxın olan müxtəlif yəriflər və yanaşmalarla səciyyələndirilir:

* Təhsil texnologiyası (və ya pedaqoji texnologiya) elmi əsasda qurulmuş, müəyyən zaman və məkan daxilində proqramlaşdırılmış

və nəzərdə tutulan nəticələrə nail olunan pedaqoji prosesin bütün komponentlərinin funksiyalarını ifadə edən bir sistemdir (Selevko Q.K.).

• Pedaqoji texnologiya mahiyyət etibarilə təlim-tərbiyə prosesinin lahiyələndirilməsinin sistemli metodu kimi səciyyələndirilir. O, prosessual kateqoriya kimi bilavasitə tədris və tərbiyə prosesi ilə – müəllimin və şagirdin fəaliyyəti, onun strukturu, vasitələri, metodları və s. ilə bağlıdır (Əlizadə Ə.Ə.).

e Pedaqoji texnologiyalar dedikdə hazırda bütün pedaqoji prosesdə mövcud paradiqmalar, vasitələr, müxtəlif təlim-tərbiyə prosesləri, məzmunun formalaşdırılması, öyrətmə modelləri və metodları, idarəetmə, qiymətləndirmə və bütün bu prosesdə korreksiya və təkamül nəzərdə tutulur (Ağayev Ə.Ə.).

• Pedagoji texnologiya – müəllim fəalliyətinin elə təşkilidir ki, bu fəalliyətə daxil olan hərəkətlərin hamısı müəyyən bütövlük və ardıcıllıq təşkil edir, onların yerinə yetirilməsi isə gözlənilən nailiyyətlərlə nəticələnir və prognostik xarakter daşıyır (Ksenzova Q.Y.).

® Pedaqoji texnologiya – fərdilik prinsipi nəzərə alınmaqla həyata keçirilən müəllim və şagirdlərin birgə, qarşılıqlı ‘fəalliyətidir. Bu fəaliyyət nəticəsində şagirdlər təhsilin dövlət standartını mənimsəyirlər (Bespalko V.P.).

® Pedaqoji texnologiya – müəllim və şagirdlərin müəyyən dərəcədə planlaşdırılmış elə pedaqoji fəaliyyətidir ki, nəticədə təhsilin dövlət standartlarında nəzərdə tutulan bilik, bacarıq və vərdişlər əldə edilir (M.V.Klarin).

Fikrimizcə, daha ümumi və dolğun tərif aşağıdakı kimi ola

Pedaqoji texnologiya – qarşıya qoyulmuş məqsədlərə nail olmaq üçün optimal metodlar, pıiyomlar və fəaliyyət üsullarından istifadə etməklə əvvəlcədən layihələşdirilmiş pedaqji prosesin planauyğun şəkildə, ardıcıllıqla həyata keçirilməsidir. Pedaqoji prosesin reallaşdırılması zamanı müəllim və şagirdlərin interaktiv fəaliyyəti, fərdi və kollektiv təlim işin məqsədəuyğun şəkildə birləşdirilməsi, şagirdlərin özünü və biri-birinin fəaliyyətini qiymətləndirməsi təmin edilir.

Pedaqoji texnologiya – fərdi yanaşma və kollektiv iş prinsiplərini qarşılıqlı əlaqədə tətbiq etməklə müəllim və şagirdlərin planlaşdırılmış(layihələşdirilmiş) elə birgə fəaliyyətidir ki, nəticədə sinfin bütün şagirdləri təhsilin dövlət standartlarında nəzərdə tutulan ‘ ‘Ki bacarıq və vərdişlərə yiyələnir, tələb olunan səviyyəyə nail Mİtii və onların fərdi qabiliyyətləri inkişaf edir.

Elmi ədəbiyyatda pedaqoji texnologiyaların doqquz prinsipi olduğu göstərilir [70]: i
l. Tərbiyəedici təlim prinsipi.
2. İnkişaletdirici təlim prinsipi.
3. Təlimdə müvəffəqiyyət əldə etmək prinsipi.
4. Bütün şagirdlərlə əks-əlaqə prinsipi.
5. Müntəzəm olaraq təkraretmə prinsipi.
6. Optimal psixi gərginlik prinsipi.
7. Təlim prosesində şagirdlərin maksimum iştirakı prinsipi.
8. Təlimdə yaxın inkişaf zonasına yönəltmə prinsipi.
9. Müəllim və şagirdlərin vahid məqsədlər üçün birləşməsi ( əməkdaşlığı) prinsipi.
Bu prinsiplər əsasən müasir (yeni) təlim texnologiyalarına məxsusdur.

Ənənəvi pedaqoji sistemin də özünəməxsus texnologiyası (tədris-təlim prosesinin təşkili, gedişi) olub. Lakin onların mövcud olduğu dövrdə tədris-təlim prosesi texnoloji anlamda təhlil olunmayıb. XX əsrin 70-80-ci illərindən orta ümumtəhsil məktəblərində tətbiq olunmağa başlayan yeni təlim üsullaı ı (problemli təlim, modul təlimi, bloklarda təlim, işgüzar oyunlarla aparılan təlim, V.F.Şatalovun intensivləşdirilmiş təlimi və b.) pedaqoqlar tərəfindən təlim texnologiyaları kimi açıqlanmağa başlayıb.

Təhsilin məzmunu təhsil texnologiyasının əsas mahiyyət hissəsi olaraq həm də onun prosessual hissəsini müəyyənləşdirir. Bununla yanaşı, təlim metodları və formalarının əsaslı şəkildə dəyişməsi təhsilin məqsəd və məzmununda dəyişikliklər edilməsini tələb edir. Beləliklə, təhsil texnologiyasının prosessual və məzmun hissələrinin biri-birilə qarşılıqlı əlaqədə olduğu məlum olur.

Təhsilin məzmunu və texnologiyanın prosessual hissələrinin (texnoloji proseslərin) birlikdə reallaşdırılmasında məktəb dərslik­ləri mühüm rol oynayır. Dərsliklərdə həm təhsilin məzmunu, həm də məzmunun ümumi şəkildə necə verilməsi texnologiyası açıqlanır. Burada, dərslik müəlliflərinin təqdim etdiyi texnologiya dərsliklərin keyfiyyətini müəyyənləşdirməyə imkan verir.

Texnologiya ilə müəllimin pedaqoji ustalığı (peşəkarlığı) arasında nə kimi əlaqə vardır? Pedaqoji işin texnologiyasının necə həyata keçirilməsi xeyli dərəcədə bu işdə vasitəçilik edoıı pedaqoqun şəxsi keyfiyyətlərindən asılıdır. Pedaqoqun peşəkarlıq qabiliyyətindən, yaratdığı şəraitdən asılı olaraq pedaqoji texnologiya müxtəlif səviyyədə reallaşa bilər. Deməli, tətbiq olunan texnologiyanın necə nəticələnməsi pedaqoqun peşəkarlığından xeyli dərəcədə asılıdır.

Hazırda məktəb praktikasında təlimlə bağlı aşağıdakı yeın (müasir) təhsil texnologiyalarından daha çox istifadə olun maqdadır;

1. Problemli təlim texnologiyası.
2. İnkişafetdirici təlim texnologiyası.
3. Dialoqlu-diskussiyalı təlim texnologiyası.
4. İnteraktiv təlim texnologiyası.
5. Oyunlarla müşayiət olunan təlim texnologiyası.
6. Blok sistemi ilə təşkil olunan modul təlim texnologiyası.
7. İstinad konspekti və siqnallarla aparılan təlim texnolu
8. Qabaqlayıcı təlim texnologiyası.
9. Kollektiv təlim texnologiyası.
10. Diferensial təlim texnologiyası.
Subyekt-subyekt (müəllim-şagird) münasibətlərinə görə
Pedaqoji təlim texnologiyalarını iki böyük qrupa bölmək olar:
1. İzahlı -İIlüstrativ (ənənəvi) təlim texnologiyaları.
2. Şəxsiyyotyönümlü- inkişafetdirici (yeni) təlim
texnologiyaları.
Yeni təlim texnologiyalarının əsas əlamətləri :

1. Təlim prosesində şagird şəxsiyyəti inkişaf etdirilir (ümumpedaqoji, inkişafetdirici və tərbiyəedici məqsədlər layihələşdirilmiş olur). Yəni, yeni təlim texnologiyalarında şəxsiyyətyönümlülük və inkişafetdiricilik qabarıq şəkildə səciyyələnir.

2. Şagirdlərin uğurla müstəqil fəaliyyət göstərməsi üçün tədris materialı optimal şəkildə tərtib olunur. Bu məqsədlə şagirdlər üçün xüsusi təlim materialları (və ya dərsliklər) hazırlanır. Burada, məqsəd və ona nail olmaq üçün: a) təlim sistemi, b) tədris materialının məzmununa daxil olan didaktik modullar və onun öyrənilmə səviyyəsi, c) tədris materialının mənimsənilməsi üçün fəaliyyət üsulları, d) mənimsəmə səviyyəsini ölçmək (müəyyənləşdirmək) üçün qiymətləndirmə meyarları göstərilir. Didaktik materialların ayrı-ayrı texnoloji kartlar şəklində təıtib olunması əlverişli hesab edilir.

3. Şagirdlərin təlim fəaliyyəti istiqamətləndirilir – fəaliyyətin əsas prinsipləri, üsulları, motivasiyası, nəzarət və əldə olunan nəticələrin qiymətləndirilməsi məsələləri izah edilir.

4. Təlim-idrak fəaliyyəti üçün tam şərait yaratmaq imkanı verən dərslər tsiklindən, frontal, kollektiv, qrup və fərdi təlim fəaliyyətlərinin müxtəlif kombinasiyasından istifadə edilir.

5. Bilik və bacarıqların, fəaliyyət üsullarının mənimsənilmə səviyyəsini öyrənmək üçün üç növ qiymətləndirmə – ilkin (diaqnostik) qiymətləndirmə, cari və ya aralıq (formativ) qiymətləndirmə, yekun (summativ) qiymətləndirmə tətbiq olunur.

6. Nəticələrinin qiymətləndirilməsi əsasında şagirdlərin təlim materialını mənimsəmə səviyyəsinin korreksiyası aparılır. Korreksiyanın üç mərhələsi ola bilər [106]:

– şagirdlərin rastlaşdığı çətinliklərin sistemləşdirilməsi (korreksiyanın propodevtikası);
– tipik səhvlərin və onların səbəblərinin aydınlaşdırılması (korreksiyanın profilaktikası);

– şagirdi təhsil standartına gətirmək üçün pedaqoji və metodik tədbirlərin görülməsi (əlavə tapşırıqların verilməsi, təkrar öyrənməyə cəlb edilmə və s.).

7. Ümumi sinfin (qrupun) mənimsəmə səviyyəsinin yoxlanılmasında əsasən testləşdirmə üsulundan istifadə edilir.

8. Təlim prosesinin şəraitə uyğun təkrar olunma imkanı standartlaşdırılır, unifıkasiya edilir.

Şagirdyönümlülük prinsipinə görə şagird pedaqoji prosesin diqqət mərkəzində dayanır. Bütün tədris və təlim işi onun maraq və tələbatlarının ödənilməsinə, istedad və qabiliyyətlərinin, potensial imkanlarının inkişaf etdirilməsinə yönəldilir. Tədris-təlim prosesi şagirdəyönəlik, adaptiv olmalı, onun mövcud təhsil səviyyəsinə qarşı dəstəkləyici, hörmətlə və həssaslıqla yanaşılmalıdır. Şagirdlərin psixoloji xüsusiyyətləri – fərqli templə inkişaf etməsi, yeni fikirləri müxtəlif sürətlə qavramaları nəzərə alınmalıdır.

Şagirdlər düşünməni, araşdırmanı və zövgü stimullaşdıran məqsədyönlü və müvafiq fəaliyyət növləri ilə təmin olunmalıdır. Məsələn, cəlbedici modellərin hazırlanması, maraqlı məsələlərin həlli, yaradıcı fəaliyyət tələb edən müsabiqə və yarışların keçilməsi və i. a. Şagirdlər onlardan hansı təlim nəticələrinin gözlənildiyini, nəyi və nə üçün öyrəndiyini bilməlidirlər.

Şagirdyönümlülük o deməkdir ki, şagirdin bilik və bacanq səviyyəsini ardıcıl olaraq genişləndirilməsi məqsədilə onun təlim fəaliyyəti inkişaf və yetkinlik səviyyəsi ilə uyğunluq təşkil etməlidir. Nəhayət, bütövlükdə qrup (sinif) üzrə şagirdyönümlülük müəllimin dəstəkləyici mühit yaratması ilə də bağlıdır. Dəstəkləyici təlim mühitinin yaradılması effektiv təlimin həyata keçirilməsi mümkün olan intellektual, sosial və fiziki şəraiti təmin edir. Bu o deməkdir ki, şagirdlər özlərində daim öyrənmək həvəsi hiss etməli və təlim zamanı yeni problemləri, məsələləri həll etməkdən çəkinməməli, öyrənmə prosesində buraxılacaq səhvlərin təlimin zəruri, qəbul olunan, bəzən də faydalı cəhəti hesab etməlidirlər.

Məktəbdə və sinifdə əməkdaşlıq atmosferi yaradılmalıdır, bu mühitdə istehza və kinayə olmamalı, stereotip yaradan və şagirdləri, onların səylərini zəiflədən iradlara yer verilməməlidir. Şagirdlərdə olan fərqli cəhətlərə hörmətlə yanaşılmalı, onların cinsi, mədəni, milli və sosial-sinfi müxtəlifliyinə, fərdi qabiliyyətləri və qüsurlarına, ailə mühitindəki fərqlərə həssaslıq göstərilməlidir. Dəstəkləyici təlim mühitinin yaradılması həmçinin, münasib və geniş çeşidli resurslardan, o cümlədən, fiziki sahə və ava­danlıqlardan, çap və digər materiallardan, faydalı texniki vasitələrdən qənaətbəxş, təhlükəsiz və etik istifadə imkanlarının təmin edilməsi deməkdir.

3. Fəal, müstəqil və birgə təlim fəaliyyəti imkanlarının yaradılması prinsipinə görə şagirdlər yalnız o zaman aktiv fəaliyyət göstərə bilərlər ki, onlar reallaşdırılan təlim işinin nəticəsi ilə qarşılaşsınlar, bu işi özləri etsin və ya başqasının etdiyini görsünlər. Məsələn, şagirdlər yazı, fəaliyyət və ya tərtibat proseslərinin modellərini görürsə və “yaxşı yazı”, “yaxşı fəaliyyət”, “yaxşı tərtibat” nümunələri ilə rastlaşırsa onların yaxşı yazmaq, yaxşı fəaliyyət göstərmək və ya tərtib etmək ehtimalları da çox olacaqdır. Eləcə də şagird məktəbdə başqalarının fikrinə hörmət etmək və onları qiymətləndirmək nümunələrinə nə qədər çox rast gəlirsə onların da bu cür davranması ehtimalı yüksək olacaqdır.

Bu prinsip tələb edir ki, şagirdlər təlimi aktiv bir proses kimi qəbul etməyə sövq etdirilməlidir, onlar sadəcə əzbərləməklə yadda saxlamaq və yada gətirmək vərdişlərindən daha çox yeni fikir və ya təcrübələri qavramaq, öz bilik və bacarıqlarını inkişaf etdirmək üçün qarşısına məqsədlər qoymalıdır. Bu o deməkdir ki, təlim işi potensial surətdə mənalı olmalı və şagirdləri fəliyyətə, düşünməyə cəlb etməlidir.

Şagirdləri müstəqil öyrənən şəxslər kimi yetişdirmək üçün onlar müntəzəm olaraq həm fərdi, həm də birgə təlim işinə cəlb edilməli və buna imkan və şərait yaradılmalıdır. Fərdi fəaliyyət vərdişlərinin yaradılması şagirdə prosesləri və bacarıqları fərdi qaydada mənimsəməyə kömək edir. Sinifdə (qrupda) birgə fəaliyyət vərdişlərinin yaranması üçün hər bir şagirdə mütəhərriklik imkanı verilməli və onlar təlim fəaliyyətləri ilə bağlı öz üzərinə məsuliyyət götürməyə sövq etdirilməlidir. Qeyd edilməlidir ki, şagirdlərin öz yoldaşları ilə əməkdaşlıq etməsi; onların başqasının fikirlərini öyrənməsi və qiymətləndirməsi, öz fikirlərini başqalarına izah etməsi təlim materialının daha yaxşı mənimsənilməsi və yaddaşda möhkənilməsini təmin edir, üstəgəl şagirdlərdə ünsiyyət mədəniyyəti inkişaf edir.

Təlimin intcqrativliyi prinsipi. Bu prinsipə əməl etməklə həm müxtəlif təlim sahələri (fənlər) arasında, həm də eyni bir təlim sahəsi (fənn) daxilində biliklərin, bacarıqların, dəyərlərin qarşılıqlı əlaqələrinə diqqət yetirilir. Beləliklə, məktəbdə bilik, bacanq və dəyərlərin bir bütöv halda inkişaf etdirilməsi təmin olunur. Bu məqsədlə fənlərin tədris materialları inteqrativ məzmunda qurulmalı, həmçinin müəllim müstəqil iş üçün tapşırıqlar seçdikdə onların inteqrqtiv mənalı olmasına diqqət verməlidir.

Təlimin məzmunu və nəticələrinin təlimalanların məktəbdənsonrakı həyat fəaliyyəti və cəmiyyətlə əlaqəlilik prin­sipinə görə təlimin məzmunu, məzmun standartları elə müəyyənləşdirilməli və bunlara uyğun bilik, bacanq və qabi­liyyətlər elə formalaşmalıdır ki, təlimalanlarm məktəbdənsonrakı həyat fəaliyyətində onlara lazım olsun, içərisində yaşadığı mövcud cəmiyyətlə, başqa insanlarla münasibətlər qurmaqda onlara kömək etsin və nəhayət, təhsilini davam etdirmək üçün gərəkli olsun.

Yeni pedaqoji texnologiyaların mahiyyət və məzmunu ilə yaxından tanışlıq, məktəb praktikasında müxtəlif təlim

texnologiyalarının tətbiqi nəticələrinin araşdırılması deməyə əsas verir ki, onların ənənəvi təlim texnologiyalarından əsas üstünlükləri aşağıdakılardır:

> nəticəvyönümlülük;
> şəxsiyyətyönümlülük (şagird yönümlülük);
> inkişafetdiricilik.

Ənənəvi təhsildə təlim müəllim-dərslik-sagird paradiqması ilə qurulursa, şəxsiyyətyönümlü təhsildə sagird-dərslik- müəllim paradiqması ilə qurulur. İkinci iş sistemi daha humanistik istiqamət hesab olunur.

Tədris materiallarının öyrənilməsində qarşıya qoyulan məq­sədlərə nail olmaq üçün şagirdlər konkret idrak fəaliyyətinə cəlb olunmalıdır: oxumalı, çalışmalar və məsələlər həll etməli, verilmiş tapşırığı yerinə yetirməli, təhlil və araşdırmalar aparmalı və i.a. işləri icra etməlidir. İdrak fəaliyyətinin səviyyəsini müəyyən­ləşdirmək üçün son illərdə amerikan psixoloqu B.Blumun taksonomiyalarmdan daha çox istifadə olunur. Onlar aşağı­dakılardır:

* Bilik əldə etmə (birinci səviyyə) – şagird öyrəndiyi konkret tədris vahidini (termin, fakt, anlayış, tərif, qayda, əməliyyat, prinsip) yadda saxlayır və sözlə, əməllə ifadə edə bilir.

* Anlama (ikinci səviyyə) – şagird tədris materialına aid biliklərini bir ifadə formasından başqasına keçirə bilir (qısa məzmununu danışır, mahiyyətini izah edir və mənasını açıqlayır, hadisələrin sonrakı inkişafını proqnozlaşdırır).

* Tətbiqetmə (üçüncü səviyyə) – şagird öyrəndiklərini konkret şəraitdə və yeni situasiyalarda tətbiq edə bilir.

* Analiz və sintez etmə (dördüncü səviyyə) – şagird bütövü hissələrə ayıra bilir və onların arasındakı qarşılıqlı əlaqələri aydınlaşdırır, sistemin, hadisələrin və faktların elementlərini kombinə edib bir bütöv yarada bilir.

* Qiymətləndirmə (beşinci səviyyə) – şagird verilmiş konkret tədris matereialının qarşıya qoyulan məqsəd üçün əhəmiyyətini qiymətləndirməyi, öz fəaliyyətinə tənqidi yanaşmağı bacarır.

İnkisafetdirici təlim konsepsiyasının mahiyyəti ondan ibarətdir ki, təlim prosesində şagirdin inkişaf etdirilməsi diqqət mərkəzində olur. Yeni pedaqoji texnologiyanın tətbiqi zamanı təlim işi elə qurulur ki, tədris materialı məzmununun mənimsənilməsi, şagirdlərin tərbiyə və intellektinin inkişafı vahid, bütöv bir proses olur. Burada da bilik və bacarıqların əldə edilməsi inkar olunmur, lakin o əsas məqsədə nail olmaq üçün bir vasitə rolunu oynayır. İnkişafetdirici xarakterli texnologiyalarda hər şeydən öncə biliklərin müstəqil olaraq qazanılması nəzərdə tutulur. Yalnız bu halda şagirdlərin qabiliyyətləri inkişaf edir, humanist meyilləri və motivasiya sferası formalaşa bilir.

Pedaqogika elmində inkişafetdirici təlimə aid dörd əsas konsepsiya mövcuddur (L.V.Zankovun, D.B.Elkonin-V.V.Davıdovun, V.S.Biblerin və Ş.A.Amonaşvilinin konsepsiyaları). Bunlardan daha populyar olam və bütün təhsil mərhələlərində tətbiq ediləni Elkonin-Davıdov konsepsiyasıdır. Bu pedaqoji psixologiyalann bütün təhsil strukturları üçün hazırladığı inki­şafetdirici təlim texnologiyası başqalarından prinsipcə onunla fərqlənir ki burada məktəblilərin nəzəri təfəkkürünün forma- laşdırılmasma daha çox üstünlük verilir. Nəzəri təfəkkür dedikdə, bu və ya başqa bir şeyin, hadisənin, anlayışın yaranması prosesini insanın sözlə ifadə edə bilməsi, onların yaranması şəraitini izləməyi və izah etməyi bacarması, nə üçün məhz bu cür formaya malik olmasını aydınlaşdıra bilməsi, öz fəaliyyəti ilə həmin şeyin, hadisənin yaranması prosesini təkrar edə bilməsi başa düşülür.

Elkonin-Davıdov sistemi XX əsrin 80-ci illərindən tətbiq olunmağa başlanmış, məktəb praktikasında uzun illər ekspe­rimentdən çıxarılmış və hazırda özünə geniş yer almışdır. Sistemin təşkilinin əsas prinsipləri bunlardır [97 ]:

> məzmun ümumliləşdirmələri əsasında deduksiya;
> ətraflı təhliletmə;
> nəzəri ümumiləşdirmə;
> abstraksiya (ümumi nəticələr çıxarma);
> refleksiya (tənqidi yanaşma və fəaliyyətin qiymətləndirilməsi).

Bu sistemlə həyata keçirilən təlim məktəblilərə təkcə bilik və praktik bacarıqlar deyil, həm də elmi anlayışları, bədii obrazları və mənəvi dəyərləri öyrətməklə təhsilin nəzəri səviyyəsini xeyli yüksəldir. Sistem şagirdin şüurlu olaraq özünüdəyişdirməsi, dəyərli fəaliyyətdə olan subyekt kimi öz mövqeyini müəyyənləşdirməsi və gözlənilən nəticələrə nail olmasının bütün mərhələlərini (məqsədin müəyyənləşdirilməsi, planlaşdırma, məqsədin reallaşdırılması, təklifetmə və qiymətləndirmə) əsasən müstəqil həyata keçirməsi ilə xarakterizə olunur.

Müasir məktəb praktikasında daha geniş tətbiq olunan yeni, şəxsiyyətyönümlü-inkişafetdirici təlim texnologiyaları aşağıdakılardır:

1. Əməkdaşlıqla təlim (və ya kollektiv təlim) texnologiyası.
2. Layihələr metodu ilə təlim texnologiyası.
3. Modullarla təlim texnologiyası.
4.1. Əməkdaşlıqla (kollektiv) təlim texnologiyası

Bu, təlim texnologiyasında əsas ideya nəyi isə birlikdə yerinə ‘Urmək yox, birlikdə öyrənməkdir. Əməkdaşlıqla təlim

!i uologiyası XX əsrin 80-ci illərində ABŞ və İsrail pedaqoqlan

A.O.Rivin və onun şagirdləri) tərəfindən işlənmişdir. Əməkdaşlıqla (kollektiv) təlim texnologiyası müxtəlif metodlarla yollarla (böyük, kiçik qruplarla, çütlüklə, fərdi iş) reallaşdırılır.

Bu kollektiv, qarşılıqlı təlim texnoloqiyasınm aşağıdakı üstünlükləri vardır:

• müntəzəm şəkildə təkrar olunan çalışmalar nəticəsində n || dlərdə məntiqi təfəkkür və anlama vərdişləri təkmilləşdirilir;

•şifahi nitq proseslərində və görülmüş işlərin müzakirəsi ” 1111111 Şagirdlərin fikri fəaliyyət vərdişləri inkişaf edir, əvvəllər ı’ uıdığı təcrübə və bilikləri səfərbər olur, aktuallaşır;

• qruplarda işləyən hər bir şagird özünü sərbəst hiss edir, təlim işlərini özünəməxsus tempdə yerinə yetirir;

• şagird həm öz işinin, həm də kollektivin ümumilikdə işinin Mttiiı ı ;ı üçün məsuliyyət daşıyır;

• şagirddə öz şəxsi keyfiyyətlərini, imkan və qabiliyyətlərini, üstünlüyü və çatışmazlıqlarım qiymətləndirmək bacarığı formalaşır;

*bir informasiyanın bir neçə müxtəlif partnyorla (şagird yoldaşları ilə) müzakirəsi assosiativ əlaqələrin miqdarını çoxaldır, bununla da mənimsəmə daha da möhkəmlənir.

Əməkdaşlıqla təlim texnologiyasında tədris materialını şagirdlər əsasən qruplar və cütlər halında öyrənirlər. Şagird qrupları və cütlərinin işi üç cür təşkil oluna bilər:

> Statik cütlər – könüllü olaraq iki şagird birlikdə işləyir, onlardan biri «öyrədən», o biri «öyrənən» rolunu oynayır və növbə ilə öz rollarını dəyişdirirlər. Bu cütlər iki orta qüvvəli, iki qüvvəli, bir zəif və bir qüvvəli şagirdlərdən ibarət ola bilər. Onlar birlikdə işləməyə öz razılığını bildirməlidirlər.

> Dinamik cütlər – dörd şagird eyni bir tapşırığı öyrənir, yerinə yetirirlər. Tapşırıq dörd hissəyə bölünür. Bu hissələri ayrı- ayrı şagirdlər öyrənir, sonra onu üç partnyoru ilə ayrılıqda müzakirə edir və müzakirə zamanı yoldaşının səviyyəsini, fəıdi xüsusiyyətlərini nəzərə alır.

> Variasiyah cütlər – qrupun hər üzvü öz tapşırığını alıı, onu yerinə yetirir və müəllimlə birlikdə təhlil edir, sonra o biri üç yoldaşına öz gördüyü işi danışır, onlara bu barədə ətraflı məluma! verir. Beləliklə, şagirdlərin dördü də ümumi bir məsələnin (problemin) hissələrini bütövlükdə mənimsəyirlər.

Göründüyü kimi qruplarda və cütlərdə şagirdlərin fəaliyyəti onların müstəqilliyinin və kommunaktiv bacarıqlarının inkişal etməsinə imkan yaradır.

Müasir psixologiya elmində yuxan sinif şagirdlərinin yadda saxlama qabiliyyətinin effektivliyi( faizlə) aşağıdakı kriteriyalar 1 ıı belə qiymətləndirilir:

Müasir təhsil texnologiyaları

Müasir dünyada həyatımızın müxtəlif sahələrində olan texnologiyalar inanılmaz dərəcədə dəyişir. Uzun müddətdir ki, bu və ya yeni modellər altı ay ərzində elektronika ilə əlaqəli olmayacaq və yeni alınan avtomobil tezliklə daha irəli “qarajda qonşu” ilə əvəzlənəcəkdir.

Müasir cəmiyyətdə təhsilə yeni yanaşmaların rolu

Yüksək sürətlərdə və imkanlardan kənarda bir dünyada yaşamaq necə gözəl! Ancaq biz özümüzü daim dəyişən reallığın arxasında dayanmağa başlamadığımızı fərqləndirmirik və xüsusilə bu sizinlə birlikdə uşaqlarımızla bağlıdır. Zamanla ayaqlaşmaq və uşağınıza ən yeni məlumat və bacarıqlar vermək üçün, uşaqların tərbiyəsi və təhsilinin müasir texnologiyalarına müraciət etmək lazımdır.

Hazırda MDB-də mövcud olan məktəb və məktəbəqədər təhsil sistemi çox inertdir. Müasir dünyanın son tendensiyaları ilə ayaqlaşmır, uşağın psixoloji və şəxsi xüsusiyyətlərini nəzərə almır. Buna görə bir çox valideynlər uşaqların tərbiyəsi və təhsilinin innovativ texnologiyalarından istifadə edərək təlim mərkəzlərinə və inkişaf məktəblərinə müraciət edirlər. Bir çox valideynlər uşağını özlərinə öyrətməyi üstün tuturlar, lakin nadir hallarda öyrədildikləri sistemə qayıdırlar.

Pedaqogiyada yeni texnologiyalar

Təhsilin yeni texnologiyalarının nə olduğunu başa düşməyi təklif edirik.

1. Uşaqla işləməkdə kompleks yanaşma. Güclü təlim olsa belə, bir neçə ay ərzində bir uşaq prodigy inkişaf edə bilməz. Uşaq inkişafın bir neçə mərhələsindən, bir-biri ilə əlaqəli bir neçə proqramdan keçməlidir ki, bu da keçmişdə öz hərəkətlərini və qərarlarını diqqətlə təhlil etməyə imkan verir. Məsələn, bir çox tədris mövzusu belə ola bilər: “Səmərəli ünsiyyət” – “Duyğularınızı idarə et” – “Mübahisəli hallarda tədbirlər” – “Tədbirlərini təhlil etmək qabiliyyəti”.
2. Ətraf ilə işləmək. Müasir texnologiyaların təhsili nəzərə alınmalıdır və mümkünsə təhsilin və ya təlim prosesində uşağın ətraf mühitini əhatə etməlidir. Bu səbəbdən də ailə məsləhətləşmələri günümüzdə çox populyardır ki, bu da həmişə evdə müzakirə olunmayan problemlərə toxuna bilər. Hətta ən bahalı müəllimlər, müəllimlər və məşqçilər işi, dostlarınız, həmyaşıdlarınız, sinif yoldaşlarını – uşağınızla əlaqəli olan hər kəs nəzərə almırsa, mənasız olacaq. Buna görə məktəblilərin təhsilinin müasir texnologiyalarının ən təsirli vasitələrindən biri, həmyaşıdların həyatından şəxsi nümunə ilə tanışlıqdır.
3. Uşağın düşüncə tərzi dəyişikliyi “mən nə etməliyəm” mövqeyindən dəyişir. Yeni təhsil texnologiyaları tez-tez bir uşaq üçün imkanları, təcrübəsi və mövcud resursları əsasında müstəqil qərar qəbul etmək üçün öyrətməyə çalışır. Çətin vəziyyətə gəldikdə, uşaq ilk növbədə “nə etməliyəm?” Sualını verən valideynlər istiqamətinə baxmır, amma “mən nə edə bilərəm?” Sualına özümə müraciət etdi.
4. Edinilən bacarıqların praktik tətbiqi. Bu maddə uşağın yenilikçi təhsil və təlimində ən vacib məsələlərdən biridir. Nə edə biləcəyimizi bilmirik praktikada bu və ya digər məlumatı tətbiq etmək – öyrənməyə təşviq dərhal yox olur. Ona görə də bir çox müəllimlər peşəkarların iştirakı ilə master-klasslar keçirməyə, uşaqların istehsal yerlərində səfərlər təşkil etməyə, rus və xarici şirkətlərdə təcrübə keçməyə başladılar.

” Müasir dünyada yalnız irəliləmə qabiliyyətində olan hər kəs yalnız uğur qazanır “, – Apple şirkətinin təsisçisi Stiv Coş bildirib. Həqiqətən, maşınları yaxşılaşdırmaq və robot yaratmaqla, modernizasiyanın əksəriyyətinin uşaqlarımızın tərbiyəsi və təhsili sistemi tələb olunduğunu nəzərə almamalıyıq.

müasir təlim texnalogiyalari

Frqan Aydn qz liyeva Azrbaycan Dvlt Pedaqoji Kollecinin Tdris-metodika kabinetinin mdiri, filologiya zr flsf doktoru mhani Rafiq qz Mmmdova Azrbaycan Dvlt Pedaqoji Kollecinin mllimi, pedaqogika zr flsf doktoruDrslikd XXI srin sas tendensiyas olan masir tlim texnologiyalarnn, innovasiyalarn, interaktiv tlimin, kurikulum sndindn istifadnin yollar, drsd KT-dn istifad, qiymtlndirm msllrin aydnlq gtirilmi, fal drsin mrhllri nzri v praktik olaraq gstrilmidir. Vsaitdn tlblr, mllimlr v tdqiqatlar faydalana bilr. : 978-9952-29-082-6

F.liyeva, .Mmmdova, 2014N SZ

Bu gn mstqillik yolunda uurla addmlayan Azrbaycann thsil quruculuu sahsind qazand nailiyytlr aparlan ardcl v davaml thsil siyastinin nticsi kimi meydana xmdr. Cmiyyt znn n tin problemlrini hll etmk n zn qaytmal, daxili almini, milli-mnvi dnyasn tzlmli olur. lk nvbd, insan resurslarnn tkmilldirilmsi n potensial imkanlarn sfrbr edir. Gnc nslin yetidirilmsini, geni mnada vtnda trbiysini byk uurlarnn bnvrsin gtirir. Bununla mnvi tkaml nail ola bilir.Azrbaycanda thsil islahat uurla hyata keirilir. Thsilin keyfiyytinin yaxladrlmas, cmiyyt n inkiaf etmi, beynlxalq standartlara cavab ver bilck xsiyytin formaladrlmas sosial-iqtisadi v mdni inkiafn sasn tkil edir. Bu xsiyyti yetidirmk n ail il yana, mllimlrin d zrin byk msuliyyt dr. Pedaqoji tmayll mssislrd is bu, xsusil, diqqt mrkzind olmaldr.

Bu gn qarmzda duran sas vziflrdn biri texniki trqqi dvrnd yeni thsil islahatndan, Milli kurikulum v fal tlimin sul v vasitlrindn xbrdar olan, KT-dn istifad etmkl drslrini quran mllimlr hazrlamaqdr. Thsild zln mhkm qoyulmas nailiyytlrin artmasna sbb olur. Demk, tlimin, xsusil, ibtidai tlimin smrlilik drcsinin artrlmas balca rt kimi daim diqqtd olmaldr.

Tlimin keyfiyyti yuxarda qeyd etdiyimiz msllri mllimin yax bilmsindn d asldr. Tcrb gstrir ki, uzun illr nnvi yollarla drs ken mllimlr yeniliklrl ilmy maraql deyillr. Bununla yana, pedaqoji biliyini artrmaa, interaktiv sullarla fal drslr ustnlk vern mllimlrimiz d vardr. Keiriln tdbirlr, drslr v mahidlrdn myynldirilmidir ki, pedaqoji texnologiyalarn ttbiqi il laqdar metodiki vsaitlr, drsliklr ciddi ehtiyac duyulur.

Bu sahdki boluu aradan qaldrmaq mqsdil, kolleclrd tdris olunan Masir tlim texnologiyalar fnnini nzr alaraq Masir tlim texnologiyalar adl drsliyin hazrlanmasn vacib hesab etdik.

Drslikd masir drsin tkilin veriln tlblr, yeni pedaqoji texnologiyalar, fal tlimin mexanizmi v mrhllri, metodlar, inteqrasiya, yrdici mhit, fasilitasiya qaydalar, monitorinq v qiymtlndirm msllri z ksini tapmdr.

Mllim hazrl mslsi thsil islahatnn sas trkib hisssidir. Drslik mllimin daxili imkanlarn yeni pedaqoji texnologiyalarn yrnilmsini motivldirrk zn inam artrmaa imkan verir. Drsliyi yazarkn treninq v seminarlarda yrndiyimiz materiallar v dbiyyatlardan istifad olunmudur.

I BLM: MASR TLM NZRYYS V TEXNOLOGYASI

PEDAQOJ TEXNOLOGYA ANLAYII HAQQINDA MLUMATQloballaan dnyada sivilizasiyann n mtrqqi sahsi saylan thsil prosesinin durmadan inkiaf, masir tlblr sviyysind tkmilldirilmsi, yenidn qurulmas tlb olunur. Birlmi Milltlr Tkilatnn XXI sri Thsil sri-ntellekt sri adlandrmas he d tsadfi deyil. Bu son illrd dnyann inkiaf etmi lklrind daha parlaq kild nzr arpan elmi-texniki nailiyytlrin nticsindn, hyata ttbiqindn irli gln zrurtdir. Demli, hazrk dvrd diqqti clb edn qlobal problemlrdn biri thsil srinin ilk illrindn balayaraq yeni pedaqoji texnologiyalara, fal tlim metodlarna istinad etmk v milli thsil sistemimizin dnya thsil sistemin inteqrasiya olunmasna zmin yaratmaqdr. Problemin bu kild qoyulmas milli thsil sistemimizd mvafq parametrlr saslanan islahatlarn hyata keirilmsi zrurtini qarya qoyur.Mstqil respublikamzda thsil islahatnn hyata keirilmsi iinin geni miqyas ald masir dvrd pedaqogika elminin hyati hmiyyti daha parlaq kild nzr arpr.

Milli v bri dyrlri, elmi nailiyytlri bymkd olan nsl atdrmaqda pedaqogika elmi hlledici rol oynayr.

Hyatn, elmin srtl inkiaf etmsi, elmi biliklrin differensasiyasnn v inteqrasiyasnn daha byk vst gtrmsi, geni kil almas, orta mumthsil, ali v orta ixtisas mktblrind yeni pedaqoji taktlarn, yanama trzinin, bir sra yeni fnlrin tdrisi zrurtinin meydana xmas pedaqogika elminin diapazonunun genilnmsini vacib sayr.

Hr hans yeni bir mslnin, anlayn mahiyytini doru-dzgn baa dmk, masir mvqedn rh etmk n n vvl onlarn mnyin, lti mnasna xsusi diqqt yetirilmlidir. Pedaqoji texnologiya, yaxud yeni pedaqoji texnologiya anlaylar z mnyini mumi texnologiya il bal izah v rhlrdn gtrr.

Pedaqoji prosesin tarixi inkiaf strukturuna v xronologiyasna daha ox diqqt yetirn M.V.Klarin daha sonra tlim prosesind pedaqoji texnologiyann bir sra balca msllri zrind dayanr.

Pedaqoji texnologiya psixoloji-pedaqoji qaydalarn cmidir v bunlar formalar, metodlar, sullar, priyomlar, trbiy vasitlrini myyn edir (B.T.Lixaov).

Pedaqoji texnologiya-tlim prosesinin realladrlmasnn mzmunlu texnikasdr (V.P.Bespalko).

Pedaqoji texnologiya-tlim nticsind planladrlm mvffqiyyt prosesinin tsviridir (.P.Volkov).

Texnologiya-sntdir, ustalqdir, bacarqdr, tlim metodlarnn cmidir, vziyytin dyimsidir (V.M.enel).

Tlim texnologiyas-didaktik sistemin trkibi, prosessual bir hissdir (M.oanov).

Pedaqoji texnologiya-biliklrin, tdbiqini v btvlkd tdris prosesi v biliklrin mnimsnilmsini myynldirn, texniki v insan resurslarn, onlarn qarlql laqsini nzr alan thsil formalarnn optimalladrlmas vzifsini qarya qoyan sistemli metoddur.

Pedaqoji texnologiya anlay aspektd tqdim oluna bilr:1. Elmi-pedaqoji texnologiya pedaqogika elminin mqsdlri mzmunu v tlim metodlarn yrnib ilyn v pedaqoji prosesi layihldirn bir hisssidir.2. Prosessual-tsviri: tlimin planladnlm nticlrin nail olmaq n alqoritm prosesi, mqsd, mzmun v vasitlrin cmi kimi.3. Prosessual-tsirli: texnoloji proses kimi btn xsi, instrumental v metodoloji pedaqoji vasitlrin faliyyti.gr bu gn mstqil Azrbaycanmzn thsil sistemi dnya thsil sistemin inteqrasiya olunursa, thsilimizin ayr-ayr mrhllri thsilin dnya standartlar tlblri sviyysind qurulur v sasl tkmilldirm, yenildirm ilri aparlrsa, demli, pedaqoji prosesd itirak ednlrin hams pedaqoji texnologiya anlaylarnn mahiyytini daha mkmml hyati mvqedn mnimsmli, buna uyun faliyyt istiqamtlri nzr arpmaldr. Texnologiya (yunanca techne-snt, pe, elm-loqos + anlay, thlil) istehsalat proseslrinin, vasitlri haqqnda biliklrin mcmusudur. Bu anlam texnikann inkiaf zminind ml glib. Htta znmxsus elm sahsi kimi formalab v texniki uurlarn hyata keirilmsin xidmt edib. Pedaqoji texnologiyada mllimin faliyytinin aadak funksional komponentlrini ayrmaq olar:1) qnostik (idraki) komponent; 2) layihldirici komponent; 3) konstruktiv komponent; 4) tkilatlq komponenti; 5) kommunikativ (nsiyyt) komponenti.

Bellikl, mllimin tlim texnologiyalarn aadak mliyyatlar tkil edir: 1) biliklri toplamaq (ld etmk) n mliyyatlar; 2) tlimin, thsil-trbiynin mqsdlrini layihlndirmk n mliyyatlar; 3) tlim, thsil-trbiy prosesini tkil etmk n mliyyatlar; 4) biliklri kommunikatordan (mllimdn) agirdlr trmk n mliyyatlar.

Pedaqoji texnologiyalar aadak kimi tsnif oluna bilr: 1) tlim texnologiyas (z-zn yrnm texnologiyas); 2) trbiy texnologiyas; 3) inkiaf texnologiyas; 4) diaqnostika texnologiyas.

Tlim texnologiyas dedikd bilik, bacarq v vrdilri formaladrmaq n mliyyatlar komplekti baa dlr.

Trbiy texnologiyas dedikd, nisbi, sabit v mntzm olaraq mumiln mnasibtlrin mqsdynl formaladrlmas n mliyyatlar komplekti baa dlr.

nkiaf texnologiyasi: tlim v thsil-trbiy texnologiyasi il sx laqdardir. Psixi inkiaf dedikd, qli bacarqlarn formaladrlmas, insan psixikasnda hr hans mliyyatlarn oxalmas baa dlr. Bellikl, bacarqlarn formalamas harada ba verrs, orada psixi inkiaf mahid olunur. Fiziki inkiaf zaman fiziki bacarqlar ntic kimi zn gstrir.

Diaqnostika texnologiyas – pedaqoqlarn v ya psixoloqlarn uan mktb hazrlnn diaqnozladrlmasdr.

Pedaqoji texnologiya tlim prosesin yeni baxdr. Bu baxa gr tlim prosesi nnvi tlimdn frqli olaraq maksimum idar olunan proses olmaldr. Tlim texnologiyasnn tarixi XX srin ikinci yarsnda biliklri yoxlamaq n texniki qurularn meydana glmsindn balanr. Bir mddt tlim texnologiyas tlimd texniki vasitlrdn istifad kimi baa dlrd. Alimlr bel hesab edirlr ki, texnikadan istifad daha ox informasiyan verm n kmki xarakter dayr, amma tdris prosesinin ayr-ayr mrhllrind texnikann tdris prosesin daxil edilmsi aktual inkiaf edir. Alimlr glckd mllim v mktbin kmyi olmadan yrdici (tlim edici) sistemlrdn mstqil istifad olunacan proqnozladrrlar.

Pedaqoji texnologiya – sosial idaretm v tbit elmlrinin qanun v qanunauyunluqlarna saslanaraq optimal yrdici sistemlrin layihldirilmsi v ttbiqi il mul olan geni elm sahsi kimi xarakteriz olunur. Tdris prosesinin optimalladrlmas n bir ne texnologiyan eyni zamanda ttbiq etmy imkan yaranr.

Pedaqoji prosesin v xsiyytynml inkiafn tmin olunmasnda ox byk hmiyyt ksb edn hmin imkanlar hyatiliyi, masir mvqeyi il diqqti clb edir. nki, xsiyytin hrtrfli, ahngdar inkiafn tmin edn lverili raitin yaradlmas, eyni zamanda, tlim prosesinin optimallamasna, qazanlan biliklrin, anlaylarn urluluuna, hatliliyin, bu mqsdl yeni tlim metodlarnn meydana xmasna v ttbiqin gtirib xarr. Btn bunlar is z nvbsind yeni tlim texnologiyalarnn effektliyini inandrc kild nzr atdrr. Mhz, buna grdir ki, tannm pedaqoq alimlr v mtxssislr pedaqoji texnologiyalarn izahnda mahiyyt dolgunluuna xsusi diqqt yetirirlr. Bel bir mvqe yeni tlim texnologiyalarn daha yax baa dmy onlarn smrli inkiafna v ttbiqin zmin yaradr. Unutmaq olmaz ki, hr hans thsil sahsinin znmxsus xsusiyytlrini bilmdn, bunlara uyun yanama trzlrini, vasit v yollar myynldirmdn yeni tlim texnologiyalarn mkmml mnimsmk, bu istiqamtd qarda duran vziflri uurla hyata keirmk mmkn deyil.

THSLD MODERNLM MLLM HAZIRLIININ RESURSU KMlkmizin dnyaya srtl inteqrasiya olunmas v mdni laqlrin genilnmsi gnclrimizd mhm mumbr dyrlr formaladrmaqla yana, hm d milli adt-nnlrimizi, mnvi dyrlrimizi qoruyub saxlamaq v inkiaf etdirmk zrurti dourur. Ona gr d, indi hr bir valideyn vladn mktb yola salarkn haql olaraq btn bunlar ox hssaslqla nzr alr. Onun ada bilgi v bacarqlara yiylnmi, milli mnvi dyrlri mnimsmi bazar iqtisadiyyat raitind evik faliyyt gstrmyi, z, ailsi v lksi n faydal olma bacaran bir xs kimi yeticyini istyir.

Thsilin, dvlti v cmiyyti mhkmlndirmyin prioritet sahlrindn biri hesab edn Azrbaycann balca mqsdi d demokratik, dnyagrl, bacarql, msuliyytli vtndalar yetidirmkd grr. Btn bunlar uaqlardan glcy, get-ged mrkkbln cmiyyt hazrl il bal msllr, xsusn d, thsil konsepsiyasna yeni nzrl baxma tlb edir. Aydndr ki, ailnin, cmiyytin v dvltin glcy ynlmi bu sifariini illr boyu formalam nnvi fnynml tlim sistemi il yerin yetirmk qeyri mmkndr. ndi mktbin sas mqsdi agirdlrin ya v frdi xsusiyytlrini, meyl v maraqlarn nzr almaqla onlarda qli, xlaq, etik, estetik v fiziki inkiafa kmk gstrmk, gndlik hyatda rastladqlar problemlri hll etmk n zruri bacarqlar formaladrmaqdr. nki, yaadmz yksk texnologiya srind biliklr unudulsa da, bacarqlar hmiyytini itirmir.

Thsil sri, intellekt sri, hesab ediln XXI yzilliyin cmiyyt hyatnda ba vern yeniliklri qrmz xtt kimi thsildn, tlim prosesindn keir. Thsild modernlm mtlq milli baza sasnda onun inkiaf sviyysi kimi nzrd tutulmal, tarixilik, varislik, masirlik vhdtd v dinamikada nzr alnmaldr.

Inkiaf etmi lklrin thsil tcrbsi gstrir ki, adi nsiyyt yaratmaqdan tutmu, kiik iqtisadi layihlr qurub realladrmaa qdr n mxtlif qabiliyytlri znd ks etdirn bacarqlar mkmml bir sistemin trkib hisslridir. Bel sistemlri is agirdi sinifd tlimin obyekti kimi yox, subyekti kimi qbul edn agirdynml tlim metodlar v inteqrativ fnlrin kmyi il yaratmaq mmkndr. Ona gr d, yerli v beynlxalq tcrblr nzr alnmaqla, Azrbaycan Respublikasnda mumi thsilin Konsepsiyasna (Milli Kurikuluma) bu vziflrin yerin yetirilmsind mhm rol oynayacaq inteqrativ tlim adl yeni didaktik prinsip daxil edilmidir. Thsil prosesind agirdlrin qazanb gndlik hyatlarnda ttbiq ed bilcklri bilik, bacarq v vrdilrin formaladrlmas hm fnlrin, hm d onlarn hat etdiklri mvzularn laqli inteqrativ kild tdrisini tlb edir.

agda thsil tcrbsi gstrir ki, tlim prosesind yeni tlim metodlarndan istifad etmdn hr hans bir fnnin tdrisind mvffqiyyt ld etmk qeyri-mmkndr. Bu mqsdl d tlim prosesind motivasiyann yaradlmas, falln artrlmas, mzmunun hrtrfli alanmas v agirdlrd masir dnyagrn formaladrlmasnda inteqrasiyaediciliyin rolu danlmazdir.Hazrda thsilin tkili formalar, mzmunu, tlimin metod v vasitlri, qiymtlndirm, pedoqoji prosesi idaretm v digr msllr elmi v praktik olaraq yenidn baxlr, milli v dnya tcrbsi dyrlri nzrdn keirilir, nticlr glinir. Hazrda pedaqogika elmind tlimin fal metodlar, metod v texnologiyalar, keyfiyytin qiymtlndirilmsi, igzar ss-ky, inteqrasiya, mbahis, tnqidi tfkkrn inkiaf etdirilmsi v digr anlaylar ildilir.Masir tlim texnologiyas yrtm v yrnm faliyytinin tkilind, pedaqoji prosesin gediind, yenildirmd, qiymtlndirmd v digr tlim xarakterli ilrd nzr alnan, istifad olunan i, forma, sul v trzlrin kompleks v laqli hyata keirilmsidir.Tlim texnologiyas thsilin pill v mrhlsin, mzmununa, formasna, tlim tipin gr mxtlif alarl ola bilr. Fal tlimin pekarlqla ttbiq edilmsi mktbd raiti, agirdin thsil mnasibtini dyi bilir, pozitiv v fal hyat mvqeyini formaladrmaa rait yaradr. Bel sullar hminin biliklrin mstqil mnimsnilmsi v yeniliklrin kf edilmsi, qazanlm biliklrin yaradclqla yenidn ilnmsi, tcrbd onlardan istifad edilmsi, problemi hll etmk n yoldalar il mkdalq etmyi bacarmaq, zn realiz yollarn axtarb tapmaq kimi keyfiyytlrin ld edilmsin rait yarada bilr. Bel dyiikliklrin qarya xard tinliklr sin grmk n tlim prosesind daha ox KT-nin kmyindn istifad edilir. Tlimin texniki vasitlri agirdlr informasiyalar atdrmaqda, biliklri drk etmkd, yadda saxlamaqda, ttbiq edilmsind v tlimin nticlrinin dqiqldirilmsind istifad olunan qurulardr. KT agirdlrin istifad etdiyi resurslarn eidini znginldirmkl yana onlara yaadqlar dnyan drk etmkd kmklik ed bilr.

Fal tlim n metod v texnologiyalar qarya qoyulmu mqsd v raitdn asl olaraq seilmlidir. Mllimlr mqsd v rait, fnn, mvzuya agirdlrin tcrb v bilik sviyysin gr btn tlim modellrindn, mxtlif metodika v texnologiyalarndan istifad etmlidirlr. sas odur ki, tlim uaqlar inkiaf etdirsin, onlarn dnmk, mstqil fikir sylmk, biliklrini ttbiq ed bilmk bacarqlarn aqlasn. Onlarda nsiyyt, anlama mdniyyti, z problemlrini hll etmk qabiliyyti formaladrsn. agird biliklrin mnimsnilmsi prosesinin balca simasna evrilmsi n, znn v mlliminin mvqelrini dqiqldirir. agirdin mvqeyi kf edn olmaldr. O, gc atd msllr v problemlrl zlrkn, mstqil tdqiqat prosesind bunlar hll edir. Mllimin mvqeyi bldi, aparc olmaldir. O, sistemli, ardcl v mqsdynl kild agirdlrl mkdalq edir, problemli vziyyti tkil edir, tdqiqat msllrinin qoyuluunda agirdlr istiqamt gstrir. Mllimin pedaqoji faliyyti mvffqiyytl yerin yetirmsi onun z qarsnda duran funksiyalar nec hyata keirmsindn asldr. Mllim xsiyyti onun pe fallnn mnbyi v hrktverici qvvsidir. Mllim myind onun xsiyyti aparc yerlrdn birini tutur. Mllim xsiyyti lazmi sviyyd formalamazsa cmiyytin onun qarsnda qoyduu sosial sifarii hyata keir bilmz. Ax mllim gnc xsiyytin mnvi alminin memar, cmiyytin etibar etdiyi xsdir. Pedaqoji faliyytin mvffqiyyti n hr bir mllim tbit v cmiyyt haqqnda drin biliklr yiylnmkl yksk inam v bir sra mhm keyfiyytlr yiylnmlidir. Bu keyfiyytlr bel xarakteriz olunur:

a) Hr bir mllim z fnnin drindn yiylnmlidir;

b) drak nzriyysini v pedaqoji elmi mkmml bilmlidir;

c) Ayri-ayr anlaylar arasndak laq v mnasibtlri ama bacarmaldr;

d) agirdlri falladrmaq mqsdi il mxtlif metod v vasitlrdn istifad etmyi bilmlidir;

Fal tlim sullarnn mvffqiyytl hyata kemsi n mllimin faliyytind tcrb, bilik, bacariq v adtlr znmxsus yer tutur. Masir mllim z ixtisasnn mxtlif sahlrini, sosial-iqtisadi, istehsal v mdni problemlri hll etmk n imkanlar v tdris etdiyi elm aid btn yeniliklri, onun perspektiv imkanlarn mkmml bilmlidir.

Masir tlim prosesind mllimin faliyyti agirdin tdris v idrak faliyytini tkil etmk, agirdin trbiysin v inkiafina ynln faliyyti qurmaq, agirdi falla hvslndirmkdn ibartdir ki, bu da Azrbaycann dvlt mstqilliyini, razi btvlyn, srhdlrinin toxunulmazln qorumaa, respublikamz inkiaf etmi demokratik dvltlr sviyysin qaldrmaa qadir olan vtndalar yetidirmy kmklik gstrmkdir.

MASR DRS V FAL TLMThsil mssislrind, o cmldn, orta ixtisas thsili mssislrind d tdris prosesind yeni tlim texnologiyalarnn ttbiqi, dnya thsil sistemin inteqrasiya msllrin ciddi yanalr.Thsilin keyfiyyti bir tkc rt deyil, hm d prosesdir. Keyfiyytli thsil prosesin sas trkib hisslrindn biri drsin tkilidir: onun mrhllri, tlimin forma, sul v metodlardr; onun qurulmas optimal dzgn hllin taplmasdr. B.A.Suxamlinski demidir: Drs mllimin mumi v pedaqoji mdniyytinin gzgsdr, onun intellektual znginliyinin lsdr, erudusiya dnyagrnn gstrcisidir. Hr birimiz dflrl zmz suallar veririk: Mn n edim ki, agirdlrimin biliklrinin keyfiyyti yksk olsun?, Tlimin effektiv forma metodlarndan istifad edirmmi?, agirdlr yanamamz dzgndrm?

nnvi drs doma insan kimidir; masir tlblr cavab verms d, bu drsd hr ey tandr. Blk he nyi dyimy ehtiyac yoxdur? nnvi drs – digr drs nvlri n sasdr, bu el bir byk tarixdir ki, burada bir ne nsil yrnib thsil alb. Masir drs ndir? Drs masirlik vern ndir? Bugnk drs dnnkindn n il frqlnir? Drslrin analizi gstrir ki, hm agirdlr, hm d mllim n drs onda maraql ola bilr ki, o szn geni mnasnda masir olsun. Muasir bu hm tamamil yenidir, hm d kemi il laqlri ksmyndir, bir szl aktualdr. Aktualdr masir dvr n vacibdir, zruridir. gr drs masirdirs, onda o mtlq glck n sas qoyur, keyfiyytli thsilin sasn qoyur. Masir drs yeni texnologiyann kmyil tkil olunan, mumi mqsdlr atmaq n mkdalqdr.

Masir drsd mllim hr bir ua grr, onun potensialndan maksimum istifad edir. Masir drs btn itiraklarn qarlql inam v etibar sasnda canl nsiyytidir. Masir drs KT-lrin istifadsi il keiriln drsdir. Masir drs, ona xas olan btn lamtlri saxlamaqla, variativ deyil, hm d mtmadi inkiaf edn forma kimi nzrdn keirilmlidir. Bu inkiafn sas istiqamti onda grnr ki, drs ninki mllimin, hm d agirdin yaradclnn nticsi olsun.

Masir drs nec olmaldr? Masir drs hr eydn vvl mllimin agird xsiyytinin inkiaf n, onun elmi inkiaf n, biliklri drin, urlu mnimsmsi n, mnvi saslarnn formalamas n btn imkanlardan bacarqla istifad etdiyi drsdir. Masir drs agirdlrin maraqlar sasnda qurulub, onlarn tlbatlarnn dnmsin istiqamtlnn, smimi atmosferd tkil olunan, fal tlim metodlarndan istifad ediln, yani vsaitlrin elmi informasiyan mayt edn, agirdlrin mstqil faliyyti sasnda qurulan drs olmaldr.Masir drsin xarakteristikasn nec ver bilrik: 1.Masir drsd darxmaa, qorxuya, hiddt, hirs yer yoxdur.2.Masir drsd maraq, inam v mkdalq atmosferi hkm srr

3.Masir drsd hr bir agird yer var, ona gr ki, masir drs onun glckd mvffqiyytinin rhnidir.Masir drs qoyulan tlblr:

Drsin didaktik mqsdlri v mzmunu il tyin olunan, ciddi v vahid daxili mntiqi olmaldr; Proqram tlblrini v drs standartlarn, agirdlrin bacarq v tlbatlarnn diaqnostikasn, mllimin imkanlarnn zn qiymtlndirmsini nzr alaraq qurulmaldr; Dqiq didaktik istiqamti v znmxsus xsusiyytlri olmaldr; Konkret nticlr istiqamtlnmlidir; Rasional qurulua v temp malik olmaldr; Materialn yrdilmsi z quruluuna gr variativ olmaldr; Biliklrin ksr hisssi yaradc taprqlarn yerin yetirilmsi yolu il mstqil axtar prosesind ld edilmlidir; Drsin sas trfi frdi tlim olmaldr.Masir drsin effektivlik kriterlri bunlardr:

Konkret formaladrlm gzlniln nticy istiqamt;

agirdin canl, xsi dyrli biliklrin istiqamt;

Drsin istiqamtverici v trbiyvi msllrin diqqt;

agirdin yaradc idrak faliyytin saslanma;

agirdlrin frdi xsusiyytlrini nzr alr;

Dinamikliyi, intensiv tlim metodlarn nzr alr;

xsiyytin inkiaf.Bel drsi hazrlamaq v keirmk asan deyil, bunun n mllimlik faliyytin msuliyytl yanamaq lazmdr. Bu gn mllim n yax fnn mllimi olmaq kifayt deyil, ona yeni informasiya texnologiyalarn bilmk; agirdlri mstqil qrar qbul etmyi bacarmaq, onlar n msuliyyt dama yrtmk zruridir.

Masir drs dedikd fal (interaktiv) drs nzrd tutulur. Fal (interaktiv) tlim ndir? Fal (interaktiv) tlim agirdlrin fal idrak faliyytin saslanan v thsil prosesinin digr itiraklarla mkdalq raitind hyata keiriln tlim nzrd tutulur. Son illrd respublikamzda ox mllim fal tlim sulu il tan olmu v mxtlif treninqlrd itirak etmidir. Mllimlrd fal drslrin hazrlanmas, planladrlmas v onlarn hyata keirilmsi n vacib olan ilkin tcrb toplanm, sas bilik, bacarq v vrdilr formalamdr.Fal (interaktiv) drs mllimin kdiyi zhmtin, yaradc axtarn nticsini myyn edir. Bu gn mktblrd v orta ixtisas thsili mssislrind d masir tlim metodlar v drsd yeni pedaqoji texnologiyalarn ttbiqi baxmndan qarda duran mqsd v vziflr mllim trfindn planladrlr v tlim prosesind hyata keirilir. Drsin hr bir dqiqsi n qdr smrli v agirdlrin falli raitind kers, nticd bir o qdr sevindirici olur. Masir tlim metodlarnin ttbiqi, elektron drslrin tkili, qabaqcil mllimlrin i tcrblrinin yrnilmsi v id ttbiqi, aq drslrin dinlnilmsi v thlili drsd istifad ediln tlim sullarnn mqsdynl olmas, texniki vasitlrdn v yani vsaitlrdn istifad, mllimin fasilitator bacarqlar, verdiyi tdqiqat sual tlblrin alqanlgn artrr, onlarn tdqiqat apararaq elmlrin saslarna srbst yiylnmsin sbb olur. Masir tlim metodlarndan istifad zaman tlblrin tfkkr, idrak inkiaf edir. Bu, mxtlif taprqlarn qruplarda icras, thliletm v nticxarma, layihlrin hazrlanmas v s. tdbirlrin hyata keirilmsi il formalar. Fal tlim metodlarnn sas mqsdi tlblri masir dnyadak hyata hazrlamaq, mstqil dunmk, srbst fikir v ry sylmk, qrar qbul etmk, tnqidi tfkkr formaladrmaq, onlarda cmiyytimizin demokratikldirilmsi iind fal itirak etmy lazm olan keyfiyyt v bacarqlar inkiaf etdirmkdn ibartdir.Tliml trbiynin vhdti d masir drsin qarsnda qoyulmu mhm tlbdir. Drs agirdlrin mnvi inkiafina, xlaqca tkmillmsin xidmt gstrmlidir. Qruplarda aparlan tdqiqat ilri zaman tlblrin mkdal nticsind bir ox problemlr meydana xr ki, mllim bunun da hdsindn ustalqla glmli v tlblrin xsiyytin, trbiysin, xlaqna qiymt verrk onlar dzgn istiqamtlndirmlidir.Tlimin agirdynml olmas mllimi drs daha ciddi, yaradc mnasibt bslyrk planladrma aparmasna svq edir. Mllimlr masir drsi planladrarkn, ilk nvbd, motivasiya v tdqiqat sualn hazrlamaldr. Bunun nticsind tlby hm mvzu, hm d tdqiq edcyi sual aydn olur. Bu sual drsin digr mrhllri n stun olmal, mvzunun bnvrsi olmaldr. Tdqiqat zaman paylanan materialn dolunluu, dzgnly v ycaml tlbnin vaxtnda ntic xarmasna sbb olur. i vrqlrind verilmi suallar ttbiqetm zaman tlbnin yaradcln z xarmaa rait yaradr.MASR TLM PRNSPLR1.xsiyyt ynlmi tlim prinsipi.

N n uaqlar erkn ya dvrnd daha fal olurlar? Elmi aradrmalar gstrir ki, insan btn mr boyu qazanlan mlumatn txminn 70% ni 6 yaa qdr ld edir. Paradoks ondan ibartdir ki, mktb daxil olduqdan sonra uan idrak fall mhm drcd lngimy balayr. Bu ny gr ba verir? ondadr ki, mktb qdr dvrd uaq dnyan bir tdqiqat kimi drk edir: o suallar verir v suallara cavab tapmaq n imkan daxilind olan mxtlif mnblrdn istifad edir v ilk nvbd, z tcrbsin saslanr. Onu hat edn dnyan mstqil drk edrk uaq z maraqlarna gr faliyyt gstrir. Birinci sinif daxil olarkn uaq el bir tlim mhitin dr ki, harada onun vrdi etdiyi, ona yaxn v tbii olan tlim sulunu drk etmk tlb olunur. Mllim tlb edir ki, uaq ona diqqtl qulaq asb dediklrini yadda saxlasn, tlimatlarn dqiq hyata keirsin v bu tlimata aid olmayan suallar az versin. Bununla agirddn demk olar ki, passiv mvqeyin tutmas, tdqiqat roldan imtina etmsi v mllim trfindn verdiyi mlumatla kifaytlnmsi tlb olunur. Bu cr tlim prosesinin mrkzind agird yox, mllim olur. Mhz mllim tlim prosesinin fal itiraks olur v agird nyi v nec drk edilmsini dikt edir. Bunun nticsi olaraq agirdin drk etm imkanlar mhdudlar, onun ehtiyaclar, maraq v qabiliyyti nzr alnmr.Demli, agirdi falladrmaq n, ilk nvbd, vacibdir ki, o bir xsiyyt kimi tlim prosesinin mrkzi obyeti kimi x etsin. Tlim uan maraq v tlbatlarna, onun bilik sviyysi, imkan v qabiliyytlrin ynlmlidir. Mllim agird xsiyyt kimi yanamal, onun frdi chtlri nzr alnmal v hrmt sasnda mnasibt gstrilmlidir.2. Fal idrak prinsipi

Tdris prosesi el tkil olunmaldr ki, idrak falln, tbii yrnm faliyytini doursun, agird ilk kf sevinci keirmy imkan versin, onda yeni biliklr yiylnmk hvsini yaratsn. Idrak fall, ilk nvbd, tfkkrn fallamas sasnda yaranr. Buna nail olmaq n tlim prosesind idrak falln stimulladran problemli situasiyalar yaradlmaldr. Uaqda bu problemin hlli tlabatn yaranmas nticsind btn idrak proseslri d fallar, o yeni biliklri kf etmy ynlir.3. nkiafedici tlim prinsipi.

Grkmli rus psixoloqu, masir pedaqogikann banilrindn biri olan L.S Viqotskinin nzriyysin gr tlim inkiaf qabaqlamal, uan qardak (yaxn) inkiaf zonasna ynldilmlidir. Bu inkiaf zonasnda uan potensial imkanlar mrkzlib v onlarn aktuallamas n xsusi tlim raiti yaradlmdir. Buna nail olmaq n agirdlr onlarn imkanlarna uyun lakin bir qdr mrkkb taprqlar mstqil hll etmk n vermk v eyni zamanda, mllim v digr byklrin trfindn bunun n suallar vermkl, vasitlr gstrmkl istiqamtlndirmk lazmdr. Yni tlim uan znn mstqil faliyyti v ya byklrin kmyi saysind akarlanan bilik bacarqlar ld etmk imkanlarna tulanmdr. nkiafedici tlim, ilk nvbd, tfkkr v yaradcl formaladrr.4.Qabaqlayc tlim prinsipi

Masir dvrd ba vern srtli dyiikliklr tlimin qarsnda agirdlrin hyata hazrlanmas mslsini daha kskin qoyur. Bunun n, ilk nvbd, tlim cmiyytin inkiaf tmayllrini ks etdirmli v yeni nsillri yaxn glckd tkkl tapacaq dnyada faliyyt hazrlamaldr. Msln, mktb agird sas baza bilik, bacarq v vrdilri vermkl kifaytlnmmlidir v eyni zamanda, onun drketm falln, hr eyi yrnmk hvsini v digr zruri keyfiyytlri formaladrmaldr. agird zruri olan informasiyan mstqil ld etmyi, onu yenidn ilmyi v dzgn ttbiq etmyi yrtmlidir.5.Tlim – trbiy sisteminin evikliyi prinsipi.

Tlim – trbiy sisteminin evikliyi onun real rait uyunlamaq qabiliyytinin olmasnda oz tzahrn tapr. Ictimai mhitin v agirdlrin dyin tlblri nzr alnmaqla, tlim proqramlarnn mzmununun, tdris proqramlarnn qurulmasnn, tlim-trbiy prosesinin tkilinin, pedaqoji texnologiyalarn seilmsinin sistematik tzlnmsi ba vermlidir. evik tlim-trbiy sistemind daha ox tlimin differensiallamasna, agirdlrin mxtlif mlumatn ilnmsi v mnimsnilmsi sullarnn nzr alnmasna stnlk verir. Buna nail olmaq n mllim almaldr ki, hr bir agird frdi yanasn. Tlim-trbiy sisteminin evikliyi bir ntic olaraq agirdlrd biliklrin daha ox yaradc v praktiki ttbiqin ynlmsind z ksini tapr.6. mkdalq prinsipi

Mllim-agird qarlql mnasibtlri sistemind onlarn hr biri tlim prosesinin gediind trf mqabil kimi itirak etmlidirlr. mkdalq tlim prosesinin kollegial v dinamik kild kemsind z ksini tapr. gr agird tlim prosesind mlliml brabr hqqlu xs kimi x edrs, bu onun faliyytind yeni bir keyfiyyt yaradr: agirdin zn inam artr, o z fikrini atdrmaa qorxmur, z potensial imkanlarn gerkldirir. mkdalq prinsipi mllimdn tlb edir ki, o agirdin qiymtlndirilmsind daha ox dstklyici qiymtlrdn istifad etsin. mkdalq tlim mhitini agird n daha lverili edir.

7. Dioloji tlim prinsipi

Msllrin birg hlli gediind znn v qrup zvlrinin fikirlrini, imkanlarn v tcrblrini myyn ed bilmsi v faydalanmas mqsdi il hr bir agirdin mzakirlrd v qrupun iind itirak tmin edilmlidir. Tlim prosesinin btn agirdlrin mxtlif nqteyi nzrlrini v fikirlrini nzr almaqla, dialoji tlim tdrisin mzmununu daha da znginldirmk imkan yaradr, ntic xarma prosesin tsir edir.

Thsil islahatinin sas prinsiplriDEMOKRATKLDRMThsil prosesinin demokratikldirilmsind maraql olan btn trflri, dvlt strukturlar v ictimaiyyt nmayndlrini (mllimlri, agirdlri, valideynlri) thsil prosesin fal itirak etmy clb etm demkdir; tdris mssissinin ffafl prinsipinin hyata keirilmsidir.

HUMANSTLDRMThsilin humanistldirilmsi agird mnasibtin dyimsini nzrd tutur, o cmldn, yaradc inkiaf qabiliyti v humanist ynml xsiyytin formaladrlmas; qli v fiziki imkanlarndan, yrnm qabiliyytindn asl olmayaraq agirdin xsiyytin hrmtl yanama; agirdin qabiliyyt v tmayllrinin akar edilmsi v onlarn inkiaf n raitlrin yaradlmas.

DFFERENSALLADIRMATlimin diferensialladrlmas agirdlrin imkanlarnn nzr alnmas il qurulur.

FRDLDRMThsilin frdildirilmsi agirdlrin frdi maraq v tlbatlarnn nzr alnmasdr.

NTEQRASYAThsilin inteqrasiyas fnlrin yrnilmsi zaman fnlraras laqlrin akar edilmsi sasnda qlobal tfkkrn formaladrlmasnn vacibliyini nzrd tutur.

HUMANTARLADIRMAThsilin humanitarladrlmas xsiyytin yaradc inkiaf prosesinin rti kimi x edir v thsilin mzmununun formalamasna yeni yanaman nzrd tutur. Bu mmbri dyrlrin yaradlmas il bal fnlrin rolunun artmasn, z xalqnn mdniyytin birlm v dnya mdniyytinin dyrlri il tanl ifad edir.

NFORMASYA TEXNOLOGYALARININ THSL SAHSND TTBQIXXI srin sas tendensiyas yksk texnologiyalarn inkiaf, elmi nailiyytlrin real hyata geni ttbiqi, cmiyytin informasiyaladrlmasdr. Hazrk cmiyytd informasiya texnologiyalarnn rolu ox bykdr v bu gn cmiyytin intellektuallamas prosesind, thsil sisteminin v mdniyytin inkiafnda onlar mrkzi yer tutur. Insan faliyytinin mxtlif sahlrin ttbiqi informasiya texnologiyalar il tanln zruriliyini dikt edir. Thsil v elm cmiyytin informasiyaladrlmas prosesinin obyektlrindn biridir. Informasiya texnologiyalarnn thsil ttbiqi onlarn dzgn seilmsini tlb edir. KT-nin thsil sahsin aktiv ttbiqi mtxssis hazrlnn sviyy v keyfiyytinin artrlmasna ynldilmlidir. KTnin thsil ttbiqi myyn mslnin reallamasn mllimin qarsna mqsd qoymaldr:

Tlbnin dnc trzinin inkiaf etdirilmsi;

Bilik, bacarq v vrdilrinin ld edilmsi faliyyti insann btn nv drketm faliyytinin inkiafna kmk etmsi;

Drs prosesinin frdildirilmsi prinsipinin onun tamln saxlamaq rti il realladrlmas.

KTnin thsil ttbiqi sahsindki btn nailiyytlr, telekommunikasiya bksinin yaradlmas v orada informasiya selinin tmin edilmsi, verilnlr v bilik bazasnn yaradlmas v mayt edilmsi, hams bir mqsd KTnin thsil sahsin ttbiqinin metodoloji sasnin ilnilmsin xidmt etmlidir. Halhazrda cmiyyt qarsnda bir msl durur – kompyuterin thsil sistemind dzgn, optimal v ziyansz istifadsi. Kompyuter texnologiyal tlim informatika prinsiplrin saslanan v kompyuterl reallaan tlimdir. KTT in nnvi tlimdn frqi kompyuterin dinamik inkiaf edn tlim vasitsi kimi istifad edilmsidir. Elektron thsil sistemi bir ox informasiya texnologiyalarn birldirir. Bunlara kompyuter bklri, noutbuklar, interaktiv sinif lvhlri, planet kompyuterlr, cib cihazlar, internet v s. aiddir. Kompyuter sadc olaraq elektron drslik deyil. Bu, drs, soru, aray, mlumat, dbiyyatlarn, mxtlif bilik sahlri zr verilnlr bazas, i dftrlrini znd birldirn bir antadr. Kompyuter thsilin keyfiyytini yksltmy v materialn mnimsm srtini artrmaa, hminin kollektiv i v mnasibt n yax mhitdir. Kompyuter vasitsil tlblr mumi taprqlar yerin yetir bilr v hminin mllimlrdn kmk ala bilrlr. Avropada artq oxdandr ki, informasiya texnologiyalarna gnclrin thsilinin keyfiyytini artrmaq n effektiv vasit kimi baxrlar. Yeni texnologiyalar dzgn istifad edildikd ibtidai, orta, ali thsilin sviyysini yksltmy v intelektual cmiyytin formalamasn srtlndirmy qadirdir. Baxmayaraq ki, lklrin thsil sistemlri mxtlifdir, istifad etdiklri texnologiyalar da frqlidir.Yeni qurulan thsild idrak inkiafn parametrlrini nzr almaq, ona imkan v rait yaratmaq sas amil hesab edilir. Thsili bilavasit inkiafynml bir proses kimi stimulladrmaq sas vzify evrilir. Thsilin keyfiyyti, eyni zamanda, rqabtliliyi zruri chtlr kimi diqqt mrkzind saxlamaldr. Tbii ki, keyfiyyt anlaynda agirdlrin bir xsiyyt kimi thsil prosesind qazanm olduu dyrlr (kompetensiyalar) hat olunur. Onlar agirdin idrak, hissi v psixomotor faliyytlrinin fonunda btv xsiyytin inkiaf sviyysini gstr bilir. Bunlar agirdlrin qazanm olduu v hl qabiliyytlr sviyysin atmayan bilik v bacarqlarndan frqlnir.Mktb hm znn maddi-texniki bazasna, hm resurslarna, hm d ld etdiyi nticlr gr baqa thsil msislri il mqayis fonunda irlilmli, rqabt xofu onun faliyytini zifltmmlidir. 2008-2012-ci illrd Azrbaycan Respublikasnda thsil sisteminin informasiyaladrlmas zr Dvlt Proqram rivsind lkmizd thsil bksi yaradlr. Fikrimizc, bu gn milli thsil sistemlri n n vacib v son drc zruri olan odur ki, yrnnlrd sadc oxumaq, yazmaq v hesab vrdilri yaratmaq, onlara tbit, sosial v digr elm sahlrindn biliklr vermkl kifaytlnmyrk, vtndalarda he ksin, o cmldn, glck nsillrin hquq v maraqlarna xll gtirmkdn znn, xalqnn v mumn, insann inkiafna ynln drk edilmi fal hyat mvqeyi formaladrmaq, layiqli yaay n lazm qabiliyyt, bacarq v vrdilr alamaqdr. Baqa szl, masir thsil sistemi insana z v tbitl ahngdar yaama yrtmli, insan, sxsiyyti sas gtrn, tbit istiqamtlndirn dnya gr formaladrmaldr.Thsilin kmyi il davaml inkiafa nail olmaq mllim v agirdlrdn cmiyytin inkiaf, onlarn mvcud dyrlr v mqsdlr arasndak ziddiytlrin z xarlmas msllrinin yrnilmsin ciddi yanaman tlb edir. Bunlar is z nvbsind thsil almaqla yeni motivasiya yaradr, nki, thsil onlara davaml inkiaf v ona alternativ baxlar qiymtlndirmk, sonra bu grlrin hyata keirilmsind birg keirilmsin almaq imkan verir.Bu gn ham aydn grr ki, agird znn tmin obyekti rolu il razlamaq istmir, mllimin hr eyi biln, btn suallara mtlq doru cavab olan, hmi haql olan, btn mmkn hquqlarn yegan sahibi olduuna bh il yanar. Mllim, mara olmayan dinlyici qarsnda he bir fayda vermyn monoloqundan l krk agirdin mnafeyini, arzu v istklrini, bacarq v qabiliyytlrini nzr almal, ona yaamaq bacarqlar vermli, masir cmiyytd z yerini tapmaqda yardm olmal, agirdlr hazr resept vermdn biliklri, hyati bacarqlar srbst ld etmyin yollarn yrtmy stnlk vermlidir. agird gcl informasiya axnndan ona lazm olan, onu maraqlandran mlumat axtarb semkd, qarlad problemlri hll etmyi bacarmaqda, zn mstqil inkiaf etdir biln fal xsiyyt kimi formalamaqda yardm olmaq grkdir. Mllim agird nyin yax, nyin pis olmasn onun znn myynldirilmsi n mvafiq rait yaratmal, hyati vacib msllr onlarda z mnasibtlrinin yaranmasna istiqamt vermli, hyat kemkelrind bldi olmaldr.II BLM: MLL KURKULUM V NTEQRATV TLMN NZR SASLARI

MLL KURKULUM V FNN KURKULUMLARININ XARAKTERK XSUSYYTLRMstqil respublika kimi Azrbaycann inkiafnn mhm gstricilrindn biri thsil sahsind ld olunmu nailiyytlrdir. Bunlar lkmizd hyata keiriln thsil siyastinin nticsidir. Bu siyast 1995-ci ild qbul olunmu Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasnda myynldirilmidir. 1999-cu ild lkd Thsil Sahsind slahat Proqram hazrlanb tsdiq olunmudur ki, orada mqsd konkret olaraq gstrilmi, thsil sahsind dvlt siyastinin mahiyyti aqlanmdr: . sas mqsd mktbqdr, orta, ali thsildn sonrak pe v ona uyun lav thsil pilllrind toplanm potensial saxlamaq v inkiaf etdirmk, thsil sistemini tnzimlyn mvafiq normativ hquqi bazan yaratmaq, cmiyytin Azrbaycan Respublikas Konstitusiyasnda, Thsil Qanununda tsbit olunmu tlblri, siyasi, iqtisadi v sosial hyatnn demokratiklmsin saslanan dvlt siyastini hyata keirmkdn ibartdir.

Masir dnyann inkiaf etmi lklri artq thsilin yeni mzmununu oxdan ttbiq edirlr v onun msbt nticlri bard aydn tsvvr malikdirlr. Bel mzmun nticlrdn ibart olur v bacarqlara syknir. agirdlrin tlim faliyytini ifad ed bilmk imkan il seilir.

Yeni mzmunun yaradlmasna az vaxtda nail olmaq mmkn deyildir. Bunun n islahatlar tdricn, mrhllr zr aparmaq tlb olunurdu. Odur ki, slahat Proqramnda thsil sahsind aparlan ilri mrhld yerin yetirmk nzrd tutulmudur. 2003-c il qdr birinci v ikinci mrhllrd myyn hazrlq ilrini aparmaq, tkilati hquqi baza yaratmaq olmudur. 2003-c ildn Proqramda nzrd tutulanlarn hyata keirilmsin balanlmdr.

Mlum olduu kimi, Azrbaycan thsilinin tarixind ilk df Azrbaycan Respublikasnda mumi thsilin konsepsiyas (Milli Kurikulumu) hazrlanm, Azrbaycan respublikas Nazirlr Kabinetinin 2006-c il 30 oktyabr tarixli 233 nmrli qrar il tsdiq edilmidir. Kurikulum mnc latn sz olub lti mnas yol, istiqamt demkdir. Daha sonralar elm v thsil sahlrind termin kimi ilnmy balamdr. Azrbaycann pedaqoji terminologiyasna 90-c illrin axrnda daxil olmudur. Kurikulum thsilin mzmunu, tkili v qiymtlndirilmsi il bal btn msllri znd ks etdirn konseptual snddir. Milli kurikulumda thsil pilllri v fnlr zr mumi tlim nticlri verilmidirs, fnn kurikulumunda siniflr zr mumi tlim nticlri gstrilmidir. Azrbaycan Respublikas mumi thsil Konsepsiyasi (Milli Kurikulum) sndindki mddalar Respublikada hr hans fnn zr faliyytlr sistemini mumildirmk baxmndan konseptual xarakter dayr. Ona gr d, fnn kurikulumlar z nvblrind hm d riv sndi hesab edilir. Ondan sonra hazrlanacaq mktb v sinif kurikulumlarnn mumi prinsiplrini ks etdirir.

Milli kurikulumun strukturu: mumi thsil v mumi thsilli xs veriln tlblr

mumi thsilin mzmun standartlar

mumi thsil mssislrind fnlr zr hftlik drs saatlarnn miqdar

mumi thsil sistemind pedaqoji prosesin tkili prinsiplri

mumi thsil sistemind agird nailiyytlrinin qiymtlndirilmsi

Fnn kurikulumlarnn strukturu

Kurikulumla bal sas pedaqoji anlaylar aadaklardr:mumi tlim

nticlriMnimsnilmsi nzrd tutulan v vvlcdn myynldirilmi tlim nailiyytlrinin konkret bir nticsidir.

Mzmun xttiFnn zr mumi tlim nticlrinin reallamasn tmin etmk n myyn olunmu mzmunun zruri hisssidir.

Thsil alanlarn bilik v bacarq sviyysin qoyulmu dvlt tlbidir.

Alt standartsas standartlarla ifad olunmu fikrin myyn hisssidir.

Qiymtlndirm standartThsil alanlarn nailiyyt sviyysin qoyulan dvlt tlbidir.

Tlim strategiyalarThsil prosesind istifad olunan forma, metod, sul v vasitlrin mcmusudur.

Tdris vahidiDrslikdki mvzularn tematik qrupudur.

ResurslarMzmun standartlarnn realladrlmasnda istifad olunan tlim vasitlridir.

agird nailiyytiBilik v bacarqlar sasnda qazanlan dyrdir.

Dyrlrxsiyyti rtlndirn keyfiyytlrdir.

Mahiyyt etibar il yeni olan bu sndd ibtidai, sas v orta thsil pilllri zr mumi mqsd v nticlrl yana, zruri hesab ediln fnlr v onlara aid mumi nticlr hat olunmudur. Bu fnlrin irisind ana dili n planda dayanr. Digr fnlrd olduu kimi ana dili zr nticlr d ld olunacaq nailiyytlri ks etdirir. Bunlar aadaklardan ibartdir:

btidai thsil pillsi zr. agird: srbst, dzgn, srtl, urlu, ifadli oxuyur v savadl yazr; dialoqa girir, z fikirlrini srbst v ardcl ifad edir; oxuduu v dinldiyi mtnlr mnasibt bildirir; ayr-ayr mtnlrdn sas faktlar seir, qrupladrr, kiikhcmli mtnlr qurur; Azrbaycan xalqnn dili, tarixi, xlaqi mnvi dyrlri, mdniyyti, incsnti, adt – nnlri haqqnda ilkin mlumatlar sad formada tqdim edir; ltlrdn, mlumat kitablardan, kataloqlardan istifad edir.

Thsild demokratiklm prinsipi yalnz gzlniln mumi nticlr vahid standart tlb kimi qarya qoyur. Glckd mxtlif nv agird nailiyytlrinin qiymtlndirilmsind hmin standartlarn sas gtrlcyini nzrd tutur. Bu nticlrin ld olunmas n strategiyalarn seilmsind srbstlik verilir. Drslik mlliflri tlim standartlarnn realladrlmasna tminat vern drslik dsti hazrlamaqda mvcud vziyytdn x edrk orijinal mzmun v struktur myynldirilmi, mllimlr is ildiklri mhitin tlblrin uyun tlim strategiyalar hazrlamlar.

Azrbaycan dili fnn kurikulumu giri v blmdn ibartdir. Girid fnnin mqsd v vziflri, hmiyyti, xarakterik xsusiyytlri, kurikulumun trtibi prinsiplri hat edilmidir.

Fnnin mzmunu hisssind mzmun xtlri, mzmun xtlri zr mumi nticlr, siniflr zr nticlr, sas v alt standartlar verilmidir. Eyni zamanda, fndaxili v fnlraras inteqrasiya msllri d bu hissd hat olunmudr.

Azrbaycan dili kurikulumunda hlledici hisslrdn biri Tlim strategiyasdr. Kurikulumda myyn olunmu mzmun standartlarn realladrmaq n strateji hmiyyt dayan tvsiyylr verilir. Azrbaycan dili zr tlimin tkilin veriln tlblrin, forma v sullarn, mllimin faliyytinin planladrlmasna aid nmunlr hmin tvsiylrd hat olunur. Onlarn drslik yazanlar, mktb kurikulumlarn hazrlayb hyata keirnlr, idarilikl mul olanlar n faydal olaca diqqt mrkzind saxlanlr.

Fnn kurikulumlar hr bir fnn zr mqsd, mzmun, texnologiya v qiymtlndirm msllrini hll etmkl ox eidli i parometrlrini laqli kild mumildirir. Nticlr klind olan mzmun thsil pilllri v siniflr aid mzmun xtlri zr kurikuluma daxil edilir. Standartlar sviyysind tqdim olunmu siniflr zr nticlrin srhdi standartlar v alt-standartlarn (beymarklarn) hdudunda myynldirilir. Msln, I sinifd ana dili zr Oxu.

Oxuyub-anlama. . 2.0. agird ilkin oxu texnikasna yiylndiyini nmayi etdirir.

2.1 Nitq sslrini nmayi etdirir. Bu tlim standartlar mktb sviyysind tlim mqsdlrini myyn olunmas n n drcd konseptual hmiyyt ksb edirs, tlim texnologiyalar v qiymtlndirm msllri d mktblrd ttbiq olunma baxmndan da hmin hmiyyt malikdir.

Fnn kurikulumunun znmxsus xsusiyytlri vardr. Onlar aadaklardan ibartdir:

Fnn kurikulumlar nticynml xarakter malikdir. Bu xsusiyyt onu vvlki proqramlardan kskin kild frqlndirir. Nticynmllk ndir? Bu, masir kurikulumlarn hazrlanmasnda nzr alnan mhm didaktik prinsiplrdn biri hesab edilir. Tlim prosesindn ld olunacaq nticlrin vvlcdn myyn edilmsi v onun mzmuna gtirilmsi bu prinsipin balca chtlrindn biri kimi dyrlndirilir.

Nticynmllyn olmas, ilk nvbd, tlim faliyytin saslanr, btvlkd tlim prosesinin mahiyytini tkil edn son nticni grmy imkan verir. Fnn kurikulumlarnda tlimin nticlri mxtlif olur: mumi nticlr; xsusi nticlr. Hr bir fnn kurikulumunda zn yer tutan bu nticlr tlm baxmndan xsusi hmiyyt malikdir. Onlar hm mzmunu myynldirmk, hm d qiymtlndirm aparmaq iind z rolunu oynayr. Bu nticlr slind hmin thsil pillsi zr milli sviyyd myynldirilmidir ki, onlar Respublikada btn fnlr zr mumi thsilin mzmununu ifad edir. Mzmun xtlri v siniflr zr hazrlanm nticlr is mumi nticlr uyun xsusi nticlr kimi tsdiq olunur.

Fnn kurikulumlar agirdynmlly il seiln snddir.

Fnn kurikumlarnda z ksini tapan btn nticlr agirdlr, onlarn inkafnn izlnmsin ynldilmidir.

Fnnin mumi msllrindn biri kimi mqsd v vziflrin bel myynldirilmsind agird xsiyytinin formalamasi v inkiaf diqqt mrkzind saxlanlmdr. Onlarn sinifdn sinif, bir thsil pillsindn digrin kemsinin tnzimlnmsi, normal inkiafn istiqamtlndirilmsi n planda saxlanlmdr.

agird faliyytlrinin tmin olunmas v formalamas, onun bir subyekt kimi inkiaf etmsi n mvafiq tlim raitinin yaradlmas mhm amil kimi nzr alnmdr. Sagirdin idraki, hiss v psixomotor bacarqlarnn myyn olunmu hdd atmas n humanist v demokratik prinsiplr syknn i sullar v formalarn seilmsin rvac verilmsi, n masir texnologiyalardan istifad olunaca gstrilmidir.

Fnn kurikulumlarnda agird nailiyytlrinin qiymtlndirilmsi zr iin mzmunu bilavasit bir subyekt kimi tlim alanlara ynldilir. Qiymtlndirm standartlarnda agirdlrin faliyyti, zrind ildiklri mzmun v rait elementlri il yana, onlarn ld edcklri minimum nailiyytlr d ifad edilir. Bu zaman agirdin minimum tlim raiti, fizioloji v psixoloji durumu nzr alnr. Btvlkd fnn kurikulumunda agird xsiyytinin inkiaf istiqamtlri btn parametrlrd aydn grnr.

Fnn kurikulumlar inteqrativ xarakter dayr.

Bu, ilk nvbd, onun mumi thsil mktblri n v agird xsiyytinin formalamasna imkan yaratmas il laqdardr. agirdlrin hyati bacarqlarnn formaladrlmas, onlarn davaml faliyyt n hazrlanmas il baldr. Ona gr d, kurikulumlarda ks olunmu tlim nticlri (tlim standartlar) biri-digrini tamamlamaq, mhkmlndirmk, davam etdirmk baxmndan el ardcllqla verilir ki, onlarn vasitsil agird xsiyytinin formalamas v inkiafn izlmk mmkn olsun. Bu laqlr mzmun v istiqamtin gr iki yer ayrlr: aquli inteqrasiya, fqi inteqrasiya.

aquli inteqrasiya daha ox fnnin siniflr v mrhllr arasndak laqni, fqi is mxtlif, lakin uyun gln fnlrin laqsini ehtiva edir. Btn hallarda agirdlrin inteqrativ standartlar sasnda ll biln bacarqlara yiylnmlri diqqt mrkzind saxlanlr.

Fnn kurikulumlar qabaqlayc xarakter dayr.

Bu onun konseptuallndan irli glir. Kurikulumlar btn tlim nticlrini ks etdirmkl sondak nailiyytlri frz etmy imkan yaradr.

yrnm prosesinin nticsind ld olunan nailiyytin hans sviyyd olmasn myynldirmk n rait yaradr.

Bzn yeni kurikulumlarn islahedici xarakter malik olduu gstrilir. Tbii ki, bel bir yanama yeni kurikulumlarn nticynml xarakterini, onun qabaqlayc funksiyasn zifldir.

Btn bunlarla yana, fnn kurikulumlar hm d mxtlif bacarqlarn yrnilmsini nzrd tutan balansladrlm v hatli yanaman hat edir; tlimin fal sullarndan istifad olunmaqla mzmun standartlarnn sviyysin atmaa imkan yaradr; agirdlr bilik v anlaylarnn daim qiymtlndirilmsini, tdris ili rzind dzlilrin edilmsini (korrektlrin aparlmasn) nzrd tutur; agirdlrin tlim clb olunmasn, davaml thsil hazrlanmasn tmin edir; agirdlrin thsil alarkn, biliklri qiymtlndirilrkn, kompter savad artrlarkn masir texnologiyalardan istifad etmlrini nzrd tutur; uyun tlim resurslarna v inzibati yardma malik olur.

MASR THSLD NTEQRASIYA. NTEQRASYANIN PSXOLOJ-PEDAQOJ SASLARIMasir ibtidai thsilin stnlk verdiyi mqsd uan xsiyytinin inkiaf etdirilmsidir. Bu mqsd tlim prosesinin humanistldirilmsi, uan sasl inkiaf n potensialn yaradlmas il ld olunur. Bu mqsd atmaq n inteqrasiya sasnda tlimdn istifad olunmaldr.Thsild inteqrasiya proseslri psixoloji v pedaqoji baxmdan thlili zruri olan, kifayt qdr mrkkb, gstricilrinin mxtlifliyin gr kompleks v hrtrfli bir anlaydr. nteqrasiya sasnda tlimin sas mqsdi dnya haqqnda btv tsvvr yaratmaqla agirdlrin qli inkiafnn tmin edilmsi il baldr, buna gr d biliklrin psixofizioloji saslarn, uaqlqda sas tfkkr faliyytinin inkiafnn faktiki xsusiyytlri haqqnda dqiq tsvvrlri myynldirmk lazmdr. Tlimin nzri v praktik saslarnn thlili gstrir ki, biliklri qavrama mexanizminin v onlarn inteqrasiya prosesi, iki psixoloji konsepsiyaya: qli faliyytin mrhlli formalamas nzriyysi (P.Y.Qalperin, A.N.Leontyev, N.F.Talzina) v qli faliyytin assosiativ-reflektor tbiti tlimin (Y.N.Kabanova-Meller, N.A.Meninskaya, Y.A.Samarin) syknir.N.F.Talzina inteqrasiya proseslrinin hmiyytini artq maddi v ya maddildirilmi formada tqdim olunmu mlumatn xarici plandan daxili plana, mrhlli keidinin psixofizioloji mexanizminin znd, qli plan is qli faliyytin mrhlli formalamas prosesind aradrr. Bu konsepsiya yeni biliklrin formalama mexanizmini baa salr, yrdiln xsin hyata keirdiyi ardcl faliyytin (maddi kild olan obyektl faliyyt, xarici nitq klind faliyyt, z haqqnda xarici nitq, daxili nitq dnc faliyyti kimi) inteqrasiya saysind traf mhitdn alnm obyektiv informasiya ardin beynin hkk olunaraq onu znginldirir.Konsepsiya biliklrin sintezin, laqlrin yaranmasna v onlarn tlim prosesind sistemin psixoloji trfdn aqlama verir.Y.A.Samarin trfindn tdqiq olunmu qli faliyytin assosiativ-reflektor tbitinin psixofizioloji nzriyysi inteqrasiya proseslrinin zn bruz vermsin ynlmidir. Assosiativ tfkkr haqqnda nzriyynin sasn mllifin hr bir bilik assosiativdir, biliklr sistemi is assosiasiyalar sistemidir fikri tkil edir. Tqdim olunmu tsnifata sasn tlim prosesind yaranan assosiasiyalar (assosiasiya latn dilindn trcmd birldirmk demkdir) pill-pill tinln bir ne nv ayrlrlar: lokal, xsusi sistemli, daxili sistemli v sistemaras.Mllif lokal assosasiyalara veriln faktlar rivsind yaranm n adi laqlri aid edir ki, bu da o demkdir ki, inteqrativ laqlr elementar hisslr blnmyrk daha sad olur. Y.A.Samarinin xsusi sistemli assosasiyalar adlandrd sistemli assosiasiyalar sviyysind is assosasiyalar konkret mvzu v ya cisim, anlay haqqnda materialn yrnilmsi zaman yeni faktlar v anlaylar daha vvl ld edilmi faktlarla mqayis olunanda yaranr. Bununla da, biliklrin n adi mumildirilmsi ba verir, lakin bir-birin yaxn biliklrl uyun glmirlr. Bu mrhld airdlrd analitik-sintetik faliyyt nvu yaranr. Drs mvzusunun, kursun blmlri arasnda yaranan sbb-ntic, zaman, kmiyyt laqlrini znd ks etdirn v bu zaman yrniln obyekt rivsind biliklrdn geni istifad olunan inteqrasiya laqlrini tam bilik sistemini (bioloji, fiziki v s.) tmin edn fndaxili assosasiyalar adlandrrlar.Sistemli assosasiyalarn yksk mrhlsi v buna uyun olaraq, qli faliyytin yksk pillsi mxtlif didaktik materiallarn arasnda yaranan laqdir, v ya sistemlraras assosasiya, mxtlif bilik sistemlrini birldirir, mumildirir, cisim v ya hadisnin mxtlif rakurslardan yrnilmsin imkan verir. Bu assosiasiyalar mrhlsind mumi anlaylar yaranr, mxtlif bilik sahlrinin qovumasnda qarlql laqlrin yaranmasna rait yaranr. Bellikl, assosasiyalarn inteqrasiyasnn inkiaf dinamikasnn tmli qoyulmu: lokal v xsusi sistemli assosasiyalar fndaxili assosasiyalarn sasn tkil edir, sonuncu is z nvbsind fnlraras assosiasiyalar yaradr.Y.A.Samarin qeyd edir ki, ibtidai mktbd assosiativ tfkkr nzriyysin gr, inteqrasiya kmiyyt xarakterli olmaldr hr eydn bir az v uaqlar anlaylar haqqnda yeni-yeni mlumatlar alaraq olan biliklrinin dairsini (drketmd spiralvari hrkrt edrk) sistematik olaraq artrr v genilndirirlr .Bellikl, kiikyal mktbli n sciyyvi olan lokal assosiasiyann olmas, hminin xsusi sistemli assosiasiyalarn formalamasnn balamas imkan ibtidai mktbd inteqrasiyann sasn tkil edir. Elmi ixtisas dbiyyatnn thlili gstrir ki, bu gun he bir pedaqoji ltd, pedaqoji ensiklopediyada v ya mlumat kitabasnda inteqrasiya anlaynn trifi yoxdur, halbuki pedaqoji v metodik dbiyyatda kknd inteqrasiya sz olan ox sayda terminlrdn geni istifad olunur. Msln, inteqrasiya olunmu v inteqrativ kurslar, inteqrasiyal tlim, inteqrasiya sasnda drs v s. Lakin bu gn bir sra pedaqoji tdqiqatlarda alimlr pedaqoji inteqrasiya fenomenin trif vermy alrlar:nteqrasiya bir-biri il zvi laqd olan, traf mhit analoji olaraq yaradlan drs fnlrinin sistemidir. nteqrasiyann sasn dnyada hr ey bir-biri il laqddir, asl olmayan he n yoxdur aksiomu tkil edir. nteqrasiya sistemin byk orqanik vhdt doru hrkt etmsidir. nteqrasiya bilik v bacarqlarn btvlyn tmin etmy ynldilmidir. nteqrasiya tbit qanunlarnn mumilik v vhdt, subyekt trfindn dnyann tam drk etmsi sasnda thsil mzmununun tkilinin aparc formasdr. nteqrasiya – myyn fnnlrin srbst bir sistemd sintez olunmas, mqsdynl birlmsidir. Yuxarda aparlan mqayis nticsind meydana xan lamtlrin obyektiv nzri qiymti biz zmzn pedaqogikada inteqrasiyann trifini vermy sas verir.Odur ki, pedaqoji inteqrasiyan biz agirdlrin zlrini inkiafa aparan thsil sistemi rivsind tlimin mzmun, forma v metodlarnn eynitipli hisslrinin v elementlrinin mqsdynl tkil olunmu strukturlu laqsi kimi sciyylndir bilrik.

btidai tlim aid olduqda inteqrasiya anlay bir ne mna ksb ed bilr: Birincisi, mktblid dnya haqqnda tam tsvvr yaratmaqdr. kincisi, biliklrin bir-birin yaxnlamasnn mumi bnvrsinin taplmasdr . ncs, agirdlrin inkiaf ntic gstricisi kimi.

NTEQRASYA KURKULUM THSLNN STRATEGYASI KMMasir tlimin inteqrasiya sasnda tkili mhz thsilin kurikulum modelinin ttbiqi zaman mmkndr. Kurikulumun nzri problemlrindn biri onun nvlrin gr tsnif olunmudur. Bu msldn bhs edn alimlrin fikrinc, kurikulumlarn nvlri bard yekdil fikir yoxdur. Bu da ondan irli glir ki, kurikulumlar tsnif edrkn ona mxtlif prinsiplrl yanalr: ya xarakterlrin, ya tyinatna, ya da mzmun v strukturuna gr mnasibt bildirirlr. Btn mqamlarda el kurikulumlar vardr ki, onlar mumi lk sviyysind qbul olunmaqla geni miqyasda ttbiq edilir. Mahiyyt etibar il bel kurikulumlar milli xarakter dayr v ona gr d Milli Kurikulum adlanr. Ayr-ayr fnlrin btvlkd xsusiyytlrini hat edn kurikulumlar is fnn kurikulumlar kimi tannr v dyrlndirilir.nteqrasiya myyn thsil sistemi rivsind agirdlrin tfkkrnd dnyann btv v blnmz obrazn formaladrmaq, onlar inkiafa v zninkiafa istiqamtlndirmk mqsdil tlimin btn mzmun komponentlri arasnda struktur laqlri qurmaq v onlar sistemldirmkdir. Masir dnya tcrbsind, sasn, inteqrasiyann iki sviyysi frqlndirilir:Fndaxili inteqrasiya myyn bir fnnin alad anlay, bilik v bacarqlarn laqlndirilmsi fnn daxilindki faktlarn sistemldirilmsidir. Bel sviyyd inteqrasiyan verilmi materialn ayr-ayr tdris vahidlrind cmldirilmsi d hesab etmk olar.Fndaxili inteqrasiya z nvbsind hm fqi, hm d aquli ola bilr.Tlimin mzmununun bu model uyun sistemldirilmsi agirdlrin tfkkrnd dnyann btv v blnmz obraznn yaradlmas il yana, hm d mumelmi anlaylar, kateqoriyalar v yanamalarla xarakteriz olunan yeni tip biliklrin formaladrlmasna tkan verir. Fnlraras inteqrasiya iki v ya daha artq fnnin hat etdiyi anlay, bilik, bacarq v prinsipin sintezidir. Bu inteqrasiya bir fnn aid olan qanun, nzriyy v metodlarn baqa bir fnnin yrdilmsind istifadsini nzrd tutur. btidai mktbd fnlraras laqlr elmi biliklrin trkibin gr (faktiki, tsvvr, konkret) myyn olunur. Msln (faktlar sviyysind) tbit cisimlrinin quruluunda oxsayl simmetriya faktlar il tanlq zaman fnlraras laqlr yaranr. Bel ki, riyaziyyat drsind Cisimlrin simmetriyas mvzusu keilir. Hyat bilgisi drsind Payz gldi mvzusunda yarpaqlarn, bitkilrin (syd, pald, acaqayn, gyr v s.) killri, herbarilr (qurudulmu bitkilr) nmayi olunur v Yarpaqlarn gzlliyi nddir? Simmetriya n demkdir? N simmetrikdir? kimi suallar mzakir olunur. Bu agirdlr simmetriya faktnn tkc riyaziyyatda deyil, hm d tbitd, tsviri incsntd, hazrlanma texnologiyasnda olmasn grmy kmk edir. Fnlraras laqlr tbit elmlri anlaylarnn formalamasnda xsusi yer tutur. Msln, hyat bilgisi drslrind uaqlar yarpaql, iynyarpaql aaclar anlay il tan olurlar. Tsviri snt drslrind bu anlay yarpaql v iynyarpaql aacn budann klinin kilmsi il, mk drslrind is lepka il mhkmlnir. Lakin bununla yana, anlay haqqnda biliklr sadc tkrarlanmr, hm d drinlir. Fnlraras laqlr mxtlif drs fnlrind tkrara yol vermir v materialn lav vaxt itirmdn yrnilmsin, qarlql sistemldirilmi uzlamann hyata keirilmsin, agirdlrin ld etdiklri biliklrdn gndlik hyatda istifad etmsin stimul yaratmaa imkan verir.BTDA SNFLRD FNDAXL NTEQRASYADnya obraznn btvly prinsipi thsild el mzmun seilmsini tlb edir ki, o uaa dnya haqqnda tsvvrlri vhdt klind yadda saxlamaa v canlandrmaa kmk etsin, cisimlr v hadislr arasnda laqlrin mxtlifliyini drk etmsini tmin etsin v eyni zamanda, eyni cismi mxtlif trflrdn grmk qabiliyytinin formalamasn tmin etsin.Bununla agirdlrin dnyan tbii olaraq drk etmsi prosesi brpa olunur. Uan tfkkr faliyytinin inkiaf myyn rait yaradlm yerd mmkndr, burada tlim mzmununun, metodlarnn v normalarnn inteqrasiyas byk rol oynayr.Bu proses mllimlrin tcrbsind inteqrasiyann mxtlif mrhllrind hyata keirilir. Bel ki, pedaqoji faliyytd dyiikliklrin bir ox hisssi pedaqoji prosesin texnologiyas sahsinddir. Son zamanlar masir ibtidai mktbd qeyd olunan tendensiyalarn thlili zrind dayanaq. Qabaqcadan demk istyirik ki, pedaqoji prosesin texnologiyas dedikd didaktik materialn mzmunlu seimi v quruluunu, hminin drs prosesinin qurulmas prinsiplri v sullarn nzrd tuturuq.Birinci mrhly nmun kimi myyn davran qaydalar rivsind biliklrin sistem halna gtirilmsidir, hisslr blnm faktlardan yeni qanunun kf, dnya haqqnda tsvvrlrin dqiqlmsi prosesind sistemlmy keiddir. Bu mrhlnin inteqrasiyas fndaxilidir, bel ki materialn byk qruplara preslnmsin ynlmi prosesdir v nticd davran qaydalarnn mzmununun dyimsin gtirib xarr. Bu mnada inteqarsiya edilmi mzmun informasiya baxmndan daha trafldr v trafl informasiya kateqoriyalar il dnc qabiliyytinin formalamasna ynlmidir.btidai mktbd ifadetmnin mzmunu mxtlif strukturlu ola bilr v burada ayr-ayr biliklr v ya onlarn elemenlri z aralarnda mxtlif cr birlir. Y..Krimov quruluu drd nv ayrr: xtti, konsentrik, spiralvari v qarq.Fndaxili inteqrasiya n konsentrik-prinsip saslanan spiralvari qurulu sciyyvidir. Bel bir tkilatlqda dyrlrin yrnilmsi xsusidn (detallar) mumiy (btv bir anlay) v ya ksin hyata keirilir. Mzmun tdricn yeni mlumatlarla, ballqlarla v asllqlarla znginlir. Bu formann sas xsusiyyti ondan ibartdir ki, agirdlr vvlki mvzunu nzrdn qarmadan onunla bal btn mlumatlar genilndirir v daha drindn yrnirlr. Myyn edilmidir ki, tlimin masir tcrbsind insan z intellektual imkanlarnn 10% – dn ox istifad etmir. Didaktik vahidlrin bydlmsin (DVB) saslanan tlim hr bir agirdin beynind byk hcmd psixofzioloji rezervlri akarlayr v hrkt gtirir. Burada hminin uralt rezervlrin aktivlmsi v mntiqi v obrazl dnc mexanizminin (beyinin sa v sol yarmkrlrind) birg faliyyti il laqdar olaraq biliklrin znn inkiaf ba verir.DVB-dn istifad etmk fikri informasiya sintezin v bununla bal pedaqoqikada davaml thsil konsepsiyasn tsdiqlyrk inteqrasiyann masir drk edilmsi tendensiyasna cavab verir. Bir-birin yaxn olan anlaylar qrupunu znd birldirn byk hcmli mvzulara kerkn airdin beynind keyfiyytc yeni biliklr yaranr, n balcas is yalnz yksk mnimsm vahidi rivsind drk ediln balant haqqnda mlumat, bir elementdn digrin keid haqqnda informasiyaya malik olur.Lakin, tssf ki, nnvi tlim tcrbsind biliklrin (tfkkr mliyyatlarnn) qeyri-mtrkli, ksirli v elementarizm sviyysin atdrlmas geni yaylmdr. Msln, 1-ci sinfin riyaziyyat drsliyind 2 rqminin stn 1 rqmini glmy (yni 2+1=3) icaz verilir, lakin, agirddn 3-n 2-dn n qdr byk olduu soruulmur, nki mqayis drsi 2-ci sinfin proqramna salnmdr. Qvvd olan proqramlar el trtib olunub ki, birinci drs ilinin sonunda aird iki df iki – drd kimi aksiomatik ifadlri bilmir, nki vurma btvlkd ikinci sinf aid edilib. Elc d, ibtidai mktbin drd drs ili rzind tk v ct rqmlr qarlamayacaq v s. Bununla yana mlum olmudur ki, birbaa v vasitli msllrin hllinin yrnilmsi smrliliyi birinin digrin kemsini nzrd tutur.L.Tolstoy tamamil doru qeyd etmidir ki, adtn mllimlr drs materialn hdsiz drcd xrdalamaa, biliklrin hisslr blnrk tqdim olunmasna can atrlar, halbuki uaqlar n canl v mrkkb mlumatlar maraqldr.DVB-ni, fndaxili inteqrasiya prinsipini bilmk mllim z drslrini v tlim prosesini daha geni hcmli biliklr sasnda qurmaq imkan verir.Tlim zaman DVB texnologiyasnda aadak sas elementlri ayrmaq vacibdir:1) bir-biri il sx laqli blmlrin, ks qarl olan anlaylarn birg v eyni zamanda yrnilmsi;2) taprqlarn ksin erilmsi;3) agirdlr trfindn mqayisli v mumildirici, induksiyal v analoji taprqlarn srbst kild trtib edilmsi;4) deformasiyal brabrliklrin (riyaziyyat) brpa olunmas; 5) sbut n qrafk sxemlrin mnimsnilmsi v trtib edilmsi;6) mlumatn obrazl yani kild tqdim edilmsi;7) glck biliyin (sbutu v hqiqt bnzr fikirlrin qarlql bir-birini tamamlanmas) drs mlumatnn bklm sasnda yrnilmsi perspektivin x.DVB nnvi tcrbd tez-tez pozulan tarixi v mntiqi laqni, yni biliklrin hazrlq kursunun (S.N. Lisenkonun terminologiyasna gr) qabaqlanmann rolunu artrr v bununla brabr vvlki mlumatn agirdlrin zlri trfindn inkiaf v znginldirilmsi yolu il artrlmasn tmin edir.Fndaxili inteqrasiyann DVB-nin stnly ondadr ki, ham trfindn qbul olunmu tlim metodikas qarsnda psixoloji trfdn smrli tfkkr qanunauyunluuna istinad etmsi il izah olunur.DVB-nin ttbiqini mllimlr sassz olaraq mqayis adlandrrlar. Mhur rusiya fizioloqu .P.Pavlov deyir: Mqayis salam tfkkrmz asanladrr v tezldirir. Psixofzioloji tdqiqatlardan mlumdur ki, tfkkrn smrli olmasnda dvr qabiliyytin, dvri prosesin, mliyyatlarn btvlynn v dncnin rolu vacibdir.DVB texnologiyasnn effektivliyi tcrbd sbuta yetirilmidir v onunla izah olunur ki, byk hcmli biliklrin yadda saxlanlmas operativ yaddan (20-30 dq.) aktiv fazas hdudlarnda hyata keirilir, yni drs rzind hyata keirilir.

BTDA SNFLRD FNLRARASI NTEQRASYAnteqrasiya sasnda tlimin – dnya haqqnda btv tsvvr yaratman – sas mqsdi agirdlrin qli inkiafnn tmin edilmsi il baldr, buna gr d biliklrin psixofizioloji saslarn, uaqlqda sas tfkkr faliyytinin inkiafnn faktiki xsusiyytlri haqqnda dqiq tsvvrlri myynldirmk lazmdr.kinci mrhly aid sintez olan fnlraras inteqrasiya bir fnnin iarlri, nzriyysi v metodlarndan digr fnnin tdrisind istifad olunmasdr. Bu mrhld hyata keiriln mzmunun sistemldirilmsi uaqlarn beynind dnya haqqnda tam tsvvrn formalamas il nticlnn prosesdir. Bu mumi elmi anlaylar, kateqoriyalar, yanamalarda z ksini tapan keyfiyytc yeni biliklrin yaranmasna gtirib xarr. Fnlraras inteqrasiya fndaxili inteqrasiyan hmiyytli drcd znginldirir.Mktb tcrbsi v alimlrin elmi tdqiqatlar (A.Y.Danilyuk, V.T.Fomenko, K.Y.Kolesina, O.Q.Qilyazova, A.Q.Kuznetsova v b.) drs materialnn mzmunu mxtlif yanamalar sasnda qurulmas mmknlyn bir daha tsdiqlyir.Fnlraras laqlr mhur alim-pedaqoqlarn (.D.Zvereva, V.M.Korotova, E.T.Monoszon, M.N.Skatkina, V.N.Maksimova v b.) tdqiqatlarnda tlim v trbiynin vhdti rti kimi, tlimin fnni sistemin hm fqi, hm d saquli istiqamtd kompleks yanama kimi x edir.Hazrda fnlraras laqlr kimi istifad olunan fqi tematizm ibtidai mktbd sasl yer tutur.

btidai mktbd fnlraras laqlr elmi biliklrin trkibin gr (faktiki, tsvvr, konkret) myyn olunur. Msln, (faktlar sviyysind) tbit cisimlrinin quruluunda oxsayl simmetriya faktlar il tanlq zaman fnlraras laqlr yaranr. Azrbaycan dili drsinin timsalnda bzi fraqmentlr nzr salaq:Mvzu: Nitq hisslriMqsd: Nitq hisslri mvzusunu blok klind tqdim cdrk uaqlar nitq hisslri il (fel, isim, sift, zrf, say, vzlik) tan etmk. Dil, fnn qar uaqlarda maraq oyatmaq. Drs lvazimat: Nitq hisslri adl dayaq konspektinin plakatDrsin gedii:I. Drs mvzusunun elan edilmsi.- Uaqlar, bu gn biz Nitq hisslri adl lknin sakinlri il tan olacaq. Bu gn sas nitq hisslri il tan olacaq.

– Dayaq konspektin baxn v adlarn kin.

(Uaqlar nitq hisslrinin adlarn kirlr.)

– Nitq hisslri sznn mnasn nec baa drsnz? (Bu sz birlmsinin mnas aqlanr.)

– Nitqimiz bir tk uzun nitqdn ibart deyil. Bs o ndn ibartdir? (Szlrdn.)- Dorudur, nyi is ifad edn szlrdn ibartdir. Dayaq konspekt zr i Sz mna ksb edir (Tkrar.)- Hans mna ksb etdiyindn, hans suallara cavab vermyindn asl olaraq szlr insan trfindn mxtlif qruplara – nitq hisslrin blnmdr.II. Nitq hisslri il tanlq.Taprq: traf mhitd olan, ismin suallarna cavab vern btn szlri semk (qrup halnda i). Qrup vrqlrd agirdlri hat edn btn yalar yazrlar.

– Btn bu szlr nyi ifad edir? Bir szl demk. (syalar.)

Yadda saxla! yann adn bildirn btn szlr isimdirlr. SM – yni yann ismini, adn bildirn szlrdir.Taprq: Uaqlar isimlrin adlarn deyir v onlar dftr yazrlar (3-4 isim).kinci evd is ismin qz yaayrd – onun ad SFTDR. O, rssam idi v yan el rnglyirdi ki, o gz qabandaca qeyri-adi olurdu.Taprq: Bir ne topa frqli rnglr vermy aln (ifahi) (qrup halnda i). Qrup vrqlrd top szn bildiklri btn siftlri yazrlar. Nec top alnd? (Uaqlarn cavablar.)Yadda saxla: Sift ism onun keyfiyytini, lamtini bildirmk n lav olunur, yni ismin nec, n cr olduunu gstrir.yalar myyn edirm. Mniml onlarn lamti var. Nitqinizi bzyirm. Mni ham bilmli, qorumaldr! nc evd is FEL baba yaayr. O btn isimlri hrkt etmy mcbur edir.Taprq: Topu (ifahi) hrkt etdirmy, n is etdirmy aln. (Qrup halnda i.) qrup vrqlrd top szn aid bildiklri btn szlri yazrlar. Top haqqnda n demk olar? (airdlrin cavablar.)Yadda sax1a: Fel – yann hrktini bildirn szdr. Taprq: Nqtlrin yerin mnaca uyun fellr qoymaq.

Balta il odunlar. Rngli karandala. lvan topu.

Nitq hisslri lksinin drdnc evind SAY yaayr. O yalarn sayn bildirir.

Bunu kim tapar? (lck).

Beinci cvd ikinci rssam – ZRF yaayr. Lakin bu rssam hrktlri el tsvir edir ki, onlar bir-birindn frqlnsin. Yadda sax1a: Zrf – hrktin lamtini bildirn szdr.

Taprq: Aadak cmllrd zrfi tapmaa aln. Aydn drslrini yax oxuyur. Aada srtli ay axrd. (Zrflrin yazlmas.)

Altnc evd qeyri-adi nitq hisssi yaayr – VZLK. Onun adn tapmaa aln. (Adn yerin.)zn i tam srf edir,

Lakin tkc ismi deyil, Hm d sifti v say da vz edirm.

Taprq: vzliyin rolunu ifa etmy aln. Cmllrd isimlri, siftlri, saylar el vz edin ki, onlar tkrarlanmasn.