Nitq mədəniyyəti/Nitq mədəniyyəti haqqında anlayış

11
I FƏSĠL
NĠTQ MƏDƏNĠYYƏTĠNĠN TƏDQĠQĠ, ĠNKĠġAFI
VƏ TƏBLĠĞĠ HAQQINDA

Tarixi qaynaqlardan məlum olur ki, lap qədim zamanlardan məzmunlu,
obrazlı, aydın, yığcam, təsirli nitqə malik olan adamlar cəmiyyət tərəfindən
həmişə yüksək qiymətləndirilmişdir. Nitqin gözəlliyi və ona sahib olmağın
yolları, vasitələri böyük şəxsiyyətlərin daima diqqəti mərkəzində olmuşdur.
Miladdan əvvəl Qədim Misirdə, Hindistanda, Çində, Babilistanda,
Ərəbistanda və digər bir sıra yerlərdə görkəmli natiqlər yetişmişdir. Lakin natiqlik
sənətinin, gözəl nitqin, fəsahətli və bəlağətli danışığın, nitq mədəniyyətinin əsl
vətəni qədim Yunanıstan olmuşdur. Natiqlik də bir elm kimi Yunanıstanda
meydana gəlmiş, inkişaf etmişdir. Qədim Yunanıstanın ictimai-siyasi həyatındakı
mübarizələr, iqtisadiyyatda baş verən irəliləyiş, elmi tərəqqi və s. ilə bağlı Afina
şəhər dövlətində natiqlik sənəti inkişaf etməyə, yüksəlməyə başlayır. Ölkəni idarə
edənlər ideyalarını müdafiə etmək, məqsədlərini kütlələrə çatdırmaq, onları öz
arxasınca aparmaq məqsədilə sözdən, natiqlik sənətindən təsirli və kəsərli silah
kimi istifadə etməyə çalışırdılar. Eramızdan əvvəl VII-IV əsrlərdə fəaliyyət
göstərən yunan natiqlik məktəbi Aristotel, Antifont, Andokid, Lisiy, İsey, İsokrat,
Molon, Kvintilian, Demosfen, Hipeorid, Likurq, Esxil, Dinarx və b. kimi
görkəmli natiqlik yetirmişdir. Həmin məktəblərdə dərs deyən Aristotel, Qorqiy,
Frasimax, İsokrat, Demosfen, Esxin kimi görkəmli natiqlər bu sənəti həm nəzəri,
həm də praktik şəkildə öyrənənlərə aşılamışlar. Bu dövrdə natiqlik sənətinin
nəzəriyyəsindən bəhs edən “Ritorika”
1
elmi də yaranıq və kamil bir şəkildə
inkişaf edir. Dövrün tarixi şəraitindən qaynaqlanan natiqlik sənəti bizim eradan
əvvəl V və IV əsrlərdə özünün çiçəklənmə dövrünü keçirir. Tisiy, İsokrat,
Andokid, Hiperid, Esxin, Dinarx, Likurq, Demosfen, Qorki, Koraks, Aristotel və
b. həmin dövrün görkəmli şəxsiyyətləri, alimləri, ən başlıcası isə natiqləri

Nadġr abdullayev

Abdullayev Nadir Əziz oğlu. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Dərs vəsaiti. Bakı,
2013, səh.

Vəsait nitq mədəniyyətinin əsasları, problemin tədqiqi tarixi və nitq mədəniyyətinə
yiyələnməyin əhəmiyyətindən danışılır, mədəni nitqə verilən tələblər, şərtlər, nitqin ifadəliliyini
təmin edən vasitələr və s. yığcam şəkildə şərh olunur.
Burada, həmçinin, nəzakətli danışmaq savadlı və mədəni adamın başlıca keyfiyyəti
kimi qiymətləndirilir. Bu baxımdan nitqin etik normaları ilə bağlı bir sıra fikirlər, mülahizələr
söylənilir, həyati faktlar, nümunələr gətirilir.
Vəsaitdə yeri gəldikcə mədəni nitqə yiyələnməyin üsulları, yolları göstərilir, natiqlərə,
mühazirəçilərə, müəllimlərə, söz sənəti ilə məşğul olan mütəxəssislərə və başqalarına
məsləhətlər verilir.
Vəsait ali məktəb tələbələri, nitq mədəniyyəti və natiqlik sənəti ilə maraqlanan geniş
oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.

5

Nitq mədəniyyəti, natiqlik sənəti sahəsində görkəmli tədqiqatçı,
xeyirxah və nəcib insan, professor Ağamməd Abdullayevin ruhuna dərin
ehtiramla.

6
G Ġ R Ġ ġ

Nitq mədəniyyəti ümumi mənəvi mədəniyyətin tərkib hissələrindən
biridir. Xalqımızın müstəqillik və suverenlik əldə etdiyi indiki dövrdə hərtərəfli
inkişaf etmiş şəxslərin tərbiyə olunması tələbi dil mədəniyyətini də vacib məsələ
kimi qarşıya qoyur. Azərbaycan dili hazırda sözün əsl mənasında dövlətimizin
rəsmi dilidir, geniş və şəriksiz ictimai ünsiyyət vasitəsidir. Hər cür dəftərxana
işləri, rəsmi sənədlər, mətbuat, radio və televiziya verilişləri və s. bu dildə aparılır.
Xüsusən, radio və televiziya verilişlərində ayrı-ayrı ixtisas sahələrinə, müxtəlif dil
duyumuna mənsub olan adamlar öz arzu və istəklərini, təklif və tövsiyələrini,
xalqın ədəbiyyatı, tarixi, mədəniyyəti, dövlətimizin daxili və xarici siyasəti və s.
ilə bağlı söhbətlərini öz ana dilində – Azərbaycan dilində şərh edir, söyləyirlər.
Azərbaycan dili qrammatik quruluşuna görə türk dillərinin oğuz qrupuna
daxil olan qədim və zəngin bir dildir. Hazırda Azərbaycanda və ondan xaricdə –
İran, Rusiya, Gürcüstan, Orta Asiya, Avropa ölkələri və b. yerlərdə 40 milyondan
artıq adam bu dildən ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə edir.
Azərbaycan dili sabit qrammatik quruluşa, zəngin söz və ifadə ehtiyatına,
zərif səslənmə sisteminə malikdir. Elmi, siyasi, fəlsəfi fikirləri ifadə etmək, bədii,
publisistik təfəkkürün gözəl nümunələrini yarada bilmək baxımından dilimizin
imkanları başqa dillərlə müqayisədə xeyli genişdir. Bu dildə müasir elmi-texniki
proqresin ən incə və mürəkkəb anlayışlarını ifadə etmək mümkündür.
Azərbaycan dilinin gözəlliyi, zənginliyi tarixən alimlərin, yazıçıların, icti-
mai xadimlərin, səyyahların və başqalarının diqqətini cəlb etmişdir. Onların çoxu
Azərbaycan dilini öyrənməyə, bu dildə danışmağa səy göstərmişdir.. Böyük rus
şairi M.Y.Lermontov 1837-ci ildə məktublarının birində dostu S.X.Rayevskiyə
yazırdı: “. dağlar aşdım, Şuşa, Quba və Şamaxıda oldum, Azərbaycan dilini
öyrənməyə başladım. Bu dil burada, ümumiyyətlə Asiyada, fransız dilinin
Avropada olduğu qədər zəruridir” (M.Y.Lermontov. Əsərləri, VI cild, M., 1957,
s.440-441).

7
XIX əsrin ortalarından başlayaraq Azərbaycan dili məktəblərdə elmi-
pedaqoji əsaslarla tədris olunmağa başlanmışdır. Milli ziyalılarımızdan A.Bakıxa-
nov, M.Ş.Vazeh, M.F.Axundov, M.Ə.Vəzirov, S.Ünsüzadə, A.O.Çernyayevski,
S.Ə.Şirvani, F.Ağazadə, B.Çobanzadə, N.Nərimanov, S.S.Axundov və başqa
zamanın onlarca qabaqcıl müəllimi, maarifçisi tərəfindən Azərbaycan dilinə dair
dərslik, dərs vəsaiti, məqalə yazılıb çap olunmuşdur. Həmin əsərlərdən məktəblə-
rimizdə uzun müddət tədris vəsaiti kimi istifadə edilmişdir (bu barədə ətraflı
məlumat almaq üçün bax: A.Abdullayev. Azərbaycan dilinin tədrisi tarixinə dair.
Bakı, Azərtədrisnəşr, 1966).
Sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycan dilinin tədqiqi və tədrisi ilə bağlı
böyük işlər görülmüşdür. Dilimizin ayrı-ayrı sahələri (orfoqrafiya, orfoepiya,
leksika, frazeologiya, sözyaradıcılığı, fonetika, morfologiya, sintaksis və s.
sahələri) geniş, hərtərəfli tədqiq olunmuş, bu sahələrə aid monoqrafiyalar, dərs-
liklər, dərs vəsaitləri və məqalələr hazırlanıb nəşr edilmişdir. Lakin bütün bunlara
baxmayaraq xalqımızın müstəqillik və suverenlik əldə etməsinə qədər, xüsusən,
Sovet hakimiyyəti dövründə Azərbaycan dili formal şəkildə dövlət dili hesab
edilmiş, dilimiz konstitusiyada təsbit edilən hüquqa, imtiyaza malik olmamışdır.
Rəsmi tədbirlərdə, qurultaylarda, məclislərdə, dövlət idarələrində, əsasən, rus dili
işlədilirdi. Bu dili yaxşı bilməyənlər məsul vəzifələrə təyin olunmurdu. Hətta
Azərbaycan dili problemlərinə həsr edilən və müdafiə olunan dissertasiya əsərləri
belə rus dili mütəxəssisinin müsbət rəyindən verdikdən sonra təsdiq olunurdu.
Respublikamız yalnız dövlət müstəqilliyi əldə etdikdən sonra ana dilimiz
həqiqi mənada, əməli şəkildə dövlət dili hüququnu qazandı. Müstəqil Azərbay-
canın 1995-ci ildə ümumxalq referendumunda qəbul edilmiş Yeni Konstitu-
siyasında Azərbaycan dili dövlət dili kini öz layiqli statusunu aldı. Burada (21-ci
maddədə) göstərilir ki, Azərbaycan Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir
və Azərbaycan Respublikası Azərbaycan dilinin inkişafını təmin edir.
Müstəqilliyimizin sonrakı illərində Respublika prezidenti H.Əliyev
Azərbaycan dilinin Konstitusiya hüququnun həyata keçirilməsinə, onun inkişa-
fına, tətbiq dairəsinin genişləndirilməsinə xüsusi diqqət və qayğı göstərmişdir.

8
“Bizim birinci nailiyyətimiz o olmalıdır ki, öz dilimizi Azərbaycanda hakim dil
etməliyik. Hər bir azərbaycanlı öz ana dilini bilməlidir, bu dillə səlis danışmalı və
bu dili sevməlidir” (H.Əliyev). 18 iyun 2001-ci ildə “Dövlət dilinin tətbiqi işinin
təkmilləşdirilməsi haqqında”, 2 yanvar 2003-cü ildə “Azərbaycan Respubli-
kasında dövlət dili haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq
edilməsi barədə Azərbaycan Respublikası prezidentinin fərmanları bu qayğının
parlaq təzahürü olmaqla, dövlət müstəqilliyimizin başlıca rəmzlərindən sayılan
Azərbaycan dilinin öyrənilməsi, elmi tədqiqinin fəallaşdırılması, dilimizin
cəmiyyətdə tətbiqi dairəsinin genişləndirilməsi imkanlarını daha da artırmışdır.
Belə bir şəraitdə kütlələrlə daima təmasda olan natiqlərin, xüsusən
müəllimlərin üzərinə böyük vəzifələr düşür. Onlar əməli fəaliyyətində dildən yük-
sək səviyyədə istifadə etmək bacarıq və vərdişlərinə yiyələnməklə, bu keyfiyyəti
gələcəyin qurucularına – gənclərə də aşılamalıdırlar. Bugünkü natiq dərin biliyə,
hərtərəfli məlumata sahib olmaqla yanaşı, rəvan, aydın və cəlbedici, səfərbəredici
bir dillə danışmağı da bacarmalıdır. Xalqın geniş əksəriyyətinin savadlı olduğu,
yeni təfəkkür tərzinin formalaşdığı müasir dövrdə gözəl danışıq qabiliyyətinə
yiyələnməyi zaman özü tələb edir, bu iş inkişafımızın ümumi ahəngi ilə bağlı
olaraq indi daha böyük maraq doğurur. Cəmiyyət üzvlərini bir-birinə bağlayan
həyat tərzi, şüur, düşüncə, mənəvi yaxınlaşma, dostlaşma, mehribanlıq və s. kimi
yüksək milli keyfiyyətlər məhz indi nitqimizin düzgünlüyü və gözəlliyi qeydinə
qalmağı həmişəkindən daha kəskin şəkildə qarşıya qoyur. Biz hər gün gözəl nitq
nümunələrini – diktorların, aktyorların, həkimlərin, müəllimlərin, siyasətçilərin və
başqalarının danışığını eşidirik. Təəssüf ki, bunlar azlıq təşkil edir, indiki dövr
xalqın bütünlükdə yüksək nitq mədəniyyətinə yiyələnməsini tələb edir. Ona görə
də müasir vətəndaş daim öz nitqinin zənginliyi və gözəlliyinin qeydinə qalmalı,
onun geyimi, davranışı ilə yanaşı, nitqi də bugünkü yüksək səviyyəyə uyğun
olmalıdır. İnsan gözəlliyindən bəhs edilərkən onun daxili və xarici aləminin bir-
birini tamamlaması ən zəruri bir amil kimi nəzərə alınır. Nitqin gözəlliyi insana
xas olan digər gözəlliklər içərisində başlıca yer tutur. Yüksək nitq mədəniyyətinə

9
sahib olmaq insanın şan-şöhrətini, ləyaqətini, izzət və hörmətini artıran
amillərdəndir.
Hal-hazırda ali məktəblərin çoxunda “Nitq mədəniyyətinin əsasları” adlı
fənn tədris olunur. Bu fənnin tədris məqsədi tələbələrdə öz fikirlərini həm yazılı,
həm də şifahi formada düzgün, aydın, məntiqi, yığcam, səlis, zəngin, canlı, sadə,
anlaşıqlı bir şəkildə ifadə edə bilmək bacarıq və vərdişləri yaratmaqdır. Nitq və
dil, dil və təfəkkür, nitq və nitq şəraiti, dil sisteminin normaları, üslub normaları,
nitqin üslubi bütövlüyü, dilin leksik vahidlərindən yerində və məqsədəuyğun
istifadəetmə bacarığı, nitqin etik normaları və s. bu fənnin predmetini təşkil edir.
Fənnin tədrisi prosesində tələbələrə nitq mədəniyyəti haqqında məlumat
verilməli, mədəni nitqə yiyələnməyin daha effektli, səmərəli üsul və vasitələri
şərh olunmalı, onlardan düzgün istifadə yolları göstərilməlidir. Nitq mədəniyyəti
problemi ilə bağlı çoxsaylı elmi-tədqiqat işləri aparılmasına baxmayaraq hələ də
bu sahəyə dair mükəmməl bir dərslik hazırlanıb istifadəyə verilməmişdir. Bunun
başlıca səbəblərindən biri istər yazılı, istərsə də şifahi ədəbi dilimizin normala-
rının dilin müasir inkişaf səviyyəsinə uyğun əsaslı şəkildə işlənməməsi, dəqiqləş-
dirilib təkmilləşdirilməməsidir. Bu, nitq mədəniyyətinin praktik cəhətdən işlən-
məsini və mənimsənilməsini çətinləşdirir.
Ümumi mədəniyyətimizin ən vacib və aparıcı tərkib hissələrindən biri
olan nitq mədəniyyəti bütün tədris müəssisələrində öyrədilməli, onun əsasları
şagird və tələbələrə elmi şəkildə aşılanmalıdır. “. bu fənnin təkcə ali məktəblərdə
deyil, bütün orta ixtisas və ümumtəhsil məktəblərində, xalq universitetlərində və
başqa kütləvi auditoriyalarda tədris olunması xalqın nitq mədəniyyətinin yüksəl-
dilməsinə çox böyük təkan verə bilər” (17, 15). Belə bir ehtiyacı nəzərə alaraq
“Nitq mədəniyyətinin əsasları” adı ilə həcmcə çox da böyük olmayan bu vəsaiti
hazırlamağı məqsədəuyğun bildik.
Məlum olduğu kimi, “nitq mədəniyyəti” anlayışı öz həcminə, əhatə
dairəsinə görə olduqca genişdir. Bura mədəni nitqi şərtləndirən əsas amillər, nitq
mədəniyyəti və ədəbi dil normaları, nitq mədəniyyəti və danışıq etikası, mədəni
nitqin ictimai və sosial-iqtisadi inkişafdakı rolu, nitq mədəniyyətinə yiyələnməyin

10
yolları, üsulları və digər məsələlər daxildir. Bu vəsaitdə mədəni nitqin vacib
sayılan ən ümdə problemlərindən danışılır. Kitab üzərində işlənilərkən nitq
mədəniyyəti və natiqlik məharəti məsələlərindən bəhs edən əsərlərdən yeri
gəldikcə istifadə olunmuşdur.
Vəsait qüsursuz da deyildir. Onun gələcəkdə təkmilləşəcəyinə kömək edə
biləcək qeyd və təkliflərinə görə oxuculara əvvəlcədən razılığımı bildirirəm.

Müəllif

11
I FƏSĠL
NĠTQ MƏDƏNĠYYƏTĠNĠN TƏDQĠQĠ, ĠNKĠġAFI
VƏ TƏBLĠĞĠ HAQQINDA

Tarixi qaynaqlardan məlum olur ki, lap qədim zamanlardan məzmunlu,
obrazlı, aydın, yığcam, təsirli nitqə malik olan adamlar cəmiyyət tərəfindən
həmişə yüksək qiymətləndirilmişdir. Nitqin gözəlliyi və ona sahib olmağın
yolları, vasitələri böyük şəxsiyyətlərin daima diqqəti mərkəzində olmuşdur.
Miladdan əvvəl Qədim Misirdə, Hindistanda, Çində, Babilistanda,
Ərəbistanda və digər bir sıra yerlərdə görkəmli natiqlər yetişmişdir. Lakin natiqlik
sənətinin, gözəl nitqin, fəsahətli və bəlağətli danışığın, nitq mədəniyyətinin əsl
vətəni qədim Yunanıstan olmuşdur. Natiqlik də bir elm kimi Yunanıstanda
meydana gəlmiş, inkişaf etmişdir. Qədim Yunanıstanın ictimai-siyasi həyatındakı
mübarizələr, iqtisadiyyatda baş verən irəliləyiş, elmi tərəqqi və s. ilə bağlı Afina
şəhər dövlətində natiqlik sənəti inkişaf etməyə, yüksəlməyə başlayır. Ölkəni idarə
edənlər ideyalarını müdafiə etmək, məqsədlərini kütlələrə çatdırmaq, onları öz
arxasınca aparmaq məqsədilə sözdən, natiqlik sənətindən təsirli və kəsərli silah
kimi istifadə etməyə çalışırdılar. Eramızdan əvvəl VII-IV əsrlərdə fəaliyyət
göstərən yunan natiqlik məktəbi Aristotel, Antifont, Andokid, Lisiy, İsey, İsokrat,
Molon, Kvintilian, Demosfen, Hipeorid, Likurq, Esxil, Dinarx və b. kimi
görkəmli natiqlik yetirmişdir. Həmin məktəblərdə dərs deyən Aristotel, Qorqiy,
Frasimax, İsokrat, Demosfen, Esxin kimi görkəmli natiqlər bu sənəti həm nəzəri,
həm də praktik şəkildə öyrənənlərə aşılamışlar. Bu dövrdə natiqlik sənətinin
nəzəriyyəsindən bəhs edən “Ritorika”
1
elmi də yaranıq və kamil bir şəkildə
inkişaf edir. Dövrün tarixi şəraitindən qaynaqlanan natiqlik sənəti bizim eradan
əvvəl V və IV əsrlərdə özünün çiçəklənmə dövrünü keçirir. Tisiy, İsokrat,
Andokid, Hiperid, Esxin, Dinarx, Likurq, Demosfen, Qorki, Koraks, Aristotel və
b. həmin dövrün görkəmli şəxsiyyətləri, alimləri, ən başlıcası isə natiqləri

1
Gözəl danışıq (bəlağət), natiqlik sənəti, bədii nəsr haqqında elm mənasında işlənən ritorika (rhetorike) e.ə.V
əsrdə Qədim Yunanıstanda yaranmış, III-II əsrlərdə orada, e.ə.I əsrdə Romada sistemə düşmüşdür. Aristotel,
Siseron, Kvintilian ritorikanın görkəmli nəzəriyyəçiləri olmuşdur. Sonralar ritorika termini zahirən qəşəng,
dəbdəbəli, lakin məzmun və dil cəhətdən zəif, bəsit əsərlər, nitq, sözçülük mənalarında işlənmişdir.

12
olmuşlar. Onlar natiqlik sənətini, onun nəzəriyyəsini, təlimini qurmuş və sistemini
yaratmışlar. Qədim yunan ritorikası, orada işlədilən terminlər bu gün belə
qiymətlidir, diqqəti cəlb edir və ixtisas sözləri kimi işlədilir.
Antik yunan natiqlik sənətinin yaranması və inkişafında Aristotelin xüsusi
rolu olmuşdur. Aristotel
1
335-ci ildə “Ritorika” adlı əsərini yazıb natiqlik sənət-
inin elmi əsaslarını vermiş, sənəti insan fəaliyyətinin xüsusi növü kimi
qiymətləndirmiş, natiq nitqinin quruluşunu, üslubunu, orfoepiyasını, ifadəlilik
vasitələrini və s. geniş şəkildə izah etmişdir. “Ritorika” əsəri üç hissədən
ibarətdir:
a) Nitqin tərtibi prinsipi;
b) Natiq üçün lazım olan şəxsi keyfiyyət və qabiliyyət;
c) Nitqin texnikası, vasitələri və priyomları.
Aristotel nitqin üsluba, məqsədə və şəraitə uyğun qurulmasına daha çox
fikir verir və göstərirdi ki, üslubun əsas mahiyyəti onun aydınlığı ilə bağlıdır.
Üslub nitqin predmetinə uyğun olmalıdır. Aristotel natiqin məharətinin beş
cəhətini xüsusi qeyd edirdi.
1. Materialın icadı və onun hazırlanması.
2. Planın tərtibi. Materialın plan üzrə müvafiq formaya salınması.
3. Həmin materialın öyrənilməsi və yadda saxlanılması.
4. Materialın şifahi şərhinin ədəbi-üslubi cəhətdən işlənməsi.
5. Nitqin söylənilməsi, orfoepiya (ədəbi tələffüz), intonasiya, emosiya və
s. məsələlərin nəzərə alınması və onlara əməl olunması (30, 123).
Aristotel yaxşı nitq üçün materialın düzgün seçilməsi, planın tutulması,
onun mükəmməl öyrənilməsi, söyləmə zamanı uyğun üslubun müəyyənləş-
dirilməsi, orfoepik və intonasiya qaydalarına əməl edilməsi, emosiyaların
özünəməxsus forma ilə verilməsini mühüm şərt sayırdı.

1
Aristotel (Aristoteles) e.ə. 384-322 Qədim yunan filosofu və alimi. E.ə.367-ci ildə Afinaya gəlib Platonun şagirdi
olmuş və 20 il Ploton akademiyasında iştirak etmişdir. E.ə.343-335-ci illərdə makedoniyalı İskəndərin tərbiyəçisi
olmuşdur (Makedoniya çarı Filippin dəvəti ilə). E.ə.335-ci ildə yenidən Afinaya qayıtmış, öz məktəbini
(Peripatetk) yaratmışdır. Dinə qarşı cinayətdə təqsirləndirilən Aristotel təqibdən qurtarmaq üçün Evbey adasına
qaçmış, bir ildən sonra vəfat etmişdir. K.Marks Aristoteli “qədim dünyanın böyük mütəfəkkiri”, onun təlimini isə
qədim yunan fəlsəfəsinin zirvəsi hesab etmişdir. Geniş və çoxcəhətli yaradıcılığa malik olan Aristotel məntiq,
psixologiya, təbiətşünaslıq, etika, siyasət, tarix, poeziya və ritorikaya aid əsərlər (“Orqanon”, “Fizika”,
“Metafizika”, “Siyasət”, “Ritorika”, “Poetika”, “Məntiq”, “Böyük etika”, “Analitika”) yazmışdır.

13
Qədim Yunanıstanda natiqlik sənətinin inkişafına güclü təsir göstərən
səbəblərdən biri də Solon qanunları olmuşdur. Bu qanunlara görə hər bir afinalı
məhkəmədə öz hüququnu müdafiə etməyi bacarmalı idi . Belə bir tələb əsasında
afinalılar hüquqi biliklərə yiyələnməyə, həm də öz hüquqlarını müdafiə etmək
üçün aydın, təsirli, məntiqli, sübutlu, rabitəli danışa bilməyə xüsusi səy
göstərirdilər. Afinada məhkəmə proseslərini 501 nəfər münsiflər heyətindən ibarət
olan vətəndaş aparırdı. Kimin müqəssir olub-olmaması əksəriyyətin səs verməsi
yolu ilə müəyyənləşdirilirdi. O zaman məhkəmədə vəkillər fəaliyyət göstər-
mədiyindən vətəndaşlara loqoqraflar kömək edirdilər. Loqoqraflar hüquqi təhsil
almış adamlar idilər, onlar xüsusi muzdla məhkəmədə baxılacaq işin məzmun və
mahiyyəti ilə bağlı nitqlər yazırdılar. İşi məhkəməyə düşən afinalı həmin nitqi
əzbərləyir və məhkəmə prosesində özünü müdafiə edirdi. Lisi, Hiperid, Esxin,
Trasimax, Demosfen öz dövrlərinin görkəmli loqoqrafları, natiqləri olmuşlar.
Bunlardan Demosfen
1
antik natiqliyin yaranması və inkişafında xüsusi rol
oynamışdır. Onun natiqlik sənətinə yiyələnməsi heç də asan yolla olmamışdır.
Nitq orqanları qüsurlu olan Demosfen (onun dili bir qədər pəltək imiş, q səsini
düzgün tələffüz etmir, danışanda yersiz əl-qol atır, sağ çiynini tez-tez çəkirmiş)
sözləri daha aydın ifadə edə bilmək üçün ağzına xırda daşlar alaraq dəniz
kənarında nitq söyləyər, danışarkən çiynini atmağı tərgitmək üçün tavandan asılı
cidanın altında durarmış. Səsini inkişaf etdirmək məqsədi ilə ucadan qışqırar, öz
səsi ilə dalğaların səsini boğmağa çalışarmış. Uzunmüddətli məşqlər Demosfeni
natiqlik sənətinin zirvəsinə yüksəltdi. Siseron onun haqqında demişdir: “Kim
Demosfen olmaq istəmirsə, o natiq deyil”.
Demosfen natiqlik sənəti nəzəriyyəçilərindən biri idi. O, ritorika ilə bağlı
bir sıra əsərlər yazmış, bu elmi nəzəri və praktik cəhətdən şərh etmiş, faydalı
fikirlər, mülahizələr söyləmişdir. Məsələn, ona görə, natiqlik sənətində aşağıdakı
tələblərə əməl olunmalıdır: 1) materialın toplanması. 2) materialın məqsədəuyğun

1
Demosfen (Demosthenes) e.ə. 384-cü ildə Afinada anadan olmuş, 322-ci ildə Kalavriyada vəfat etmişdir. qədim
yunan natiqi və siyasi xadim olmuşdur. Demosfenə aid edilən 61 nitq, 56 çıxış, 6 məktub qalmışdır. Demosfen ilk
nitqində (e.ə.351) II Filippin (Makedoniyalı İskəndərin atası) Yunanıstanı tabe etmək siyasətinə Afinanın passiv
münasibətini tənid etmişdir. o zamandan Demosfen yunanların Makedoniyaya qarşı ittifaqının yaranmasına nail
olmuşdur. Latiya uğrunda gedən döyüşdə yunanların məğlubiyyətindən sonra əsir düşməmək üçün özünü
zəhərləyib öldürmüşdür. Demosfenin yaradıcılığı dünya natiqlik mədəniyyətinin inkişafında mühüm mərhələdir.

14
söylənilməsi üçün planın tərtibi. 3) nitqin məzmununun öyrənilməsi, mənim-
sənilməsi. 4) məzmunun dinləyicilər qarşısında söylənilməsi.
Demosfenin tələffüzü, danışıq tərzi aydın, anlaşıqlı idi. O, özünün dərin
məntiqi, rəngarəng intonasiya çalarları, müraciət formaları, ritorik sualları və s. ilə
dinləyiciləri cəlb edə bilirdi. Demosfen nitqlərində Afinanın satqın və fəaliyyətsiz
hakimlərini ifşa edir, onları ədalətli olmağa, düzgün siyasət yeritməyə çağırırdı.
Məhz bu keyfiyyətlərinə görə afinalılar böyük ehtiras və inamla danışan
Demosfenin nitqinə həvəslə qulaq asır, onu axıra qədər dinləyirdilər.
Afina şəhər dövlətinin tənəzzülü ilə bağlı yunan natiqlik sənətində də
geriləmələr baş verir. Gözəl nitq öz siyasi xarakterini itirir, canlı, konkret
şəraitdən uzaqlaşır, daha çox təntənə nitqinə çevrilir.
Yunan natiqliyinin tənəzzülündən sonra onun mərkəzi qədim Romaya
köçür. Roma demokratiyası üçün doğmatik deyil, günün tələblərinə cavab verən,
canlı fəaliyyətdə olan natiqlik sənəti lazım idi. Bu ehtiyac Roma natiqlik sənətinin
yaranması və inkişafına güclü təkan verirdi.
Qədim dünyanın bu dövləti natiqlik sənətinə bir sıra görkəmli şəxsiyyətlər
bəxş etmişdir. Katon (b.e.ə.234-149), Qrakxi (b.e.ə.163-132), Antoni Mark
(b.e.ə.83-30) kimi söz ustaları Roma natiqlik məktəbinin yetişdirmələri olmuşlar.
Bunların içərisində bir natiq kimi dünya şöhrəti qazanmış görkəmli dövlət xadimi,
ritorika alimi, mütəfəkkir Mark Tullii Siseron (b.e.ə.106-43) xüsusilə fərqlənirdi
1
.
Siseron natiqlik sənəti ilə bağlı “Natiqlik haqqında”, “Brut, yaxud məşhur natiqlik
haqqında” və “Natiq” traktatlarını yazmışdır. Bu üç traktat natiqlik sənətinin
tarixi, üslubiyyat, nitq mədəniyyəti məsələlərinin nəzəri və praktik şərhi
baxımından çox əhəmiyyətlidir. Bu əsərlərdən ikisində (“Natiqlik haqqında”,
“Brut, yaxud məşhur natiqlik haqqında”) Siseron dövrün məşhur natiqləri ilə
aparılan dialoqlarla natiqlik sənətinin mahiyyəti, onun konkret məsələləri, bu

1
Qədim Roma natiqi, vəkili, yazıçı və siyasi xadimi. Roma respublikalarının ideoloqu Siseron Mark Tullii özünün
natiqlik istedadı sayəsində siyasi mübarizədə müvəffəqiyyət qazanmışdır. Sulla və Antoni əleyhinə çıxışlar etmiş,
konsul olarkən (e.ə.63) Kamilliananın sui-qəsdinin üstünü açmışdı. Siseronun natiqlik idealı dinləyicini
maraqlandıran, inandıran və ardınca yönəldə bilən bütün vasitələrə yiyələnməyi nəzərdə tuturdu. Onun 58
məhkəmə və siyasi nitqi, ritorikaya, fəlsəfəyə aid 19 traktatı, həmçinin bir çox məktubu latın danışıq dilinin abidəsi
və Romada vətəndaş müharibələrinə dair mənbə kimi saxlanılır. Siseron Avqustun təqibləri dövründə həlak
olmuşdur.

15
sənətin fəlsəfəyə münasibəti və s. kimi məsələləri şərh etmiş, özünün təsəvvür
etdiyi ideal natiq surətini yaratmışdır.
Üçüncü traktatda (“Natiq” əsərində) müəllifin natiqlik sənəti barədə
qiymətli fikirləri, mülahizələri söylənilmişdir: “Natiq olmaq üçün birinci və zəruri
şərt təbiətin ona bəxş etdiyi istedaddır”. “Əgər istedad insanın gözəlliyidirsə, bu
gözəlliyin rəngi natiqlikdir”. “Ancaq müdrik adam həqiqi natiq ola bilər, . kim
gözəl danışırsa, o, bütün xeyirxah cəhətləri özündə təcəssüm etdirir və buna görə
də müdrikdir” (52, 201).
Siseron nitqinin süjet xətti, ifadə tərzi və məqamına görə işlədilən natiqlik
priyomları diqqəti cəlb edir. Xatırladaq ki, yunan dilini gözəl bildiyi üçün
Demosfenin nitqlərində ritorika məktəblərində təbliğ olunan “attika üslubu”ndan
geniş istifadə etmişdir. Siseron eyni sxemliliyi, demək olar ki, gözləmişdir: giriş,
təhkiyə və fikri təsdiq edən sübutlar, faktlar, nəticə. Natiq nitqinin təhkiyə
hissəsini daha təsirli, daha maraqlı qurmağa çalışmış, yeri gəldikcə tarixi
lətifələrdən, haqqında danışdığı hadisələrdən, atalar sözü və xalq məsəllərindən,
bədii sual, xitab və nidalardan, antitezislərdən məharətlə istifadə etmişdir (30, 40).
Qədim Roma natiqlik məktəbinin nümayəndələrindən biri də Mark Fabiy
Kvintilian (42-118) olmuşdur. O, natiqlik nəzəriyyəçisi kimi tanınmışdır. Acdığı
ritorika məktəbi ona şöhrət gətirmişdi. Kvintilian “Natiqlik təhsili” adlı 12
kitabdan ibarət əsər yazmışdı. Həmin kitablarda natiqlik sənətinin elementləri və
ritorikanın mahiyyəti, nitq üzərində işin mərhələləri (mövzunun seçilməsi,
yerləşdirilməsi, yadda saxlanılması, nəqli, aydın tələffüzü), natiqlik sənətinə,
natiqlərin fəaliyyətinə verilən tələblər və s. məsələlər şərh olunmuşdur.
Kvintilian natiqlik sənətinə yiyələnməyi təhsilin zirvəsi hesab edirdi. O,
bunu obrazlı şəkildə belə ifadə edirdi: “Şair doğulurlar, natiq isə olurlar. Natiqlik
sənətinə isə təlimin köməyi ilə yiyələnmək mümkündür” (55, 97).
Qədim Romada natiqlik sənətinə böyük maraq göstərilirdi. Adamlar
məşhur söz ustalarının nitqini öyrənir, hətta çox halda əzbərləyirdilər. Danışanlar
öz fikirlərini əsaslandırmaq üçün lazım gəldikdə natiqin nitqindən müəyyən
parçaları nümunə kimi verir, ona istinad edirdilər.

16
Roma natiqlik sənətinin inkişafı üzün sürmür. Respublikanın süqutundan
sonra natiqlik sənəti tənəzzülə doğru gedir. Diktatura, imperiya natiqliyin qarşısını
alır, bu sənət din xadimlərinin əlində moizə söyləmək, dini qanunları, ehkamları
təbliğ etmək vasitəsinə çevrilir.
Natiqlik sənətinin tarixi ilə bağlı eyni vəziyyət Rusiyada, eləcə də
Azərbaycanda XVII, XVIII və XIX əsrlərə qədər davam etmişdir.
Rusiyada natiqlik sənətinin inkişafı böyük alim, eyni zamanda mahir söz
ustası M.V.Lomonosovun adı, fəaliyyəti ilə bağlıdır. O, 1748-ci ildə «Краткое
руководство краткоречи» adlı kitab çap etdirmişdir. Bu əsər “Ritorika”nın
əsasında yazılmışdır. Həmin əsərdə müdriklik və hazırcavablıq natiqlik sənəti
üçün başlıca məziyyət kimi qiymətləndirilir. Bu keyfiyyətlərin yaradılmasında
natiqin təbii istedadı, təcrübəsi, dünyagörüşü, elmi-nəzəri hazırlığı, mütaliəsi
vacib şərt kimi irəli sürülür. M.V.Lomonosova görə, natiq dinləyicinin hissiy-
yatına təsir etməlidir. Bunun üçün o, natiqliyin təsirgöstərmə vasitələrindən
istifadə etməyi bacarmalıdır.
Rus natiqlik sənətinin inkişafında XIX əsrdə yaşayıb-yaratmış yazıçıların,
şairlərin, filosofların, siyasətçilərin, din xadimlərinin, dilçi alimlərin və
başqalarının da fəaliyyəti böyük olmuşdur. Ölkənin böyük şəhərlərində fəaliyyət
göstərən məhkəmələrdə səslənən nitqlər də rus natiqlik sənətinin bu dövrdə
formalaşmasına müsbət təsir göstərmişdir. XIX əsrin 60-cı illərində Rusiyada
məhkəmə islahatı keçirilir. Bu islahata əsasən, məhkəmə prosesində iclasçıların
iştirakı təmin olunur. Məhkəmə prosesi, bir növ, demokratikləşdirilir. Oradakı
canlı danışıq, obrazlı söylənilən nitq dövrün məşhur adamlarının diqqətini cəlb
edir. M.E.Saltıkov-Şedrin, F.M.Dostoyevski, A.P.Çexov və b. tez-tez məhkəmə
salonlarına gedər, oradakı çıxışları dinləyərdilər.
Natiqlik sənətinə qədim mədəniyyət tarixi olan Şərqdə də maraq
yaranmış, ritorika elminə insan fəaliyyətinin xüsusi növü kimi yüksək qiymət
verilmişdir.
Filosof, siyasətçi, qanunşünas, böyük islahatçı, cəsur sərkərdə, islam
dininin banisi Məhəmməd Peyğəmbər (ə.s.) ədəb, əxlaq, iffət, vicdan, təvazö-

17
karlıq, təmizlik, namuslu olmaq və s. insani keyfiyyətlər sırasında natiqlik
məharətinə xüsusi əhəmiyyət vermiş, göstərmişdir ki, natiqliyin bəlağəti bəzən
cadu və sehr təsiri bağışlayır. İnsanın gözəlliyindən biri də onun aydın və gözəl
danışmasıdır.
İslamın ikinci böyük şəxsiyyəti olan Həzrət Əlinin zəngin irsində təlim-
tərbiyə məsələləri ilə yanaşı, danışıq, onun etik qaydaları barədə ibrətamiz fikirlər
söylənmişdir: əqli çox olan adamın sözü az olar; hər bir adam öz dilinin

Nitq mədəniyyəti/Nitq mədəniyyəti haqqında anlayış

Nitq mədəniyyəti insanlara məxsus ümumi mədəniyyətin ən vacib və aparıcı tərkib hissələrindən biridir. Bu anlayışa danışıq mədəniyyəti ilə yanaşı, yazı mədəniyyəti də daxildir. Belə yüksək keyfiyyətə yiyələnən şəxs cəmiyyətin ictimai həyatında, onun hər hansı bir sahəsində fəal və məhsuldar iştirak etməkimkanına malik olur. Xüsusən, ziyalıların nitq mədəniyyətinə yiyələnməsi vacibsayılır. Yazıçılar, müəllimlər, aktyorlar, radio və televiziya işçiləri, jurnalistlər,bədii söz ustaları nitqinin təsirliliyi, obrazlılığı, ifadəliliyi, məntiqliyi, zənginliyi ilə fərqlənməli, başqaları onların danışığından, oxusundan, yazdıqlarındannümunə götürməlidirlər.
Dilçilik ədəbiyyatında nitq mədəniyyəti anlayışı belə izah olunur: “Nitq mədəniyyəti tətbiqi dilçilik sahəsi olub, hər hansı konkret bir dilin orfoepik,orfoqrafik, leksik, qrammatik, üslubi və s. normalarını müəyyənləşdirən nəzəriaxtarışlar və təcrübi tədbirlər kompleksidir”. Bu tərifi başqa bir şəkildəifadə etmiş olsaq, deyə bilərik ki, nitq mədəniyyəti danışıq və yazı zamanıorfoqrafik və orfoepik qaydalara, qrammatik qayda-qanunlara, üslub normalarınaəməl etmək, zəngin söz ehtiyatına malik olmaq, nitqin etik normalarını gözləməkdir.
Nitq mədəniyyəti dilçiliyin praktik sahəsi olub, dildən ünsiyyət vasitəsi kimi istifadəqaydalarını öyrənir. Nitq mədəniyyətinə yaxşı yiyələnmək üçün dilin fonetik (orfoepik və orfoqrafik),leksik və qrammatik qayda -qanunlarını bilmək və nitq zamanı onlara əməl etmək zəruridir.
Nitq mədəniyyətində dilçiliyin nəzəri fıkirləri əməli (praktik)şəkildə həyata keçiri-lir. Buna görə də nitq mədəniyyəti dilçiliyin nəzəri yox, praktik sahəsi sayılır. Nitq mədə-niyyətində ayrı-ayrı dil faktları və ya hadisələri yox, dilçiliyin qayda-qanunları sistemi öyrənilir. Ümumiyyətlə, nitq mədəniyyətinin konkret predmeti yoxdur.“Nitq mədəniyyəti”nin konkret predmetini müəyyənləşdirmək (Məsələn:fonetikanı, leksikanı yaxud, qrammatika predmeti kimi) çox çətindir. Nitq mədəniyyətində bu və ya digər dil faktı hadisəsi yox, üsullar qayda-qanunlar sistemi öyrənilir. Nitq mədəniyyəti filologiya elminin praktik sahəsidir. Yəni nitq mədəniyyəti dedikdə hər şeydən əvvəl filologiyanın dildən ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə qaydalarını, elmin əsasında öyrənilən sahəsi nəzərdə tutulur. Eyni zamanda həmin anlayışdan bu və ya digər nitq təzahürünün keyfiyyətini bildirmək üçün də istifadə edilir.
Bildiyimiz kimi, dil lüğət fondu, qrammatik quruluşu, fonetik sistemi ilə təşəkkül tapmış ünsiyyət vasitəsidir. Nitq isə xalqın hər bir nümayəndəsinin bu ünsiyyət vasitəsindən fərqli istifadəsidir, ayrı-ayrı insanların danışığıdır.
Hər hansı bir xalqın milli mədəniyyətinin göstəricilərindən biri də gözəl nitqdir. Gözəl nitq üçün, əsasən, iki şərt tələb olunur:
1.Dilin özünün ifadə imkanlarının genişliyi, yəni hər hansı bir fikri ifadə etmək imka-nının olması.
2.Bu dildə danışanın yüksək hazırlığı, yəni dilin ifadə imkanlarından düzgün şəkildə istifadə etməsi.
Hər hansı dilin fonetik, leksik (yaxud leksik-semantik), qrammatik, eləcə də orfoq-rafik və orfoepik qayda-qanunları vardır. Onları öyrənmədən, bilmədən nitq mədəniyyətinə yiyələnmək mümkün deyildir. Haqqında danışılan qayda-qanunlar müəyyən tarixi təkamülün məhsulu olub, cəmiyyətin normal ünsiyyətinə xidmət edir.
Azərbaycan dili fonetik, leksik və qrammatik quruluşuna görə dünyanın inkişaf etmiş və zəngin dillərindən biri sayılır. Bu dilözünəməxsus musiqili ahəngi, səlisliyi və axıcılığı ilə diqqəti cəlb edir. Çox-çox qədim zamanlarda dilimizdə şifahi xalq ədəbiyyatı nümunə-ləri, sonralar isə yazılı ədəbiyyat yaranmışdır. İstər şifahi, istərsə də yazılı ədəbiyyatımız xalqımızın gözəl və zəngin nitq mədəniyyətinin olduğunu sübut edir.
Milli mədəniyyətin, o cümlədən də nitq mədəniyyətinin qoruyucusu, daşıyıcısı bütöv-lükdə xalqdır. Xalqın hər bir nümayəndəsi nitq mədəniyyətinə dərindən yiyəlnəməli və onu layiqli şəkildə qorumalıdır. Bu mədəniyyəti inkişaf etdirməkdə, yaymaqda söz ustalarının böyük xidmətləri olmuşdur.
Nitq mədəniyyəti nitqin müxtəlif şəraitində məzmun və məqsədə uyğunolaraq ədəbi dilin yazılı və şifahi formalarından, ifadəlilik vasitələrindən istifadəedə bilmə bacarığıdır. Bu anlayış dilin mənimsənilməsinin iki pilləsini özündəehtiva edir: 1) düzgün nitq, yazan, oxuyan və danışanın nitq normalarını gözləməsi; 2) nitq məharəti. Təkcə nitq normalarını deyil, həm də mövcudvariantlardan məzmun baxımından dəqiq, üslub və situativlik cəhətdən dahauyarlı dil vahidini seçib işlədə bilmək. Nitq mədəniyyəti normativ qrammatika iləüslubiyyatın vəhdətidir.
Başqa bir mənbədə mədəni nitq, nitq mədəniyyəti anlayışı belə izaholunur: “Nitq mə-dəniyyəti – nitqin ədəbi dil normalarına uyğunluğu, dilin ifadəvasitə və imkanlarından nitqin məqsəd və məzmununa müvafiq surətdə istifadəetmək bacarığı; dil səviyyələrinin və onlara daxil olan vahidlər sistemininformalaşdırılması, təkmilləşdirilməsi problemlərini, dil hadisə və proseslərinininkişaf xəttini, üslubiyyat məsələlərini araşdıran dilçilik bəhsi”. Bu tərif nitqmədəniyyəti anlayışını ehtiva etmək baxımından daha dəqiq və əhatəlidir.
Nitq mədəniyyəti insanın yüksək ictimai mədəniyyəti, təfəkkür mədəniyyəti, dilə şü-urlu sevgisi, ən yüksək keyfiyyətdir. Böyük Britaniyada qadınlarınnitqi ilə bağlı aparılan sosioloji tədqiqatlar göstərmişdir ki, nə qədər nitqdüzgündürsə qadın şəxsi və professional həyatda bir o qədər xöşbəxtdir. Bunəticəni, şübhəsiz, dilin bütün daşıyıcılarına aid etmək olar. İnsanın nitqi onun içdünyasını aşkarlayan başlıca vasitədir. Adamları tanımaq, onlara bələd olmaqüçün, hər şeydən əvvəl, ünsiyyətə girmək, təmasda olmaq lazımdır. Antik dövrünböyük filosofu Sokrat həmişə deyərmiş: “Ey insan danış səni tanıyım”. Həzrət Əlibuyururdu ki, hər kəs öz dilinin altında gizlənib. Danışmayınca onun ağıllı və yaağılsız olması məlum olmur. Tarixi inkişafın bütün dövrlərində nitqə, onungözəlliyinə xüsusi diqqət yetirilmiş, qiymət ve-rilmişdir.“Qabusnamə”də deyilir: “Sözü ən gözəl tərzdə söyləmək lazımdır ki, həmsöz an-layan olasan, həm də söz anladasan”.
Maraqlı və canlı danışıq aləmi səslərin deyiliş tərzi, işlənmə forması iləçox bağlıdır. K.S.Stanislavskinin dediyi kimi, “sadə və gözəl danışığı bacarmaqözü bir elmdir və onun xüsusi qanunları var”.A.P.Çexov “Gözəl danışığa etinasız yanaşan adamlar özlərini insana layiqola biləcək ən ali, nəcib bir zövqdən məhrum edirlər” fikrini söyləmişdir.Bir latın atalar sözündə deyilir ki, şair anadan şair doğulur, natiqlər isətədricən yetişir. Buradan aydın şəkildə bəlli olur ki, gözəl danışığa yiyələnməkhəyatda qazanılır və hər kəsin özündən asılıdır. Lap qədim zamanlarda yaranmışbir zərb-məsəldə deyilir: “Sözün zahiri zərif, batini lətif olmalıdır”.
Nitq mədəniyyətinə yiyələnmək üçün dilin lüğət tərkibinə dərindən bələdlik, onun fo-netik, leksik-semantik və qrammatik normalarına yiyələnmək, dil qanunlarını nitqdə düzgün tətbiq edə bilmək zəruridir. Söz ehtiyatı zəngin olan, sözlərin məna çalarlarını nitqində düzgün əlaqələndirməyi bacaran, geniş erudisiyalı insan öz fikrini çətinlik çəkmədən məntiqi cəhətdən ifadə edə bilmək qabiliyyətində olur.
Yaxşı nitqi, mədəni nitqi şərtləndirən bir sıra tələblər (əslində onlarmədəni nitqin keyfiyyətləridir) vardır ki, bunlar nitqin normativliyidir. Həmintələblər bunlardır: aydınlıq, düzgünlük, sadəlik, dəqiqlik, yığcamlıq, zənginlik,təmizlik, münasiblik, ifadəlilik, orijinallıq, səmimilik və s. Yazılı nitq mədəniyyətiprobleminə həmçinin orfoqrafiya və durğu işarələrinə əməl edilməsi də daxildir.Bunlar hər biri ayrılıqda və hamısı birlikdə etalon səviyyəli nitqi yaradır ki, bunitqə yiyələnənlər natiqlik sənətində, müəllimlik fəaliyyətində və digər sahələrdəböyük uğurlar qazanırlar.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı [ redaktə ]

1.Gülsəda Quluqızı. Nitq mədəniyyəti. Nitqin yığcamlığı üzərində iş. “Təhsil problemləri” saytı. Bakı, 2014
2. Abdullayev N.Ə. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Dərs vəsaiti. Bakı, 2013
3. Nağısoylu M.Z. Ali təhsilə hazırlıq kurslarının dinləyiciləri üçün dərs vəsaiti.
4. Hüseynov S.S. Nitq mədəniyyəti (dərslik). Bakı, “Yazıçı” nəşriyyatı, 2010