Kateqoriya: Türk xalqlarının tarixi

1944-cü ildə Bakı şəhəri Buzovna qəsəbəsində anadan olub. Buzovna qəsəbəsində 125 saylı orta məktəbdə təhsil alıb. 1967-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirib. 1974-cü ildə “Azərbaycan SSR-də ali təhsilin inkişafı (1959–1965-ci illər)” adlı namizədlik dissertasiyasını müdafiə edib. 1991-ci ildə “Azərbaycan SSR-də kənd təsərrüfatı fəhlələri” adlı doktorluq dissertasiyasını müdafiə edib.

Turkiy halqlarning kelib chiqishi va makoniga doir ba’zi mulohazalar

Turkiy xalqlarning etnogenezi tushunchasi xronologik, hududiy va ayrim etnoslarga bo‘linish dinamikasi nuqtai nazaridan bugun yaxlit ilmiy muammo holatidan kengroq ma’no kasb etmoqda. Binobarin, turkiy xalqlar tarixiy ildizlari tutash o‘nlab etnik tarmoqlardan tashkil topganki, ularning har biri alohida etnogenetik masalani tashkil qiladi. Lekin shunga qaramay muammoning qadimiy asoslari haqida gap ketganda, ilk mushtarak davrni chuqurroq tadqiq etish zarurati dolzarbligicha qolmoqda.

Avvalo, biror xalqning kelib chiqishi haqida fikr yuritganda fanda o‘rnashib qolgan umumturkiy, umumeroniy, umumslavyan, umumariy, xind-yevropa umumiyligi, oltoy xalqlari umumiyligi (общетюркский, обще-иранский, алтайская общность) singari farazlar yashashga qanchalik haqli ekanini o‘ylab ko‘rish lozim. Bordi-yu, shu kabi umumlashma tasavvurlar fanda amal qilar ekan, genezis masalasida aniq xulosalar uchun yetarli asos yo‘qligi tufayli shartli ravishdagina ulardan foydalanish mumkindir. Zero, bizningcha, etnik jarayonlarda qachonlardir birdan bir, yagona yadro, umum birlik hech qachon bo‘lgan emas. Etnik birlik tuyg‘usi ko‘p ming yillik jarayon oqibatidir. Qadimiy negizning o‘zidayoq urug‘ va qabilalarning o‘zaro muloqoti, iqtisodiy-ijtimoiy manfaatlari, hududiy vosita orqali yaqinlasha borgan. Bu esa etnik mansublik tuyg‘usining bosh omilidir. Shu jarayon ko‘p hollarda yetakchi (dominant) etnik birlik, ya’ni iqtisodiy-ijtimoiy etnik guruh atrofiga unga tobe guruhlarni yig‘ish salohiyatiga ega bo‘lgan. Natijada etnik umumiylikning ijtimoiy asosi vujudga kela boshlagan.

Turkiy xalqlar etnogenezini yuqoridagi kabi Oltoy birligi davriga bog‘lash Xitoy manbalarida turk-turkyut-tukyu kabi atalgan etnik konsolidatsiya xodisasining makonini Xitoyga nisbatan shimoli-g‘arbda joylashgan Oltoy tog‘lari etagi bilan aloqador ko‘rsatilishidan tug‘ilgan. Bunday qarash turkiy xalqlarning qadimiy asl makonlari haqidagi tasavvurni juda tor qilib ko‘rsatadi. Gap shundaki, qadimgi Xitoy Oltoydagi tarixiy vaziyatlar bilan yaqinroq tanish bo‘lgan. Shu bilan barobar miloddan avvalgi I ming yillikdayoq O‘rta Osiyo, Volga bo‘yi, Don Kuban, havzalari, Shimoliy Kavkaz, Janubiy rus cho‘llari – to Dunaygacha ulkan xududlarda kechgan etnik jarayonlardan bexabar edi. Xatto turklar – turkyutlar, tu-kyu atamalari bilan Xitoy milodiy V asrdagina tanishgan va va ularni o‘zi uchun shimoldan havf solib turuvchi kuch sifatida qaragan.

Shunday qilib, Xitoy manbalari Ashina urug‘ining Oltoy etaklarida paydo bo‘lishi bilan bog‘liq holda turk-tukyu atamasini birinchi marta V asrda tilga oladi. Bu haqda A.Malikov Ashina urug‘i Oltoyga kelmasidan burun o‘zini turk deb atamas edi, deb ta’kidlaydi. Shundan xulosa qilib, turk atamasi Ashina paydo bo‘lishidan avvalroq Oltoyda mavjud bo‘lgan, deyish mumkin. Bu atama Ashina urug‘i tomonidan o‘zlashtirilgan. Demak, Oltoy mintaqasida V asrdan avval turkiy muhit hukmron bo‘lgan.

Turkiy etnik jarayonlarni Ashinaning yuksalishi bilan bog‘liq tasavvur etish noto‘g‘ri xulosalarga sabab bo‘ladi. Bunday qarash minglab chaqirim g‘arbga tomon davomiy turkiy etnik jarayonlarni, shu jumladan, O‘rta Osiyodagi qadimiy turkiy substratni e’tiborga olmaslikka olib keladi. Natijada, turkiy xalqlarni yashab turgan o‘z makoniga sharqdan kirib kelgan qilib ko‘rsatish uchun asos yaratishga urinib kelingan.

Turk atamasining ma’nosiga doir turli farazlar, talqinlar, etimologik izlanishlar ma’lum. Ular orasida turk atamasini Avestaninig «tur» lari bilan bog‘liq – K qo‘shimchasini ko‘plik qo‘shimchasi deb tushuntirish alohida ajralib turadi. Masalan, D.Ye. Yeremeyev, A.N. Kononovning fikrini rivojlantirib, turk so‘zini tyur-k deb ikkiga bo‘ladi. –K qo‘shimchasini esa –g‘un, -kun qo‘shimchalaridan qisqargan, deydi. Ammo bu fikrga qo‘shilish qiyin. Chunki –g‘un, -kun shakllaridan – k –ga qisqarishni tarixiy-fonetik tushuntirish qiyin. Bizningcha turk so‘zini chindan ham tur+k qismlariga ajratish mumkin. Lekin morfematik jihatdan tur= o‘zak qismi aslida negiz bo‘lib tu= o‘zagidan – r+k qo‘shilib hosil bo‘lgan sifatdosh shaklidir. Bu so‘z lug‘aviy ma’noda «turuvchi» bo‘lib, o‘ziga ishonchli, kuchli, qudratli kabi talqiniy ma’nolar yoyilmasiga asosdir. Fikrimizni tu- o‘zagidan fe’l negizlari yasalish qatori – tu-t, tu-z, tu-y, tu-g‘ so‘zlari bilan izohlash mumkin.

Shu munosabat bilan turk so‘zini izohlash uchun keltirilgan boshqa fikrlarga ham to‘xtab o‘tish joizdir. Masalan, A.N.Kononov turk so‘zini to‘r so‘zi bilan bog‘lab «hurmatga sazovorlar uchun yuqoridagi o‘rin», «o‘choq oldidagi hurmatga loyiq joy», «qonun, qoida, odat» kabi talqin qiladi. Bu fikrni D.Aytmuratov qo‘llab quvvatlagan. I.V.Rak esa, turk so‘zini xind-yevropa til umumiyligi bilan bog‘lab yovvoyi «xo‘kiz-tur» orqali izohlaydi. V.P. Yaylenko Yenisey ketlari tilida turk so‘zi «toza, pokiza» deb tushuntiradi. Bu kabi talqinlarda ilmiy asoslanganlikdan ko‘ra faraziy yondashuv ta’siri ko‘proq ko‘rinadi.

M. Ishoqov (Toshkent Davlat Sharqshunoslik instituti)

«O‘ZBEK XALQINING KELIB CHIQISHI: ILMIY-METODOLOGIK YONDASHUVLAR, ETNOGENETIK VA ETNIK TARIX» MAVZUSIDAGI RESPUBLIKA ILMIY-NAZARIY SEMINAR MATERIALLARI

Toshkent shahri 2004 yil 19-20 noyabr

Ön Türklər

Orxon yazılarında işlədilən dil, türk dili və türk xalqları tarixinin qədimliyindən xəbər verir. Hunlardan əvvəlki Türk topluluqları haqqında,
Karasuk mədəniyyəti
Afayesnova mədəniyyəti
Andrenova mədəniyyəti
Anav mədəniyyəti
olaraq adlandırılan dörd ana bölgədən bəhs edilməkdədir. Ön-Türklər haqqında Şölgəndaş, Kurgan, Pazırık qalıntıları bulunmaqdadır.

Ön-Türklər Orta Asyadakı iqlim dəyişikləri üzündən oturaq həyatdan, köçəri – yörük həyata keçmək məcburiyyətində qalmışdırlar. Özlərinə yazlıq və qışlıq bölgələr təyin etmişlərdir. Ön-Türklər ilə əlaqəli yapılan araştırmalarda oturaq mədəniyyətə aid əşyalara rastlanılmaqdadır. Ön-Türklərdə geyik ön plana çıxmaqdadır. Türk qövümləri atla köçəri həyata keçdikdən sonra tanışmışdır. Ön-Türklərə aid mağara şəkillərində “geyik buynuzu taxmış at fiqurlarına” rastanılmaqdadır. Bu durum, Türklərin ata keçid dönəmi yaşadıqlarını göstərməktədir.

Orta Asya’da görülən iqlim dəyişiklikləri, Türk boylarının ilk köç hərəkətlərinə səbəb olmuşdur. Hind yarımadasına, Ortadoğu’ya, Qaradəniz’in quzeyinə, Çin’ə, Sibirya’nın quzeyinə doğru köçlər yaşanmış və Türk boyları oradakı xalqların içinə qarışmışlardır. Köçü tərcih etməyən Türk boyları isə Orta Asya’nın dəyişən qoşullarına uyum sağlamağa çalışmışlardır.

M.Ö. 400 yıllarında Sak ya da İskit olaraq adlandırılan Batı Türküstan və Qara dəniz çevrəsində qurulan və Orta Asya’nın içlərinə doğru uzanan dövlətə aid buluntularda Türk mədəniyyətini yansıdan əşyalara rastlanılmaqdadır. Bu durum, Sakaları oluşduran xalqın bir qisminin və ya Saka dövlətinin Türk olduğu yönündə düşüncələrə səbəb olmaqdadır. Tarix bilimcilərinin bir qismi və Türkoloq’lar Sakaların Türk olduğunu iləri sürməkdədir. Hun dövlətinin isə Sakaların çöküntüye keçməsiylə doğu qanadını idarə edənlərin və doğu qanadı xalqlarının qurduğu bir dövlət olduğu görüşünü mənimsəməkdədirlər.

Türk tarixi kökləri təqribən 5000 il əvvəlinə Orta Asiya ya dayanır. Bu günə qədər çox fərqli coğrafiyalarda yaşayan və bir çox dövlət quran Türklərin tarixdə bilinən ilk dövləti Böyük Hun İmperiyasıdır. Türklər Orta Asiya da, Sibirdə, Yaxın Şərqdə tarixin axışın dərindən təsir etmiş bir qövmdür. Türklər və tarixi haqqında məlumatlar, Bizans, Çin, İran, Ərəb və Hind qaynaqlarında öyrənilməktədir. Türklərin öz qaynaqlarının böyük bir qismi Monqol işğalı əsnasında yox olmuşdur. Bir qismi də hələdə orataya çıxarılmamışdır. Türk tarixinin özəy referansı; Ötükəndə doğan Orxon Yenisey yazılarıdır. Bunların yanında Türklər ilə bağlı birçox arxeoloji sahə tapılmaqdadır. Orta Asiya mədəniyyətindən qalan izlərin böyük bir qismi, Monqol işğalı ilə təxrib olunmuşdur. Türk tarixinə yaxından təsir edən 3 hədis vardır:
Orta Asiyanın iqliminin dəyişməsi və böyük dənizlərin quruması,
Orta Asiya xalqlarının böyük qisminin İslamı qəbul etməsi,
Monqol işğalı.

Esmed Muxtarova – Wikipedia

Əsməd İmamməmməd qızı Muxtarova ( d. 1944, Buzovna, Bakı, Azərbaycan SSR, SSRİ) — Azərbaycan tarixçisi, tarix elmləri doktoru, professor, Bakı Dövlət Universitetinin “Türk xalqları tarixi” kafedrasının müdiri [1] [2] , “Tarix və onun problemləri” nəzəri, elmi, metodik jurnalının təsisçisi və baş redaktoru [3] .

Mündəricat

• 1 Həyatı
• 2 Fəaliyyəti
• 3 Tədqiqat sahəsi
• 4 Seçilmiş əsərləri
• 5 Kitablar
• 6 Təltifləri
• 7 İstinadlar

1944-cü ildə Bakı şəhəri Buzovna qəsəbəsində anadan olub. Buzovna qəsəbəsində 125 saylı orta məktəbdə təhsil alıb. 1967-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirib. 1974-cü ildə “Azərbaycan SSR-də ali təhsilin inkişafı (1959–1965-ci illər)” adlı namizədlik dissertasiyasını müdafiə edib. 1991-ci ildə “Azərbaycan SSR-də kənd təsərrüfatı fəhlələri” adlı doktorluq dissertasiyasını müdafiə edib.

Fəaliyyəti

1967–1970-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsinin əyani aspirantı olub. 1971-ci ildən həmin fakültədə “SSRİ tarixi” kafedrasında çalışır. 1992-ci ildən “Türk və Qafqaz xalqları tarixi kafedrası”nda çalışır. 1999-cu ildən həmin kafedranın müdiridir. “Türk və Qafqaz xalqları tarixi (qədim və orta əsrlər dövrü)” fənni üzrə bakalavr pilləsində dərs aparır. Magistratura təhsil pilləsində “Türk dünyasi tarixi” ixtisasında “Türk xalqlarının dövlətçilik tarixi (qədim dövr və orta əsrlər)”; “Regionşünasliq-Qafqazşünasliq” ixtisasında “Qafqaza türk axınları” problemləri üzrə dərslər aparır. 40-dan çox məqalənin, 2 monoqrafiyanın, 2 kitabın müəllifidir. Rəhbəri olduğu 1 aspirant və 3 dissertant namizədlik dissertasiyası müdafiə edərək tarix elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almışlar. 1999-cu ildə nəşr etdirdiyi “Türk xalqlarının tarixi (qədim dövr və ota əsrlər)” dərsliyinə görə “Xatun” jurnalının redaksiya heyətinin və “Xatun” Əbədi Məclisinin təşkilat komitəsinin qərarı ilə “Sara Xatun” adına fəxri diplomla təltif edilib. 1997-ci ildən nəşr olunmasina başlanmış, təsisçisi və baş redaktoru olduğu “Tarix və onun problemləri” elmi, nəzəri, metodik jurnal vasitəsi ilə Sank-Peterburqun Azərbaycanlı diasporası ilə, Moskva Dövlət Universiteti ilə, Daşkənd Universiteti ilə, İsrail, İran, Almaniya ilə əlaqələr yaradılmışdır. Azərbaycan-Koreya Mədəniyyət Mübadiləsi Assosiasiyasının təşkil etdiyi konfransda iştirak etmişdir (Bakı, 2006).

Tədqiqat sahəsi

Türk xalqlarının qədim dövr və orta əsrlər tarixini tədqiq edir.

Seçilmiş əsərləri

• Əsməd Muxtarova, Nisbət Mehdiyeva, Altay Göyüşov. Türk xalqlarının tarixi (qədim dövrlərdən günümüzə qədər). Vahid proqram. Bakı: Adiloğlu, 2012
• Əsməd Muxtarova. Türk xalqlarının dövlətçilik tarixi. Təhsilin magistratura pilləsi üçün proqram.B., 2002
• Əsməd Muxtarova. Qafqaza türk axınları. Təhsilin magistratura pilləsi üçün proqram, B., 2008
• Əsməd Muxtarova. Türk dünyasının Əbədiyaşar lideri // “Tarix və onun problemləri” jurnalı. Xüsusi buraxılış. Bakı Dövlət Universiteti, 2004
• Əsməd Muxtarova, Qabil Əliyev. Fədakar elm adamı // “Tarix və onun problemləri” jurnalı, № 2.
• Əsməd Muxtarova. Ustad alim və Böyük müəllim // “Tarix və onun problemləri” jurnalı, 2005, № 1.
• Əsməd Muxtarova. Türk xalqları tarixinin tarixşünaslığı // “Tarix və onun problemləri” jurnali, 2005, № 4.
• Əsməd Muxtarova. Судебная система и судопроизводство в Азербайджане и России // “Tarix və onun problemləri” jurnali, 2006, № 2. (həmmüəllif)
• Əsməd Muxtarova. “A view to Korean Azerbaijan historical relations”, 2006, the 1st. new international silk Road Cultural and Akademic Conferebce. 2006 New Silk Road International Siterary Symposium: Baku, 23rd june, 2006.
• Əsməd Muxtarova. Türk xalqlarının dövlətçilik tarixinə dair (qədim dövr və erkən orta əsrlər) // Bakı Universiteti Xəbərləri. Humanitar elmlər seriyası, № 4.
• Əsməd Muxtarova. Skiflər Qafqaza yürüşləri // “Tarix və onun problemləri” jurnalı, 2007, № 3 (həmmüəllif).
• Əsməd Muxtarova. Türk xalqlarının dövlətçilik tarixinə dair (qədim dövr və erkən orta əsrlər) // Bakı Universiteti Xəbərləri. Humanitar elmlər seriyası, 2007, № 1.
• Əsməd Muxtarova. Türk dünyasının əbədiyaşar lideri Heydər Əliyev ömrünün əfsanəyə çevrilmiş səhifələrindən // Ümummilli lider Heydər Əliyevin anadan olmasının 85-ci ildönümü münasibətilə Tarix fakültəsi əməkdaşlarının elmi-praktik konfransının materialları. B., 2008.
• Əsməd Muxtarova, Səidə Əli qızı. Milli qürur və iftixar doğuran ömür (Y.Mahmudovun anadan olmasının 70 illiyi) // Tarix və onun problemləri, 2009, № 1–2, s.483–488
• Əsməd Muxtarova, Sənubər İsmayılova. Dünya və milli mədəniyyətin korifeyləri // Tarix və onun problemləri, 2010, № 4, s.13–19 (rus dilində)
• Əsməd Muxtarova, Sənubər İsmayılova. Türk xalqlarının orta əsrlərdə məişəti və mənəvi mədəniyyəti // Tarix və onun problemləri, 2011, № 2, s.5–11 (rus dilində)
• Əsməd Muxtarova, Gülnar Useynova. Krım tatarlarının Vətənə geri gönmək uğrunda mübarizəsi // Tarix və onun problemləri, 2012, № 3, s.72–80 (rus dilində)
• Əsməd Muxtarova. Azərbaycanın müasir türk dünyasına inteqrasiyası prosesi və Heydər Əliyev // Tarix və onun problemləri, 2013, № 2 (Ümummilli lider Heydər Əliyev – 90), s.34–40
• Əsməd Muxtarova, Sənubər İsmayılova. Orta əsrlərdə Türkmənistan xalqılarının mədəniyyətinin və elminin inkişafı // Tarix və onun problemləri, 2013, № 4, S.5–11 (rus dilində)
• Əsməd Muxtarova. Bakı Dövlət Universiteti “Türk xalqları tarixi” tədrisinin mərkəzidir // Tarix və onun problemləri, 2014, № 4 (Bakı Dövlət Universitetinin 95 illik yubileyinə həsr olunmuş XÜSUSİ BURAXILIŞ), S.17–26
• Manixeizmin qəbulu və Uyğurların sosial-mədəni həyatında təsiri. Tarix və Onun problemləri N1, səh, 26–312016
• Türk Xalqalrının Mədəniyyət tarixində ibtidai dinlərin rolu. Tarix və Onun problemləri N 3. Bakı.2017 5–11
• “Türk xalqlarının tarixinə dair mənbələr (Qıpçaqlar haqqında məlumat verən mənbələr)”. Türk Tarixi jurnalında (Turkish Historical Review 2017 .8.294–306) — Türk xalqlarının mədəniyyət tarixində ibtidai dinlərin rolu (“Tarix və onun problem-ləri” jurnalı 2017, № 3, s. 18 – 22)
• Qədim Türklərdə Totemizm və Onqon kultu(“Tarix və onun problem¬ləri” jurnalı 2017.№ 41, s. 18 – 22)
• XIX əsrin II yarısında Osmanlı İmperiyasında Ermənlərin inglis-rus rəqabətindən yararlanmaq cəhdləri: Erməni məsələsi-nin meydana gəlməsi. hımmüəllif Şəbnəm Cəfərova. Tarix və Onun Problemləri № 1, 2018, s. 41–51.
• Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti liderlərinin əsərlərində İnsan və inkişaf etmiş modeli bağlı məsələlər. Tarix və Onun problemləri, N2. 2018, s. 13–19.
• Azərbaycan Xalq Cünhuriyyətinin yuxarı Qarabağ və Zəngəzur bölgələrində erməni separatizm güclənməsi. həmmüəlif Taleh Cəfərov. Tarix və Onun Problemləri, N2 2018. s. 20–25

• Aqrar sənaye kompleksi şəraitində fəhlə kadrlarının hazırlanması. B., 1972. Monoqrafiya
• Совхозы СССР. Б., 1976, Monoqrafiya,
• Türk xalqlarının tarixi (qədim dövr və orta əsrlər). Bakı, 1999. -Dərslik (2008-ci ildə əlavələr edilmiş və təkmilləşdirilmiş yeni nəşr).
• Türk xalqlarının dövlətçilik tarixinə dair (qədim dövr və orta əsrlər). Bakı, 2002. Təhsilin magistratura pilləsi üçün dərs vəsaiti. [4]

Təltifləri

• III dərəcəli “Əmək” ordeni (2019) [5] ;
• “Bakı Dövlət Universitetinin 100 illiyi (1919-2019)” yubiley medalı (2019) [6] .

İstinadlar

1. ↑”Muxtarova Əsməd Immaməddin qızı”. 2022-07-07 tarixində arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 2018-10-23 .
2. ↑”TÜRK XALQLARI TARİXİ KAFEDRASI”. 2022-03-08 tarixində arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 2021-10-29 .
3. ↑”Tarix və onun problemləri”. 2022-03-08 tarixində arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 2021-10-29 .
4. ↑MUXTAROVA ƏSMƏD IMAMMƏMMƏD QIZI
5. ↑İlham Əliyev orden və medallar verdi [ölü keçid]
6. ↑” ” Bakı Dövlət Universitetinin 100 illiyi (1919–2019)” yubiley medalı ilə təltif olunanlar” (PDF) . 2019-11-27 tarixində arxivləşdirilib (PDF) . İstifadə tarixi: 2019-11-27 .