İMADƏDDİN NƏSİMİ SЕÇİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ I CİLD

Ca­nı­mın (1), cana (2), vü­sa­lın (3) can (4) için­də ca­nı­dır,

Nəsimi 1 ci cild

«Mühacirlərdən əvvəl (Mədinədə) yurd salmış və iman gətirmiş kimsələr öz yanlarına (şəhərlərinə) mühacirət edənləri sevər, onlara verilənlərə (qənimətlərə) ürəklərində ehtiyac (və həsəd) duymaz, özləri ehtiyac içində olsalar belə onları özlərindən üstün tutardılar. Nəfsinin xəsisliyindən, tamahından qorunub saxlanılan kimsələr . məhz onlar nicat tapıb səadətə qovuşanlardır»[9]

9.Əbu Hüreyrə:«Bir kişi Peyğəmbərin (s) yanına gəlib aclıqdan şikayətləndi. Allahın Peyğəmbəri (s) bir nəfəri zövcələrinin evinə göndərdi. Amma onlar dedilər:«Sudan başqa bir şeyimiz yoxdur.» Peyğəmbər (s) buyurdu:« Bu kişini bu axşam kim qonaq aparar?» Əli ibn əbu Talib (ə) dedi:«Ey Allahın Peyğəmbəri, mən onu qonaq apararam.» Sonra Fatimənin (s.ə.) yanına gəlib dedi:«Ey Allahın Peyğəmbərinin qızı, yeməyə nəyin var?» Fatimə dedi:«Şam yeməyindən başqa bir şeyimiz yoxdur, amma qonağı özümüzdən üstün tutar, qabağa salarıq.» Həzrət buyurdu:«Ey Məhəmmədin qızı! Uşaqları yatızdır və çıraqları söndür.» Əli (ə) səhər Peyğəmbərin (s) yanına gəlib baş verənləri Həzrətə danışandan sonra çox keçmədi ki, Allah-taala «…özlərindən üstün tutarlar . . . . . .» ayəsini nazil etdi.»[10]

10.Ayişə:«Allahın Peyğəmbəri (s) dünyadan köçənə kimi heç vaxt üç gün dalbadal doyunca yemək yemədi. Əgər istəsəydi, doyunca yeyə bilərdi. Amma başqalarını özündən üstün tutur, qabağa salırdı.»[11]

11.Əbuttufeyl:«Əli (ə) xoşu gələn bir paltar aldı. Sonra onu sədəqə verib buyurdu:«Allahın Peyğəmbərindən(s) eşitmişəm ki, «hər kim fədakarlıq edərək başqasını özündən qabağa salsa, Allah Qiyamət günü ona Cənnəti bağışlayar.»[12]

12.İmam Sadiq (ə):«Fatimənin (ə. s) evində bir az arpa var idi və o, ondan quymaq hazırladı. Yemək hazır olandan sonra onu qarşılarına qoydular (ki, yesinlər). (Birdən) Bir yoxsul gəlib çıxdı və dedi:«Allah sizə rəhm etsin!» Əli durub yeməyin üçdə birini ona verdi. Çox keçmədi ki, bir yetim gəlib dedi:«Allah sizə rəhm etsin!» Əli (ə) durub yeməyin digər üçdə bir hissəsini ona verdi. Sonra bir əsir gəlib dedi:«Allahın rəhmi olsun sizə!» Əli (ə) durub yeməyin qalan üçdə birini də ona verdi və özü həmin yeməkdən heç dadmadı. Sonra Allah onların barəsində bu ayəni nazil etdi və həmin ayə Allaha görə belə bir fədakarlıq edən hər bir möminə də şamildir.»[13]

2 İcarə
3.İcarə.

«Məgər Rəbbinin rəhmətini onlarmı paylaşdırırlar?! Dünyada onların ruzilərini öz aralarında Biz bölüşdürürük. Biri o birinə iş gördürsün deyə birinin dərəcəsini digərindən üstün etdik. Sənin Rəbbinin mərhəməti onların yığdıqlarından daha yaxşıdır.»[14]

«O iki qızın biri dedi:«Atacan! Onu muzdla çoban tut, çünki bu güclü və etibarlı adam muzdla tutduqlarının ən yaxşısıdır!»[15]

13.İmam Əli (ə): «Onların ruzilərini aralarında biz bölüşdürürük» ayəsi barəsində buyurub- «Pak və müqəddəs Allah bu ayə ilə bizə insanların dolanacaq yollarından birinin icarə olmasını xəbər verdi. Çünki, Allah öz hikməti əsasında insanları istək, əzmkarlıq və digər cəhətlərdən fərqli yaradıb və bu məsələni yaradılmışların dolanışığının dayaq nöqtəsi edib. Ona görə də bir şəxs digərini (onun əmək qüvvəsini) icarə edir. . . . əgər bizlərdən biri özü üçün bənnalıq, xərratlıq, yaxud digər sənət sahiblərinin işlərini görməyə məcbur olsa, onda dünyanın işləri düzəlməz. İnsanların buna imkanı da yoxdur və heç cür bunu edə bilməzlər. Lakin, Allah onların istəyini müxtəlif etdi, hər kəsin meylini bir işə saldı ki, həmin işi başqaları üçün də görsün və hər biri başqasının köməyi ilə vəziyyətinə uyğun olaraq məişət işlərini irəli aparsın. Beləliklə, Allah dəqiq bir tədbir tökübdür.»[16]

4.İnsanın muzdlu iş görməsinin xoşagəlməzliyi.

14.Əmmar Sabati:«Əbu Abdullaha (İmam Sadiqə (ə)) dedim:«İnsan ticarət edib özünü belə bir şəkildə icarəyə verə bilərmi ki, alver etdiyi miqdarda ona (pul) verilsin?» Buyurdu:«Özünü muzda satmasın, əksinə, Allahdan ruzi istəsin və ticarətə başlasın. Çünki əgər muzdla işləsə öz ruzisinə mane olub.»[17]

5.İcarədə dəllallıq.

15.Məhəmməd ibn Müslim:«İmam Baqir və ya İmam Sadiqdən (ə) soruşdular:«Bir şəxs iş götürür, amma onu özü yerinə yetirmir başqasına həvalə edir və ortada xeyir götürür.»Buyurdu:«Özü də həmin işin bir qədərini görməsə, xeyr. (bu düzgün deyil)!» [18]

6. Muzd alanın haqqını kəsməmək.

16.Həzrət Peyğəmbər (s):«Allah muzd alanın (fəhlənin) muzdunu kəsən şəxsin əməlini puç və ətri beş yüz illik məsafədən hiss olunan Cənnətin iyini ona haram edər.»[19]

17. Həzrət Peyğəmbər (s):«Muzd alanın (fəhlənin) muzdunu kəsmək böyük günahlardandır.»[20]
7.Zəhmət haqqının müəyyənləşdirilməsi və zəhməthaqqı verməyin qaydası.

18.Həzrət Peyğəmbər (s):«Fəhlənin zəhməthaqqını onun təri qurumamış verin və həmin iş halında onun muzdunu müəyyənləşdirin.»[21]

19.İmam Əli (ə):«Allahın Peyğəmbəri (s) muzdu təyin edilməmişdən qabaq fəhlə işlətməyi qadağan edib.»[22]

3 Əcəl

20.İmam Əli (ə):«(Allah) əcəlləri (ömrün müddətini) təqdir edib, müəyyənləşdirib. Bəzilərini uzun və Bəzilərini qısa edib və bir qismini arxaya atıb və bir qismini qabağa salıb. Onların amillərini ölümə bağlayıb (əcəlin sona çatmasının səbəblərini hazırlayıb).»[23]

İMADƏDDİN NƏSİMİ SЕÇİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ I CİLD

Kitaba böyük Azərbaycan şairi İmadəddin Nəsiminin (1369-1417) doğma dilimizdə əsasən lirik tonda qələmə alınmış qəzəlləri daхil еdilmişdir. Ədəbi dilimizin formalaşmasında mühüm rol oynamış bu şеirlərdə insane gözəlliyinin tərənnümü, lirik aşiqin qəlb çırpıntıları aparıcı yеr tutur.

Altı yüz ildir ki, böyük Azərbaycan şairi İmadəddin Nəsiminin adı Yaхın Şərqdə mərdlik, fədakarlıq və iradə rəmzi kimi hörmətlə çəkilir. Altı yüz ildir ki, məsləki uğrunda dara çəkilib dərisi soyulan, son nəfəsində bеlə öz sözündən dönməyən bu mərd insanın faciəli ölümü şairlərin şеrində, aşıqların sazında tərənnüm еdilir. Nəsimi Azərbaycan dilində şеrin ilk gözəl nümunələrini yaradan, öz mütərəqqi fikirlərini yüksək bədii dillə ifadə еtməyi bacaran qüdrətli sənətkarlardan biri olmuşdur. Onun ana dilindən başqa ərəb və fars dillərində də yaratmış olduğu divanlar şairin adının öz vətənindən çoх-çoх uzaqlarda, bütün Yaхın Şərqdə şöhrətlənməsinə səbəb olmuşdur. Şairin əsil adı Əlidir. O, 1369-cu ildə Şamaхı şəhərində doğulmuşdur. Atası Sеyid Məhəmməd dövrünün tanınmış adamlarından olmuşdur. Sеyid Əli ilk təhsilini Şamaхı şəhərində almış, sonralar biliklərini daha da təkmilləşdirmiş, хüsusən fəlsəfi və dini cərəyanları öyrənməyə həvəs göstərmişdir. O, Nizami, Хaqani, Məhsəti, Fələki, Zülfüqar Şirvani, Arif Ərdəbili, Mahmud Şəbüstəri və Marağalı Əvhədinin əsərləri ilə tərbiyələnmiş, еyni zamanda Yaхın Şərqin görkəmli şairlərinin: Cəlaləddin Rumi, Rudəki, Sədi, Əttar və başqa klassik şairlərin əsərlərini dərindən öyrənmiş, özü də kiçik yaşlarından şеir yazmağa başlamışdır.

Aşağıdakı düyməyə vuraraq resursu yükləyə bilərsiniz.

Nəsimi 1 ci cild

İctimai lirikanın görkəmli yaradıcısı

İmadəddin Nəsimi

Həyatı haqqında

XIII-XV əsr­lər Azərb­aycan ədə­biyy­atı­nın ən qüd­rət­li qə­ləm sahibi Seyid İma­dəd­din Nə­si­mi­dir. Sə­nətk­arın həya­tı və şəx­siy­yəti barədə çox az şey bəl­li­dir. Şai­rin adı, anadan olduğu yer və il barədə də müba­hi­səli fi­kir­lər mövc­uddur. Müx­tə­lif mən­bə­lər onun adını İma­dəd­din, Nə­simi, Nə­si­məd­din, Əli, Müs­li­həd­din, Ömər və s. kimi qeyd edir­lər.

Ümu­mi və daha düz­gün qən­aət belə­dir ki, şai­rin əsl adı İmad və ya İma­dəd­din (“di­nin di­rəyi”), tə­xəl­lüsü isə Nə­si­mi­dir.

Azərb­aycan sə­nətk­arı­nın anadan olduğu yer barədə də mübahisə var. Onun Bağdad yaxın­lı­ğınd­akı Nə­sim kən­din­də, Nis­si­bin­də, Diya­rbə­kir­də, Şira­zda, Hə­ləb­də, Bakıda, Şama­xıda, Təb­riz­də və s. yerlər­də doğulduğunu söy­lə­yən­lər də var.

Ədəbiyyat tarixçilərimizin böyük bir qismi onun Şamaxıda anadan olduğunu qəbul edir. Sə­nətk­arın Təb­riz­də doğulması daha mən­tiq­li və hə­qi­qətə uyğun gö­rü­nür; bir sıra ciddi ərəb tədqiqatçıları onu “Təb­riz­li” nis­bəsi ilə yad edir.

Nə­si­mi­nin tə­vəl­lüd tarixi də də­qiq şə­kil­də bəl­li deyil. Bu tarix müx­tə­lif müəl­lif­lər tə­rə­fin­dən az qala 30 il­lik bir müd­dəti əha­tə edən sü­rək­li bir dövr ər­zin­də aşağı və yuxarı sü­rüş­dü­rü­lür. XX əs­rin 60–80-cı il­lə­ri­ndə Azərb­aycan nə­si­mi­şüna­sları şai­rin 1369-70-ci il­lər­də anadan olduğunu qəbu­l etmişlər. Lakin bir sıra faktlar bu fikrin qəbul edilməsinə mane olur. Nə­si­mi­nin təx­minən XIV yü­zil­li­yin 50-ci il­lə­rin­də anadan olduğunu söy­lə­mək müm­kün­dür.

Nə­simi özü­nün də dediyi kimi “məka­nsız”, səyyahvarı bir həya­t keçir­miş, uzunmüd­dət­li yaşayış yeri olmamış­dır. Şai­rin:

Məka­nsız oldu Nə­simi, məka­nı yoxdur anın,

Məka­nə sığm­ayan ol bi­məka­n məka­ni nedər? –

misr­alarınd­a müəy­yən məca­zi­lik olsa da, birb­aşa yer üzün­dəki konkret məka­nsız­lığa, yer-yurdsuzluğa işa­rə olunur.

Onun Təb­riz, Şamaxı, Bakı, Şiraz, Bursa, Mərəş, Bağdad, Şam, Misir, Hə­ləb və s. yerlər­də olduğu bəl­li­dir.

Əsər­lə­rin­dən bəl­li olur ki, sə­nətk­ar döv­rün kəlam, heyət, fiqh, əruz, riya­ziyy­at, mən­tiq, fəl­səfə, tarix, təbiət və s. kimi dün­yəvi elmlə­rinə kifa­yət qə­dər bə­ləd olduğu kimi, Quranı, hə­dis və təf­siri, müx­tə­lif dini elmləri, həm­çi­nin ərəb, fars və türk dil­lə­rini də mü­kəm­məl mə­nim­sə­miş­dir.

1394-cü ildə Teymurun gös­tə­rişi ilə Azər­bay­can hakimi olan oğlu Mira­nşah hüru­fi­lə­rin şeyxi F.Nəi­mini Şirv­anda tutdurur və bir müd­dət Naxçıva­nda Əlin­cə qalasınd­a həbs­də saxladıqd­an sonra edam etdi­rir. Cid­di şə­kil­də tə­qibə məru­z qalan hüru­fi mü­rid­ləri, o cüm­lə­dən Nə­simi Şirv­an və Bakını tərk edir. Şai­rin fars di­lin­dəki şeir­ləri içə­ri­sin­də Bakıda oldu­ğunu və buranı tərk etmək is­tə­di­yini gös­tə­rən belə bir beyt vardır: Ey Nə­simi, Allah deyib ki, yer üzü geniş­dir. Bakı tor­pağını tərk et, bura sə­nin yerin deyil.

Azərb­aycanı tərk etdik­dən sonra Tür­ki­yəyə gedən şair müx­tə­lif şə­hər­lə­r­də yaşayır. Türk şairi Şeyxi ilə gö­rü­şür. Başqa bir türk şairi Rəfii ilə yaxın dost olur. Nə­si­miyə və hüru­fi­liyə də­rin rəğ­bət bəs­lə­yən Rəfii­nin, hətt­a Nə­si­mi­nin mü­rid­li­yini qəbu­l etdi­yini söy­lə­yən­lər də var. Belə bir məlu­mat da mövc­uddur ki, Əbül­hə­sən Əli­yül Əla ilə bir­lik­də Tür­ki­yəyə gə­lən şair bir müd­dət bəkt­aşi­lər içə­ri­sin­də yaşamış, onlar arasınd­a bəkt­aşi­lik əvə­zinə hüru­fi­lik ide­yalarını təb­liğ etmək­lə məşğ­ul olmuşdur.

Tür­ki­yədə də tə­qibə məru­z qalan sə­nətk­ar müx­tə­lif şərq öl­kə­lə­rini gəz­miş və nəha­yət, Suriya­nın Hə­ləb şə­hə­rinə gə­lib çıx­mış­dır. Nəi­mi­dən sonra o, hüru­fi­li­yin şeyxlə­rin­dən olmuş­dur

Şai­rin vəfa­t tarixi də­qiq şə­kil­də bəl­li­dir. Bu tarix mila­di 1417, (hicri – 820-ci) ildir. Onun tutulub edam edil­məsi barədə isə müəy­yən rəva­yət­lər yaranmışdır. Nə­simi 1417-ci ildə Hə­ləb valisi Yaşbək ibn Abdullah əl-Yusi­fi­nin döv­rün­də Mi­sir məm­lük sultanı Əl-Müəy­yəd Seyfəd­di­nin (1412–1421) əmri ilə Hə­ləb şə­hə­rin­də faciə­li şə­kil­də qət­lə yeti­ril­miş­dir. Onun adı və ölümü fəda­karlıq simv­oluna çevril­miş­dir. Hə­ləb­də dəfn edil­miş­dir. Qəb­ri bu şə­hər­də­dir və hə­min yer şai­rin adı ilə “Nə­simi tək­yəsi” adlanır.

Yaradıcılığı haqqında

Şair zən­gin yaradı­cı­lıq irsi qoyub getmiş­dir. O, üç dil­də – türk­cə (Azərb­aycan türk­cə­sin­də), farsca və ərəb­cə şeir­lər yazmış­dır. Şai­rin doğma türkcəmizdə və fars dilin­də diva­nları bizə çatmış­dır. Ərəb di­lin­də diva­n yaratdığı barədə isə məlu­matı­mız yoxdur. Nə­simi li­rik şair­dir və şeir­lə­ri­nin hamısı bu ədəbi növ­də qə­ləmə alın­mış­dır.

Sə­nətk­arın bədii irsi bü­tün­lük­lə əruz vəz­nin­də­dir. O, ərəb poezi­ya­sı­nın vəz­ni olan əru­zu çox məha­rət­lə türk şeiri ilə uzlaşdıra bil­miş­dir. Yaradı­cı­lı­ğınd­a aparıcı janr qə­zəl­dir. Lakin klassik poezi­ya­nın müx­tə­lif bədii forma və janrlarınd­a uğurla qə­lə­mini sına­mış­dır: qəzəl, qə­sidə, müs­təza­d, tər­cibənd, tuyuq, rübai, məs­nəvi və s.

Nə­simi tək­cə Azərb­aycan ədə­biyy­atınd­a deyil, ümu­miy­yət­lə, islam şər­qin­də ic­tim­ai-fəl­səfi şei­rin ən bö­yük nüma­yən­də­lə­rin­dən sayı­lır. O, is­tər ana di­lin­də, is­tər­sə də farsca yazdığı poetik nümu­nə­lər­də bu sahədə ciddi uğur qazanmışdır.

Sə­nətk­arın şeir­lə­rini mövzu-məzm­un dai­rə­sinə və ide­ya is­tiqa­mə­tinə görə bir neçə qrupa ayırm­aq olar: tə­ri­qət poeziya­sı, dün­yəvi poeziya, dini poeziya nümu­nə­ləri və s.

Yaradı­cı­lı­ğı­nın il­kin dövr­lə­rin­də Nə­simi sufi­liyə meyil etmiş, F.Nəi­mi­nin hüru­fi­lik ide­yalarını yay­ma­ğa başladığı dövr­dən sonra isə hə­min tə­ri­qət cə­rəya­nına bağlanmış­dır. Buna görə də onun yaradı­cı­lıq yolu iki mər­hə­ləyə ayrı­lır. Sufiya­nə şeir­lə­rini daha çox bi­rin­ci, hüru­fi şeir­lə­rini isə ikin­ci mər­hə­lədə yazdığı güman edilir. Kə­miy­yət etiba­rı ilə hüru­fiya­nə poetik nümu­nə­lər üs­tün­lük təş­kil edir və sə­nət­ka­rın bədii-fəl­səfi ir­si­nin əsas qis­mi bu tip­li söz sə­nəti abidə­lə­rin­dən iba­rət­dir. Bununla belə, tə­səv­vüf­lə hüru­fi­lik gö­rüş­lə­ri­nin üst-üstə düşən, bir-bi­rini təkr­ar edən bir çox cə­hət­ləri ol­du­ğundan bə­zən hansısa bədii nümu­nəni konkret olaraq hansısa tə­­ri­qət cə­rəya­nına aid etməyə, yarımq­rup çər­çi­və­sin­də təh­lil et­məyə ehtiya­c qalmır.

Bir hüru­fi sə­nətk­arı olaraq ins­ana müna­si­bət və ümu­miy­yət­lə, ins­an konsepsiya­sı Nəsiminin poetik-fəl­səfi alə­min­də başlıca mə­sə­lə­dir. İns­an obrazı Nə­simi yaradı­cı­lı­ğınd­a özü­nə­məxs­usluğu ilə seçilir. O həm bə­şəri, həm də ila­hi keyfiy­yət­lərə malik­dir. Ümu­miy­yət­lə, bu Azərb­aycan şai­ri­nin poetik düny­a­sın-

d­akı ins­an obrazı bü­tün orta əsr­lər Qərb və Şərq ədə­biyy­atınd­akı ins­an obrazlarınd­an daha əzə­mət­li, ülvi və möh­tə­şəm gö­rü­nür.

Nə­simi yaradı­cı­lı­ğınd­a ins­ana adi bə­şəri öl­çü­lər­lə yanaşmaq tamamilə yanlış­lığa və qeyri-obyektiv­liyə gə­ti­rib çıxa­ra bilər. Çün­ki şair adəm övl­adına ila­hi varlı­ğın bir zər­rəsi və bir sıra ila­hi si­fət­lə­rin daşı­yı­cısı kimi baxır və insan – Tanrı müna­si­bət­ləri onun yaradı­cı­lı­ğı­nın ən başlıca təs­vir və tə­rən­nüm ob­yek­ti­dir. Buna görə də sə­nətk­arın insa­n obrazına da məhz bu müs­tə­vidə, Haqq – ins­an müna­si­bət­ləri çər­çi­və­sin­də baxmaq lazım gəlir.

Nə­si­mi­nin ins­an obrazı hər yerdə­dir, mahiy­yət­cə əzəli və əbə­di­dir. Bir sözlə, filo­sof sə­nətk­arın hüru­fi­məs­lək və hüru­fi düny­a­gö­rü­şünə malik li­rik qəh­rəma­nı Haqqın özün­dən başlamış məna və mülk alə­min­dəki son zərrə – xil­qətə qə­dər hər şeydə ins­anı görür, ondan nişa­nə və əla­mət tapır. Bəs bu qə­dər saysız, öl­çü­süz, həm za­mana və məka­na sığan, həm də sığm­ayan qeybi və maddi var­lıq­l­arın, xaliq, xil­qət və insa­nın bir­li­yini müm­kün edən, onu pə­ra­kən­də­lik­lər­dən və sist­emsiz­lik­dən xila­s edən nədir? Əl­bət­tə, “vəh­dəti-vücud” fəl­sə­fəsi. Məhz bu dini-fəl­səfi təli­min sa­yə­­­sin­də Nə­simi hər şeyi vahid bir müs­tə­viyə yı­ğış­dıra bilir, onu müəy­yən ənd­azəyə salır:

Kün-fəka­nın çün­ki əsli zat imiş,

Cüm­lə əşya vəh­dətə ayat imiş.

Nə­si­mi­nin ins­an konsepsiya­sı­nın zir­və­sin­də və yekunun­da kamil şəx­siy­yət problemi dayanır. Bu özünü və ila­hi hə­qi­qət­­ləri dərk edən, hərf­lə­rin elmini bilən, şeytan adlanan nəf­sin əsa­rə­­tinə düş­mə­yən, hüru­fi gö­rüş­lə­rini dərk və qəbu­l edən, ins­a­nı və Haqqı sevən hə­qi­qət yolçusudur. Bu cür müsa­fir­lik, təbii ki, özünü tanıma­qdan başlayır.

Eşq fəl­sə­fəsi, ümu­miy­yət­lə, tə­ri­qət­də və tə­ri­qət ədə­biy­yatınd­a mü­hüm bir ruhi-mə­nəvi və his­si kateqoriya olduğu ki­mi Nə­simi yaradı­cı­lı­ğınd­a da xüsu­si çə­kiyə, ölçüyə malik­dir:

Mən əzəl­dən eşq ilə pir olmuşam,

ina­mına əsa­slanan şai­rin nə­zə­rin­də eşq aşiq və arif­dən ötrü əzəli bir qis­mət­dir.

Nə­si­mi­nin eşq fəl­sə­fə­sin­də eşq və qəm, eşq və əql, eşq və rüsv­alıq, eşq və heyranlıq və s. xüsu­si hissi-ruhani kate­qo­ri­ya­lar kimi diq­qəti cəlb edir.

Sə­nətk­ar zahiri iba­dəti, şəriət qanunlarına əməl etmə­yin icb­ari qaydalarını da eşqin ruhi-mə­nəvi səda­qəti ilə əvəz edir:

Əgər­çi zikr təs­bi­hin səva­bı çoxdur, ey zahid,

Mən onu eşqə də­şir­dim, anın keçdim səva­bınd­an.

Nə­si­mi­nin bədii ir­si­nin bir qis­mini də dün­yəvi motiv­li poeziya nümu­nə­ləri təş­kil edir. Bu tip­li poetik ör­nək­ləri də müx­tə­lif mövz­u qruplarına ayırm­aq olar: dün­yəvi mə­həb­bət və gö­zəl­liyi tə­rən­nüm edən şeir­lər, ic­tim­ai-fəl­səfi şeir­lər, təbiət li­rika­sı, əxl­aqi-dida­ktik şeir­lər və s.

Sə­nətk­arın dün­yəvi mə­həb­bət, gö­zəl­liyi təs­vir və tə­rən­nüm edən xeyli şeiri vardır. “Bu nə adət­dir, ey türki-pə­riza­d”, “Ey Mə­siha­dəm, nişə can vermə­din cansızl­ara”, “Şən­bə günü mən uğradım ol sərvi-rəva­nə”, ”Ayrı­lıqd­an yar mə­nim bağrımı büry­an eylədi” misr­a­ları ilə başlayan, “Xoş gör­dük səni”, “Susadı”, “Neylə­rəm?”, “Etmə­gil” və s. rə­difl­i qə­zəl­ləri, habelə başqa janrlarda yazdığı bir sıra şeir­ləri bu tip­li bədii nümu­nə­lər­dir.

Maraqlıdır ki, bu qə­bildən dün­yəvi motiv­li poeziya ör­nək­lə­ri­n­də də müəy­yən məqa­mlarda tə­ri­qət ide­yaları ilə rastlaşı­rıq. Mə­sə­lən, əsa­sən, dün­yəvi mə­həb­bə­tin tə­rən­nü­münə həsr olunmuş, maddi həya­t aşi­qi­nin hiss və duyğularını ifa­də edən “Etmə­gil” qə­zə­lin­də li­rik qəh­rəma­n deyən­də ki:

Bür­qəi üzün­dən açarsan mə­gər naməh­rəmə,

Giz­li əsr­arı əyan etmək di­lər­sən, etmə­gil! –

bu fi­kir­ləri hüru­fi­lik etiqa­dı­nın mövqeyi baxımından da şərh etmək müm­kün­dür. Buna baxmayaraq, adını çək­di­yi­miz, həm­çi­nin Nə­si­mi­nin tə­ri­qət ide­yaları çərçivəsinə sığ­ma­yan bir çox li­rik əsər­lə­rini, hə­qi­qə­tən, dün­yəvi mövz­u və ide­yalarla bağlı bədii nümu­nə­lər hesab etmək olar.

Belə­lik­lə, Nə­simi yaradı­cı­lı­ğınd­a həm ilahi, həm də dün­yəvi eşq, mə­həb­bət və gö­zəl­li­yin təs­vir və tə­rən­nümü ilə rastlaşı­rıq. Tə­ri­qət ide­oloqları­nın tə­biri ilə desək, o, tə­ri­qət şeir­lə­rin­də hə­qiqi, dün­yəvi motiv­li əsər­lə­rin­də isə məca­zi mə­həb­bəti tə­rən­nüm edir. Bu yö­nüm­lü şeir­lər arasınd­a başlıca fərq də orasınd­adır ki, tə­ri­qət şeir­lə­rin­dəki məşuq, yar, gözəl, canan, dil­bər və s. ila­hi gö­zəl­lik və keyfiy­yət­lərə malik­dir, Haqqın tims­alı və ya özü­dür, bə­şəri xis­lə­tin föv­qün­də dayanır. Məca­zi mə­həb­bət poeziya­sınd­a isə məşuq, məhb­ub, sevgili bə­şəri xis­lət­dən xali deyil, adəm övl­adı­dır, bən­də­dir, maddi alə­min subyekti­dir, ins­ani əməl və davranışl­ara malik­dir.

Nə­si­mi­nin dün­yəvi motiv­li əsər­lə­ri­nin bir qis­mini onun ic­tim­ai-fəl­səfi məzm­unlu şeir­ləri təş­kil edir. Ümu­miy­yət­lə, Nə­simi filo­sof şair­dir. Onun həm tə­ri­qət, həm dün­yəvi, həm də dini şeir­lə­rin­də fəl­səfi fi­kir daim aparıcı mövq­edə­dir.

Sə­nətk­arın ic­tim­ai-fəl­səfi poeziya­sınd­a üç meyl daha qa­ba­rıq şə­kil­də özünü təza­hür etdi­rir: bi­rin­cisi, düny­a və onun vəfa­sız­lı­ğınd­an şika­yət, düny­anı tən­qid; ikin­cisi, düny­anın şər xis­lət­li ins­anlarınd­an narazı­lıq və onları tən­qid; üçün­cüsü isə, düny­anın yaradı­lışı, hik­məti barədə dü­şün­cə və suallara cavab axtarmaq.

Şai­rin maddi düny­aya və ona məxs­us hər şeyə müna­si­bəti ardı­cıl şə­kil­də tən­qidi xarakter daşı­yır. Əgər tə­ri­qət poeziya­sınd­a müəl­lif düny­anı ins­an ruhu və mö­min üçün zind­an hesab edir­sə, ( Mö­’minə həqq düny­anı zind­an dedi, Mö­minə çox qal­ma­ya zind­anı­mız ) dün­yəvi ruhlu şeir­lə­rin­də də hə­min ide­ya­nı davam etdi­rir. Onun rəy və müla­hi­zəsi belə bir qəti hök­mə əsa­slanır:

Düny­a duracaq yer deyil, ey can, sə­fər eylə!

Aldanma anın alına, andan hə­zər eylə!

Payən­də degil döv­ləti, ey xacə, cahanın,

Əsb­abinə aldanma, gəl andan gü­zər eylə!

Nə­si­mi­nin ic­tim­ai-fəl­səfi şeir­ləri içə­ri­sin­də “Nədir?” rə­dif­li qə­zəli və “Bəh­rül-əsrar” (“Sir­lər dəry­ası”) qə­si­dəsi xüsu­si yer tutur. Şai­rin “Nədir?” rə­difi ilə bir neçə qə­zəli vardır. Bunlardan “Dünü gün mün­tə­zi­rəm mən ki, bu pərg­ar nədir?” misr­ası ilə başlayan qə­zəl daha çox məşh­urdur. Şeir XIV əsr Azərb­aycan sə­nətk­arı M. Əv­hə­di­nin fars di­lin­də qə­ləmə aldığı eyni rə­dif­li (“Çist?”) qə­zə­linə nə­zi­rə­dir. Təd­qiqa­t­çıla­r bə­zən bunu M. Əv­hə­di­dən sər­bəst tər­cümə də adlandı­rırl­ar. Maraqlı­dır ki, Nə­simi eyni rə­dif və məz­munda həm Azər­baycan türk­cə­sin­də (“Nədir?”), həm də fars di­lin­də (“Çist?”) poetik nümu­nə yaratmış­dır.

“Nədir?” qə­zəli xil­qət və onun hik­məti, is­tər qeybi, is­tər­sə də cism­ani varlıql­arın sir­li yaradı­lışı, kosmik kaina­tdakı müb­həm hadi­sə­lər, gedişa­t və s. barədə dü­şün­dü­rücü və cavabı əs­rarlı olan suallardan iba­rət­dir. Əs­lin­də, millətindən, dinindən asılı olmayaraq insanları daim dü­şün­dü­rən, məşğ­ul edən qlobal mət­ləb­ləri Azərb­aycan şairi poeziya dili ilə ifa­də etmiş­dir. Gecəsi-gün­düzü olan bu kaina­t, doqquz fələk, zaman, bürc­lər və sonsuz sayda ulduzlar həm ocaq, həm də nur mən­bəyi olan gü­nəş nədir? Fə­lə­yin və mə­lə­yin əzəli mən­şəyi, əsli haraya bağlı­dır? Şei­rin əv­vəl­ki beytlə­rin­də yaradı­lı­şın daha miqy­aslı, həm qeybi, həm də bü­töv kosmik məka­nı əha­tə edən maddi varlıql­arı və onların hik­məti barədə sorğu aparan li­rik qəh­rəma­n sonra yer üzə­rinə enir, buradakı rəng­arəng məxl­uq, hadisə, proses və gedişa­tın mahiy­yə­tini anlamağa, bu müx­tə­lif­li­yin sə­bə­bini öy­rən­məyə çalı­şır. Bu axtarışd­a təbii ki, ilk növ­bədə ins­an yada düşür:

Odü su, torpağü yel adlı nə­dən­dir adəm?

Ana səc­də nə üçün, ib­lisə ink­ar nədir?

Nəsimi yüksək sənətkarlıq qüdrətinə malikdir. Onun əsərləri istər vəzn, istər qafiyə, istər bədii sözün yaratdığı müsiqi effekti, istərsə də məcazlar sistemi baxımından mükəmməl, zəngin və cazibə­dardır. Şair şeirlərində rəngarəng məcaz növlərindən, ayrı-ayrı bədii vasitələrindən məharətlə istifadə etmişdir. Aşağıda bir neçə nümunə ilə kifayətlənilmişdir.

Cinas. Ci­nas bədii əsər­də söz gö­zəl­liyi və ahə­ng­dar­lıq ya­ra­dan və ən çox iş­lə­nən poe­tik ka­te­qo­ri­ya­lar­dan bi­ri­dir. Bu, şeir­də for­maca ya tam eyni, ya da çox cüzi fərq­lə­nən söz və ifa­də­lə­rin tək­rar, la­kin fərq­li mə­nada iş­lə­dil­mə­si­dir. Mə­sə­lən:

Ca­nı­mın (1), cana (2), vü­sa­lın (3) can (4) için­də ca­nı­dır,

Canə (5)canü (6)canə canü canü (7) həm ca­na­nı­dır (8).

Beyt­də “can” sözü çox us­ta­lıq­la bir neçə dəfə fərq­li mə­na­lar­da tək­rar edil­miş­dir. Hə­min söz­lə­rin ar­dı­cıl­lıq­la mə­na­ları be­lə­dir: 1 – qəlb, könül; 2 – sevgi­lim, niga­rım; 3 – ruh; 4 – ma­hiy­yət; 5 – can, can­lını ya­şa­dan cöv­hər; 6 – qəlb, könül; 7 – həyat, ya­şa­yış; 8 – güc, sevgi­li (tə­ri­qət an­la­mın­da Haqq).

Bey­tin mə­nası be­lə­dir: Sevgi­lim (niga­rım), sə­nin vü­sa­lın mə­nim qəl­bi­min (kön­lü­mün) içə­ri­sin­dəki ru­hun ma­hiy­yə­ti­dir, Can (aşiqi in­san kimi diri sax­la­yan cöv­hər) qəl­bim­dəki hə­ya­tın (ya­şa­yı­şın) gü­cü­dür (digər mə­nada sevgi­li­dir, tə­ri­qət an­la­mın­da isə ila­hi­dir, Haq­dır). Hü­rufi şair “can” sö­zü­nün çox­qat­lı məna ça­lar­la­rın­dan mə­ha­rət­lə ya­rar­lan­maq­la özü­nün “vəh­dəti-vü­cud­çu” gö­rüş­lə­rini də bey­tə sı­ğış­dır­mış­dır.

1.Al­le­te­ra­siya – sa­mit səs­lə­rin tək­rarı; 2.As­so­nans – sait səs­lə­rin tək­rarı:

Bə­zən sə­nət­kar ob­raz­lı­lı­ğın və bədiiy­ya­tın fo­ne­tik sə­viy­yədə im­kan­la­rını daha ge­niş öl­çüdə nü­ma­yiş et­di­rir. Eyni bədii par­çada həm al­le­te­ra­siya, həm də as­so­nans ya­ra­dır. Mə­sə­lən:

Yürəgi­mi ya­rəli ey­lədi şöv­qün, iriş,

Ya­rə­sinə bax bu gün qoy­ma anı ya­rinə.

Yan­dı­rı­ram ca­nımı şəm­’inə pər­vanə tək,

Ya­nar imiş yar içün va­sil olan ya­rinə.

Bu­rada 1, 2 və 4-cü mis­ra­lar­da “y”, 2, 3 və 4-cü mis­ra­lar­da “n” sa­mit­lə­ri­nin al­le­te­ra­si­yası, 1-ci və 4-cü mis­ra­lar­da “i”, 2, 3 və 4-cü mis­ra­lar­da “a” sait­lə­ri­nin bədii məz­mu­nun siq­ləti ilə səs­lə­şən uyar­lı as­so­nan­sı ya­ra­dıl­mış­dır.

Təş­beh. Bən­zət­mə qoş­ması və əla­məti iş­ti­rak et­mə­yən nümunə:

Zül­fün ge­cəsi qədr­dü­rür, al ya­na­ğın ay

Me’­rac üzün, sid­rə boyun, qa­şın iki yay.