1. Orfoepiya təliminin nəqsəd və vəzifələri

The place of orthography in our oral speech

Og’zaki nutqimizda orfoepiyaning o’rni Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Nozima Bahtiyorovna Ulug’Ova

Lahjaviy nutq bu orfoepik qoida normalarini buzibgina qolmay, nutq intonatsiyasiga, uning sahnaviy xatti-harakatiga putur yetkazadi. Shu bois so’z san’ati nutq madaniyati bilan shug’illangan ijodkor orfoepiya qoidalarini mukammal bilishi kerak. Sahnaviy nutqning eng qimmatbaho xislatlaridan biri uning ob’ektiv voqelikning obrazli ko’rinishlarida estetik barkamol aks ettirishdir. Sahna hayotiyligi va sahna haqiqatining in’ikosidir. Shuning uchun sahna nutqi nutqdagi hayotiylik asoslarini chuqur o’rganishi, amalda ularga qat’iy rioya qilishi shart. Bu orfoepiya o’z ichiga oluvchi adabiy talaffuz normalarini belgilovchi qoidalardir. Biroq bu nutq bilan shug’illanuvchilarning adabiy talaffuz normalarini egallashini o’zi kifoya degan gap emas. Chunki sahnaviy ijodkorlikda, personaj tili, bor. Bu masala yechimini ijodkor o’z kasbining bilmdoni bo’lish bilan yecha oladi. Ana shunday bilmdonlik dialektikalogiyasi asoslarini bilishdir.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по языкознанию и литературоведению , автор научной работы — Nozima Bahtiyorovna Ulug’Ova

TASAVVUR VA SО‘Z XATTI-HARAKATI
MADANIY NUTQNING ASOSIY KOMMUNIKATIV SIFATLARI
SHE’RIY NUTQNING LINGVISTIK TADQIQI
SAHNA NUTQI FANINI OʻQITISHDA PEDAGOGIK YONDASHUVNING AHAMIYATI
TEATR SAN’ATINING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
i Не можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Og’zaki nutqimizda orfoepiyaning o’rni»

Og’zaki nutqimizda orfoepiyaning o’rni

Nozima Bahtiyorovna Ulug’ova O’zbekiston davlat san’at va madaniyat instituti Nukus filiali

Annotatsiya: Lahjaviy nutq bu orfoepik qoida normalarini buzibgina qolmay, nutq intonatsiyasiga, uning sahnaviy xatti-harakatiga putur yetkazadi. Shu bois so’z san’ati nutq madaniyati bilan shug’illangan ijodkor orfoepiya qoidalarini mukammal bilishi kerak. Sahnaviy nutqning eng qimmatbaho xislatlaridan biri uning ob’ektiv voqelikning obrazli ko’rinishlarida estetik barkamol aks ettirishdir. Sahna hayotiyligi va sahna haqiqatining in’ikosidir. Shuning uchun sahna nutqi nutqdagi hayotiylik asoslarini chuqur o’rganishi, amalda ularga qat’iy rioya qilishi shart. Bu orfoepiya o’z ichiga oluvchi adabiy talaffuz normalarini belgilovchi qoidalardir. Biroq bu nutq bilan shug’illanuvchilarning adabiy talaffuz normalarini egallashini o’zi kifoya degan gap emas. Chunki sahnaviy ijodkorlikda, personaj tili, bor. Bu masala yechimini ijodkor o’z kasbining bilmdoni bo’lish bilan yecha oladi. Ana shunday bilmdonlik dialektikalogiyasi asoslarini bilishdir.

Kalit so’zlar: Lahja, nutq, teatr, orfoepiya, talaffuz, til televideniya, radio, intonatsiya.

The place of orthography in our oral speech

Nozima Bakhtyorovna Ulugova Nukus branch of Uzbekistan State Institute of Art and Culture

Abstract: Dialect speech not only violates the norms of this orthoepic rule, but also damages the intonation of speech, its stage behavior. That’s why the artist who is engaged in speech culture should know the rules of orthography perfectly. One of the most valuable features of stage speech is its aesthetic reflection in figurative representations of objective reality. It is a reflection of the vitality of the scene and the reality of the scene. That’s why it is necessary for a stage speech to study the basics of vitality in speech and strictly follow them in practice. These are the rules that determine the norms of literary pronunciation, including orthoepy. However, this does not mean that it is enough for those engaged in speech to master the norms of literary pronunciation. Because there is a character language in stage creativity. The solution to this problem can be solved by the artist by becoming a connoisseur of his profession. Such knowledge is knowing the basics of dialectical science.

www.openscience.uz / issn 2181-0842

Keywords: Dialect, speech, theater, orthography, pronunciation, language television, radio, intonation.

Orfoepya so’zi yunoncha (ortphos – to’g’ri, epos – nutq) to’g’ri gapirish to’g’ri talaffuz demakdir. Adabiy talaffuz normalarini belgilab beruvchi qoidalar majmuasiga orfoepiya deyiladi. Orfoepiya adabiy tilning talaffuzini o’rganish yoki adabiy til qoidalariga muvofiq talaffuz qilish fanidir. Bu uning nutq madaniyati bilan bevosita bog’liqligini ko’rsatadi.

Ma’lumki nutqning ikki, yozma va og’zaki formalari mavjuddir. Yozma nutq formasini orfografiya fani o’rganadi. Demak orfoepiya talaffuz va to’g’ri gapirish qoidalarini belgilaydi. Orfoepiyaning yuzaga kelishida ikkita faktor muhim rol o’ynaydi. Bulardan biri orfografiya ikkinchisi xalq og’zaki nutqining turli ko’rinishlari va turli xil sheva talaffuzlaridir. Taraqqiyotning ta’sirida orfoepiyaning yangicha normalari paydo bo’ladi. Respublikamizda istiqomat qilayotgan boshqa millat vakllarining til ta’sirida ham o’zbek tili orfoepiyasi o’ziga xos o’zgarishlar yasadi. Mustaqillikga erishilgach barcha jabhalarda xususan teatr san’atida TV da radioda, matbuotda erkin demokratik katta qurish boshlandi. Texnik taraqqiyot bu sohalarda ham o’zining shahdam qadamlarini odimlayapti. Ammo adabiy tildagi erkinlik, biroz bo’lsada g’alizlikga olib keldi. Respublikamizdagi mavjud shevalar teatr, TV, radio va xattoki matbuotga ham kirib keldi. Bu og’zaki nutq va yozma nutq normalariga e’tiborsizlik bilan qarash oqibatida nutqda g’alizlik vujudga keldi. Ammo yuqorida takidlab o’tilganidek haqiqiy te’atr san’ati, TV, radio va matbuotda jonli, hammabop va ta’sirchan nutqqa e’tiborni qaratish joiz. Sahna nutqi fanining asosiy vazifalaridan biri, har bir tovush, so’z va jumlalarning talaffuzini aniq ravon, ta’sirli orfoepik qoidalariga javob bera oladigan bo’lishini ta’minlashdir. O’zbek adabiy tili grammatikasining bir bo’limi bo’lgan fonetika(grekcha – tovush) tilimizdagi nutq tovushlarini o’rganishga xizmat qiladi. Biz so’zlashish jarayonida tovushlar orqali ish ko’ramiz, ularni talaffuz qilamiz, eshitamiz. Ana shu talaffuz qilinadigan, eshitiladigan tovushlar nutq tovushlari deb yuritiladi. Masalan: a, b, o, g, f, l, m kabi. Ular o’zlaricha yakka olingan holda biror ma’no tashish xususiyatiga ega bo’lmaydi, o’zaro birikib so’zlarni tashkil qilganda, ma’noli xususiyatlarga ega bo’ladi. Shunday qilib nutq tovushlari so’zning kichik bir bo’lagi. Uning ajralmas bir qismidir. Barcha unlilar va undoshlar nutq tovushlaridir. Ammo tovushni fonemadan farqlash lozim bo’ladi. Fonema so’z ma’nolarini ifodalash va farqlash uchun xizmat qiladigan nutq tovushlaridir. Nutq tovushlari nutq organlari ishtrokida hosil qilinadi. Ularning har biri hosil bo’lish o’rni va xususiyati bilan bir-biri bilan ajralib turadi. Nutq tovushlarini hosil qilishda har bir nutq a’zosi o’ziga belgilangan vazifani bajaradi. Aytaylik “P” nutq tovushini hosil qilishda lablarning harakati kuchli bo’lsa, “X” nutq tovushini yuzaga keltirishda bo’g’zning harakati aniq sezilib turadi. Xullas, nutq tovushlarini

www.openscience.uz / issn 2181-0842 673

hosil qilishda, ularning harakati, ishtroki bir xil emas. Ularning biri fa’ol bo’lsa boshqa biri bir muncha sustroq. Nutq tovushlarini hosil qilishda o’pkadan chiqayotgan havo nafas yo’li – kekirdak orqali bo’g’zga, undan og’iz yoki burun bo’shlig’iga o’tib tashqariga chiqadi. Shu yo’l bilan turli nutq tovushlari paydo bo’ladi.

Ba’zida so’z ijrochilari, adabiy talaffuz deganda nutqdagi orfografik qoidalarga to’la rioya qilishni, ya’ni kitobda qanday yozilgan bo’lsa shundayligicha talaffuz etishni tushinadilar. Bu muloqot xatodir, chunki yozma nutqni jonli nutq zaminiga ko’chirish jarayonida barcha nutq tovushlarni to’liq shakllantirish emas, balki ayrimlarini zaiflashtirish, assimilyatsiya, dissimlyatsiya, metoteza, proteza kabi bir qator fonetik hodisalarni amalda ijodiy qo’llashga ham qobil bo’lishi kerak. Ammo bu degani so’z talaffuzida lahja ishlatish emas.

Lahjaviy nutq bu orfoepik qoida normalarini buzibgina qolmay, nutq intonatsiyasiga, uning sahnaviy xatti-harakatiga putur yetkazadi. Shu bois so’z san’ati nutq madaniyati bilan shug’illangan ijodkor orfoepiya qoidalarini mukammal bilishi kerak. Sahnaviy nutqning eng qimmatbaho xislatlaridan biri uning ob’ektiv voqelikning obrazli ko’rinishlarida estetik barkamol aks ettirishdir. Sahna hayotiyligi va sahna haqiqatining in’ikosidir. Shuning uchun sahna nutqi nutqdagi hayotiylik asoslarini chuqur o’rganishi, amalda ularga qat’iy rioya qilishi shart. Bu orfoepiya o’z ichiga oluvchi adabiy talaffuz normalarini belgilovchi qoidalardir. Biroq bu nutq bilan shug’illanuvchilarning adabiy talaffuz normalarini egallashini o’zi kifoya degan gap emas. Chunki sahnaviy ijodkorlikda, personaj tili, bor. Bu masala yechimini ijodkor o’z kasbining bilmdoni bo’lish bilan yecha oladi. Ana shunday bilmdonlik dialektikalogiyasi asoslarini bilishdir.

Insonni kamolatga yetkazishda uning ma’naviy olamini shakllantirish va o’stirishda san’atning barcha turlari va badiiy adabiyot bilan bir qatorda teatr san’ati ham alohida mavqega ega. Dunyoda sahna atalmish tilsim paydo bo’libdiki, u bilan bog’liq muhim omillar silsilasi insonlarni o’yga etuvchi har bir omil doimo o’sish, rivojlanish, shakllanish hamda yangi joziba, yangi qiyofa namoyon etish jarayonida kashfiyot yaratish darajasida bo’lishi lozim. Teatr har bir milliy madaniyatning yuksalganligi va millatning balog’atga yetib ulg’ayganligini yaqqol ko’rsatib beruvchi oynadir. Teatr san’ati voqelikni san’atning ko’pgina turlari yordamida aks ettirib, uni har tomonlama harakat va rivojlanishida ta’sirchan qilib ko’rsatar ekan bir vaqtning o’zida ko’p sonli tomoshabinlarning ruhiy olamiga chuqur ko’rib boradi. Darhaqiqat, teatr san’ati minglab kishilarning his tuyg’ulariga ta’sir qilish orqali, ularning ongiga, dunyoqarashi, estetik didini shakllantirishda ishtrok etadi. Teatr san’atining o’ziga xos xususiyati shundaki, u dramatirg, aktyor, rejissyor, rassom, bastakor. raqqos va boshqa ko’plab san’atkorlar hamkorligi tufayli yuzaga chiqadi. Shu ijodkorlar orasida bir zot borki, u sahna san’atning tabiatini, mohiyatini belgilaydi. Bu aktyordir. Te’atr san’ati maktabining asoschilaridan biri K.S.Stanislavskiy «Sahnaning yagona shohi va sultoni

www.openscience.uz / issn 2181-0842 674

bu iste’dodli aktyordir» – degan edi. O’zbekiston xalq artisti, professor Nazira Aliyeva «San’at – mening hayotim» mongrafiyasida shunday ta’kidlaydi: «O’sha paytlarda to so’z to’la-to’kis o’zlashtirilmaguncha sirayam mezansenaga o’tilmas edi.» Chunki mezansenaga chiqqanda, aktyor ko’proq o’z xarakatlari, ularni aniq bir maqsadga, obrazning mohiyatini asarning g’oyasini to’g’ri ochishga yo’naltirish haqida o’ylaydi, xullas, so’z va uning tub mohiyati nutqning sermazmun va jozibadorligi haqida o’ylaydi, xullas, so’z va uning tub mohiyati nutqning sermazmun va jozibadorligi haqida o’ylashga vaqti va imkoniyati qolmaydi.» Biror bir tovushni qayta-qayta talaffuzi talabalar nutqidagi kamchiliklarni bartaraf etishga yordam beradi. Bunda avvalo, talabadan unli va undosh tovushlarning nutq orgalarida qay tarzda tasir bo’lishi, ya’ni artikulyatsion holatlariga to’liq amal qilishi talab etiladi. Ijodkor alfavit tarzida bayon qilingan maqollarning talaffuzi ustida ish olib borganda, tovushlarning to’g’ri talaffuzi bilan birgalikda, ularda aks etgan mantiqiy fikrni tomoshabinga yetkazib berishi birlamchi vazifadir. Bu turdagi maqollarning mazmun-mohiyati, ko’rinishi, shakl-shamoyili turlicha, lekin aytmoqchi bo’lgan maqsad va g’oyasi faqat ezgu amallarga qaratilgani bilan boshqa turdagi maqollar bilan uyg’unlik kasb etadi

1. Xodjimatova Maxsuma Kuchkarovna. «Sahna nutqi» Toshkent 2021. ( 23, 84,

2. K.Stanslavskiy «Aktyorning o’z ustida ishlashi»

3. Aliyeva «San’at mening hayotim» 194-bet.

4. Dilrabo Jumanova «Sahna nutqi» Toshkent. 2021.(10, 11.)

1. Orfoepiya təliminin nəqsəd və vəzifələri

1.Orfoepiya təliminin nəqsəd və vəzifələri.
Orfoepiya ədəbi dilin şifahi qolunu ümumi normalar əsasında formalaşdıran, yəni fonetik cəhətdən ümumiləşdirici normalara təzahür etdirən tələffüz qaydalarının sistemli məcmusudur. Orfoepiya sözü yunan sözüdür, mənası “düzgün nitq” deməkdir. Orfhos “düzgün”, epos “nitq” mənasındadır. Deməli, orfoepiya sözü orfhos və epos sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Azərbaycan dili orfoepiyası mövzuları sırasında vurğu məsələsindən bəhs etmək lazım gəlir, çünki dilimizdə əsasən sabit vurğu olsa da, müəyyən dərəcədə sərbəst vurğu da mövcuddur. Orfoepiya ilə nitq sürəti məsələsinin də müəyyən dərəcədə əlaqəsi vardır. Orfoepiya şifahi ədəbi dilin normalar sistemi anlayışı ilə bağlı olduğundan şifahi ədəbi dilin müxtəlif üslubları ilə əlaqədar bir sıra cəhətləri də əhatə edir. Nitq nöqsanlılığı (loqopediya) ilə bağlı olan hallar orfoepiya anlayışına daxil deyildir. Yazılı ədəbi dilin normalanı olduğu kimi, şifahi ədəbi dilin də normaları vardır. Buna adəbi tələffüz normaları da demək olar. Tələffüzlə bağlı olan bir sıra xüsusi cəhətləri qeyd etmək lazımdır: 1) Azərbaycan dilinin fonetik sistemində samitlərin əsasən kar və cingiltili qarşılığının bir qanunauyğunluq olması qarşılıqlı samitlərdən formalaşmış müstəqil mənalı söz və morfemlərin fərqlənmiş halda işlənilməsi üçün əsas təşkil edir. İstənilən bir səsi və sözü düzgün tələffüz etmək olduqca vacibdir. Belə olmazsa, onda bir-birinə yaxın olan səsləri, eləcə də səs tərkibində cüzi dəyişiklik olan sözləri fərqləndirmək olmaz. Məs: gül-kül, aç-ac, ax-ağ, bax-bağ, yax-yağ, at-ad kimi sözlər bu qəbildəndir. Ona görə də hər bir səs və söz ədəbi tələffüzün normalarına uyğun olaraq tələffüz olunmalıdır. 2) Samit səslərin kar və cingiltili qarşılığa malik olması tələffüz prosesində bəzi fonetik qanunların yaranması üçün əsas təşkil edir. Bir sıra hallarda söz sonundakı cingiltili səs karlaşır: kitab-kitap, ağac-ağaç, papaq papax, daraq-darax. Bəzən bir sıra kar samitlər iki sait arasına düşdükdə cingiltili qarşılığı ilə əvəzlənir: get-gedir, ota/x/-otağa,yazma/x/-yazmağı. 3) Danışıq prosesində sözlərin dəqiq anlaşılması üçün fonetik çalarlıq ilə tələffüzü düzgün tələffüz norması sayılır: çiçək-çiçǝx, çörək-çörəx, ali-a:li. 4) Sözlərdə olan sasartımı, səsdüşümü, ahəng qanuna görə şəkilçilərin iki və dörd variantda yazılması tələffüzlə bağlıdır. Göründüyü kimi səslər tələffüzün əsas vasitələridir və tələffüz normaları, xüsusiyyətləri səslərin hansı şərait və məqamda işlənilməsi ilə bağlıdır. Bundan əlavə vurğu, intonasiya, fasilə, durğu kimi daha çox fonetik təzahürlü hadisələr tələffüz vasitə və şəraiti ilə bağlı olub tələffüz anlayışına daxildir.Tələffüz dilin şifahi təzahürü olmaqla bərabər həm dil ilə, həm də dil qolları ilə. əlaqədar bir anlayışdır.

Dostları ilə paylaş: