Orta srlr avropa dbiyyatı

göstərilirdi ki,subyektiv olaraq insan azad fəaliyyət göstərməsinə

Orta əsrləRİn avropa fəLSƏFƏSİ

Sokrat,Platon,Aristotel kimi parlaq simalar olmamışdır.

Çox vaxt orta əsrlər fəlsəfəsini bütövlükdə sxolastika(sxolastika-

əsaslandırılmanın birləşməsi ilə ifadə olunan dini fəlsəfə tipini

göstərir.)adlandırırlar.Orta əsrlər fəlsəfəsinin əsas cəhətlərini ifadə

edən və öz mahiyyətinə görə teosentrik olan sxolastika həmin dövrdə

filosofluq etmənin əsas üsulu kimi çıxış etmişdir.Bu fəlsəfə üçün

bütün varlığı müəyyən edən reallıq təbiət deyil ,allah olmuşdur.Orta

əsrlər sxolastikasının ikinci vacib əlaməti “Məktəblərin” təsiri ilə

müəyyənləşmişdir.Burada,avtoritetə tabeçilik və ona sədaqət mühüm

yer tutmuşdur.”Məktəbə” mənsub olmaq ,onun ideologiyasına riayət

etmək əsas şərt idi.Lakin zaman keçdikcə bu fəlsəfənin digər bir

cəhəti –köhnə,vaxtını keçirmiş formullara meyllə ifadə olunan

formalizm də meydana çıxmışdır.Buradan isə orta əsrlər fəlsəfəsinin

daha bir cəhəti –onun şəxssizliyi xarakteri üzə çıxmışdır.Bu halda

təfəkkür üsulunda abstrakt-ümumi qarşısında şəxsi geri çəkilir.Orta

əsrlər fəlsəfəsində məktəb hakimdir və burada mücərrəd mühakimə

əsas yeri tutur.Orta əsrlər sxolastikasında teoloji dünya anlamından

meydana çıxan iki vacib prinsip də mövcud olmuşdur.Bunlar

ontologiyanın başlıca prinsipi olan kreatsionizm(yaxud yaranma) və

qnoseologiyanın başlıca prinsipi olan vəhy prinsipləri idi.Hər iki

prinsip bir-biri ilə sıx əlaqədə olub vahid,şəxsi allaın mövcudluğunu

politeizmlə(çoxallahlıqla) əlaqədar idisə,orta əsrlər fəlsəfəsi də

monoteizmlə(təkallahlıqla) bağlı idi.Ona görə də müxtəlif təlimlərdən

ibarət olmasına baxmayaraq ,yunan fəlsəfəsi bütövlükdə naturalist

xarakter(hər şeyi , o cümlədən insanı da əhatə edən bütöv olan-

təbiətdir) daşımışdır.Orta əsr fəlsəfəsinə isə dini xarakter (hər şey-

Orta əsrlərin Avropa fəlsəfəsi ,hər şeydən əvvəl , iki böyük

şəxsiyyətin –Avqustin və Akvinalı Fomanın adı ilə bağlıdır.İlkin

əsaslanmışdır.Əslində ,sonrakı dövrün sxolasikası da Avqustin

ənənələrinə sadiq qalmışdır.Akvinalı Foma isə Avqustinin təlimini

Aristotel təlimi ilə sintezləşdirmişdir.

Avqustin (354-430) orta əsr fəlsəfəsinin görkəmli nəzəriyyəçisi

,teoloq və filosof olmuşdur.Onun fəlsəfi ideyaları “Həqiqi din

haqqında” , “Azad iradə haqqında” , “Tövbə” , “Allah şəhəri

haqqında” əsərlərində öz əksini tapmışdır.”Allah şəhəri haqqında”

əsəri daha mühüm yer tutur.Orada filosof insan birliyinin bir-birinə

əks olan iki növünü təhlil etmişdir.Bunlardan birincisi, “dünyəvi

şəhər” , daha doğrusu özünə məhəbbətə əsaslanaraq allahın inkarına

aparıb çıxaran dövlətçilikdir,ikincisi isə “Allah şəhəri”dir ki,burada

Allaha məhəbbət özünə nifrət səviyyəsinə qədər inkişaf etdirilir.Qeyd

etmək lazımdır ki,Avqustinin “Allah haqqında təlimi” sxolastikaya

həlledici təsir göstərmişdir.Allah ali varlıqdır,dünya qaydalarını

şərtləndirən əbədi və dəyişməz ideyaların mənbəyidir.Allah zərurətə

görə deyil ,öz iradəsinə görə dünyanı heç nədən yaratmışdır.

“Allah şəhəri haqqında” əsərində Avqustin yazırdı ki,dünya

zamanda deyil ,zamanla birlikdə yaradılmışdır.Beləliklə,fəal yaradıcı

başlanğıc təbiətdən,kosmosdan alınaraq allaha verilirdi.Ona görə də

orta əsr fəlsəfəsində kosmos yunan fəlsəfəsində tutduğu mövqeyini

itirmişdir.Avqustin təlimində dünya haqqında təlim ikinci reallıq

haqqında təlim kimi verilmişdir.Onun təlimində antik dualizm (əql və

materiya) rədd edilir , əvəzində monizm əsas mövqeyə çıxır.Monizm

prinsipinə görə ,yalnız mütləq başlanğıc –allah yaratdığı dünya iki

reallıqdır.Onlar mütləq şəkildə ontoloji olaraq bir-birindən

ayrılırlar.Allah həqiqi varlıqdır, o əbədidir,dəyişməzdir,heç nədən asılı

deyildir,hər şeyin mənbəyidir(əslində antik filosofların varlığa aid

etdikləri atributları orata əsr fəlsəfəsində Allaha aid edilirdi).Avqustin

fəlsəfəsində tale,qismət təlimi mühüm yer tutur.Həmin təlimdə

göstərilirdi ki,subyektiv olaraq insan azad fəaliyyət göstərməsinə

baxmayaraq,o nə iş görürsə ,allah onun vasitəsilə edir.Özünün qərarı

ilə allah bəzi adamları xilas edir,digərlərini cəhənnəm əzabında

cəzalandırır.Xristian tale ,qismət təliminin mahiyyəti belədir.İlahi tale

qismət prinsipi iki bir-birinə zidd şahlıqların mənbəyidir.Bu iki şahlıq

axirət dünyası və real dünyadır.Real dünya müharibələrlə ,zorakılıq

üzərində qurulmuşdur.İlahi dünya isə kilsənin köməyi ilə formalaşır.

Avqustin özünün ilahiyyətə dair əsərlərində dəfələrlə kilsə

analyışına müraciət etmişdir.Çünki həmin analyış Avqustinin

dünyagörüşündə həlledici yer tuturdu.Sonralar sxolastiklər ,xüsusilə

Akvinalı Foma üçün həmin analyışlar fundamental mahiyyətə malik

olmuşdur.Avqustin özünün fəlsəfə təlimini teologiya haqqında təlim

kimi təqdim etmişdir.O,teologiyanı təbii elm hesab edirdi.Avqustinin

fikrincə ,Allah müdriklik simvoludur.Ona görə də müdrikliyi sevən

filisoflar Allahı da sevməlidirlər.

Avqustinin adı ilə başqa bir mühüm ənənə də bağlıdır.O,insan

ruhunun psixologiyasına diqqətli olmuşdur.Onun üçün insan ruhunun

incəlikləri Allah tərəfindən yaradılan başqa şeylər kimi sirli bir

aləmdir.Bu incəliklər ruhun xilası üçün ,onun günahlarından

təmizlənməsi üçün olduqca vacibdir.Bu səbəbdən tövbə böyük

əhəmiyyət kəsb edir.Fəlsəfədə tövbə anlayışının başlanğıcına görə

Avropa mədəniyyəti Avqustinə minnətdar olmalıdır.Jan Jak Russonun

“Tövbə”si, L.Tolstoyun “Tövbə”si Avqustinin “Tövbə”sindən

Orta əsrlərdə sxolastikanın məşğul olduğu əsas mövzu biliyin

etiqada münasibəti məsələsi olmuşdur.Bu problem etiqadın əql

üzərindəki prioriteti problemi idi.Fəlsəfi mübahisələrdə bu problem

“universalilər” ,yaxud da ümumi anlayışların təbiəti haqqında məsələ

kimi formalaşmışdı.Nəticədə iki nöqteyi-nəzər ,iki baxış yaranmışdı:

1)insanın fikri və nitqindən asılı olmayaraq “universalilərin” real

mövcudluğu reallığının inkarı.

Birinci nöqteyi-nəzər realizm adlanırdı.İkincisi isə nominalizm

idi ki,insan fikrindən asılı olmayan ümumi anlayışların mövcudluğunu

inkar edirdi.Bunun əvəzində isə o,ayrı-ayrı şeylərin “adlarının”

mövcudluğunu təsdiq edirdi(nominalizm-latınca ad sözündədir).

Göründüyü kimi,orta əsrlərdə yaranan realizm platonizmə yaxın idi.Çünki həmin

baxışa görə,ümumi anlayışlar üç halda öz mövcudluğunu göstərir:1.”Maddi cismə

qədər”.daha dəqiq desək ,ilahi zəkada mövcudolma;2.”Maddi cismin özündə”.onun

Dostları ilə paylaş:

Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2023
rəhbərliyinə müraciət

Qərbi Avropa V-XI əsrlərdə

Qədim almanların yaşadığı ərazi, məşğuliyyəti. Onların Romanı işğal etməsi. Qədim alman tayfalarının əcdadları eramızın əvvəllərində qərbdən Reyn, şərqdən Visla, cənubdan Alp dağları və Dunay çayı, şimaldan Şimal və Baltik dənizləri ilə hüdudlanmış ərazidə yaşayırdılar. Onlar kəndlərdə nəsil (qəbilə) icmasıhalında məskunlaşmışdılar. Romalılardan 2 tarlalı əkinçilik qaydasını öyrənmişdilər.
Bəzən müharibə zamanı bəzi nəsil üzvləri tayfadan ayrı düşür, yad tayfalarla qonşuluqda yaşayırdılar. V-VI əsrlərdə qəbilə icması tədricən qonşuluq icması ilə əvəzləndi. Qonşuluq icmasının yaranması qədim alman tayfalarında bərabərsizliyin əsasını qoydu. Tayfanı xalq yığıncağı idarə edirdi. Müharibə və sülh məsələləri, tayfa başçılarının seçilməsi, adamlar arasında mübahisələr xalq yığıncağında həll edilirdi. Almanlarda tədricən əvvəlcə «birinci adam» saydan əyanlar, sonra isə Hərbi Demokratiya meydana gəldi. Hərbi demokratiya yaranandan sonra xalq yığıncağında ancaq əli silah tutan adamlar iştirak edirdilər. Hərbi başçılar əyan, qəbilə ağsaqqalı olur, döyüş drujinaları yaradırdılar. Onlar torpağın, mal-qaranın yaxşısını, qənimətin çoxunu özlərinə götürürdülər.
Almanlar əvvəllər Romaya yalnız qarətçi hücumlar etməklə kifayətlənirdilər. Sonralar isə, yəni V əsrdən sonra onlar Roma imperiyasının ərazisini işğal etdilər və orada məskunlaşdı. Qərb qotları(Ost Qotlar) İspaniyada, şərq qotları (vest qotlar) İtaliyada, franklar Qalliyada, anqlar və sakslar Britaniyada, Vandallar Şimali Afrikada məskunlaşdılar və krallıqlar yaratdılar.
Beləliklə, zəifləmiş Roma imperiyası barbarların hücumuna davam gətirə bilmədi. Qullar, kolonlar, yoxsul azad əhali şəhər darvazalarını onların üzünə açdılar. Şəhərlər dağıdıldı. Salamat qalanlar tənəzzül etdi. Limanlar, yollar boş qaldı. Bundan sonra feodal münasibətləri yarandı. Alman tayfaları ibtidai icma quruluşundan birbaşa feodalizmə keçdilər.
Franklarda dövlətin meydana gəlməsi. Frank imperiyası. Franklar alman tayfalarından biridir. V əsrin sonunda Frank tayfalarından birinin başçısı Xlodvik (481-511) idi. Franklar çoxdan Roma canişininin idarə etdiyi Qalliyanı tutmaq istəyirdilər. Onlar 486-cı ildə Suasson şəhəri yaxınlığındakı vuruşmada Roma canişininin qoşununu məğlub edib və Qalliyanın bir hissəsini ələ keçirdilər. Suasson döyüşünün nəticəsində Roma canişini məğlub oldu. Qalliya torpaqlarının çoxunu əyanlar ələ keçirdi. Xlodvik isə Roma imperatorlarına məxsus olan torpaqlara sahib oldu. Təqribən 500-cü ildə franklarda dövlət yarandı. Xlodvik özünü kral elan etdi və bundan sonra xalq yığıncağı çağır­madı. Ancaq əyanlarla məsləhətləşirdi. Franklarda asılı kəndlilər Qalliyanın əsarət altına salınmış yerli əhalisindən, azad icma üzvlərindən, qullardan və kolonlardan yaranırdı.
Kral geniş ərazilərə hakim — qraflar təyin edirdi. Qraflar vergi toplayır, döyüşçü dəstələrinə başcılıq edirdilər. VIII əsrdə Pireney yarımadasını ərəblər tutdu. 732-ci ildə Puatye vuruşmasında franklar ərəbləri məğlub etdilər. Bundan sonra ərəblər Avropanın mərkəzinə doğru irəliləyə bilmədilər.
Franklarda kəndlilər öz torpaqlarını əllərində çətin saxlayırdılar, çünki quraqlıq və qıtlıq, kəndlilərin hərbi xidmətə getməsi təsərrüfatın tənəzzülə uğramasına səbəb olurdu. Digər tərəfdən güclü qonşular hücum edib kəndlilərin var-yoxunu əllərindən alırdılar. Kəndlilər müdafiə olunmaq üçün iri torpaq sahiblərinə sığınırdılar, onların himayəsinə keçirdilər və kəndlinin torpağı himayəçinin mülkiyyətinə keçirdi. İri torpaq sahibi kəndliyə pay torpağı verirdi. Kəndli bu torpaqdan istifadə etdiyinə görə ağasının torpağında da işləyirdi. Belə kəndlilər asılı kəndlilər adlanırdı. Asılı kəndlilər ağadan torpağa görə asılı idi və şəxsən azad idi. Təhkimli kəndlilər isə ağadan həm torpağa, həm də şəxsən asılı idi. O, ağanın yanından gedə bilməzdi. Öz əmlakı ilə istədiyi kimi rəftar edə bilməzdi. Onun övladları və nəvələri də təhkimli olurdular.
Böyük Karl dövründə frank dövləti ən qüdrətli dövlətə çevrildi. Onun ərazisi genişləndi. Böyük Karl (768-811) İtaliyanın çox hissəsini öz torpağına qatdı. Pireney dağlarından cənubdakı kiçik bir vilayəti işğal etdi və geri qayıdarkən onun qoşununun təhlükəsizliyini qardaşı oğlu Roland qoruyurdu. O, düşmənlərin mühasirəsinə düşdü və öldürüldü. Sonralar onun haqqında «Roland dastanı» yarandı. Böyük Karl franklardan şimal-şərqdə Reyn və Elba çayları arasında yaşayan sakslara 8 dəfə hücum etdi. Onlara qarşı 30 il müharibə apardı. Böyük Karl onların bir hissəsini xristianlaşdırdı, bir hissəsini isə Qalliya və Almaniya ərazisinə köçürdü. Sonra ancaq saks əyanlarına torpaq paylayıb öz tərəfinə çəkdi və onların xəyanəti nəticəsində sakslar itaət altına alındı.
800-cü ildə Böyük Karl İtaliyaya gəldi və özünü imperator elan etdi. Roma papası onun başına qızıl tac qoydu. Böyük Karl dövründə Qərbi Avropa və Mərkəzi Avropanın bir hissəsi Frank imperiyasının tərkibinə daxil edildi.
Feodal mülkü Böyük Karl hərbi islahat keçirdi. Həmin islahatdan sonra azad kəndlilər hərbi xidmətdən azad edildilər. Çünki kəndlilərin orduda xidmət etməsi üçün yaraq-yasaq almağa imkanları yox idi. Bundan sonra qoşun iri torpaq sahiblərindən ibarət oldu. İmperator döyüşçülərə kəndlilərlə birlikdə torpaq paylayırdı. Hərbi xidmət başa çatdıqdan sonra torpaq imperatora qaytarılırdı. Lakin sonralar bu torpaq irsən keçməyə başladı. Bu cür torpaq mülkü feod, torpaq sahibi isə feodal adlanırdı. Feod irsi keçən torpaq mülkü idi. O, hərbi xidmət əvəzində verilirdi. Böyük Karl imperiyası V-IX əsrlərdə mövcud olmuş ilkin feodal dövləti idi.
Zaman keçdikcə azad icma torpaqlarında feodal mülkü yarandı. Feodal mülkü dövründə — VIII əsrdə Qərbi Avropada 3 növbəli əkin sistemi yarandı. Feodal mülkünün əkin yeri 2 hissəyə bölünürdü. 1. Ağa torpaqları, 2. Kəndlilərin pay torpaqları.
Pay torpağından başqa kəndlilərin həyətyanı sahəsi, bostanı, mal-qarası, əmək aləti, evi və s. var idi. Kəndlilər sahibkara vergi verir və mükəlləfiyyətə gedirdi. Kəndli öz pay torpağından əldə etdiyi məhsulun, yəni taxdın, ətin, yağın və s. bir hissəsini əvəzsiz feodala verirdi. Bu vergiyə, töycü deyilir. Kəndli həftənin müəyyən günlərini feodala əvəzsiz işləyirdi. Bu mükəlləfiyyət biyar adlanırdı. Bundan əlavə kəndlilər Roma kilsəsinə 10/1 vergisi verirdilər.

Natural təsərrüfat. IX-XI əsrlərdə Qərbi Avropada feodalizm cəmiyyəti quruldu. Feodalizm cəmiyyətində bütün hakimiyyət və torpaq feodallara məxsus oldu. Erkən feodalizm dövründə kənd təsərrüfatı texnikası aşağı səviyyədə idi. Natural təsərrüfat meydana gəlmişdi. Antik mədəniyyət tənəzzül edirdi. Texnikanın aşağı səviyyəsi və əldə edilən məhsulun azlığı natural təsərrüfatın meydana gəlməsinə səbəb oldu. Feodalizm quruluşunda kəndli ağasını, onun ailə üzvlərini, qulluqçularını kənd təsərrüfatı və sənətkarlıq məhsulu ilə təmin edirdi. Natural təsərrüfatda yaşayış üçün lazım olan hər şey təsərrüfat daxilində istehsal edilirdi. Məhsul satış üçün deyil, şəxsi təlabatı ödəmək məqsədilə istehsal olunurdu. Natural təsərrüfatın hökmranlığı şəraitində ticarət zəif inkişaf edirdi, dəmir və duz kənardan gətirilirdi.
Sənətkarlıq məhsulları feodal malikanəsində olan emalatxanada hazırlanırdı. Feodallar kompleks tikinti sayılan qəsrlərdə yaşayırdılar. Qəsrlərin ətrafına müdafiə hasarı çəkilir, sonra xəndək qazılırdı. Xəndək su ilə doldurulurdu. Qəsrdən çıxmaq üçün asma körpüdən istifadə olunurdu. Qəsrin daxilində feodalın evi, anbarı, qoşunu, həbsxanası və s. vardı. Bəzən qəsrdən çıxmaq üçün gizli yeraltı yoldan istifadə edirdilər. Feodalın əsas məşğuliyyəti: müharibə, ov və turnirlər idi. Turnirlər cəngavərlərin güc və çevikliyini nümayiş etdirmək üçün keçirilən hərbi yarışlar idi. Turnirlər hər il keçirilirdi.
Natural təsərrüfat şəraitində feodalların torpaq üzərində mülkiyyəti möhkəmləndi və nəticədə Frank imperiyası zəiflədi. Böyük Karl öləndən sonra onun varisləri arasında ara müharibələri başlandı. 843-cü ildə Böyük Karlın varisləri Verden şəhərində Frank imperiyasını öz aralarında 3 yerə böldülər:
İmperiyanın Şelda, Maas və Reyn çaylarından şərqdəki ərazisi Qərbi Frank krallığı adı altında Daz Karla verildi.
Şərqi Frank krallığına Alp dağlarından şimaldakı və Reyn çayından şərqdəki torpaqları daxil edildi. Bu krallıq almaniyalı Lüdoviqə verildi.

Reyn boyu torpaqlara Qərbi və Şərqi Frank krallıqları arasındakı əraziyə, həmçinin İtaliyaya — Lotar yiyələndi. Bu ərazilərdəFransa, Almaniya, İtaliya krallıqları yarandı.Beləliklə, Qərbi Avropada IX-XI əsrləri əhatə edən feodal dağınıqlığı dövrü başlandı. Əvvəllər frank əyanları Böyük Karlı müdafiə edirdilər. Çünki Böyük Karl müharibələr yolu ilə əyanlara çoxlu torpaq və kəndli verirdi. Əyanlar varlanandan sonra imperator hakimiyyətinə tabe olmadılar. Beləliklə, feodal dağınıqlığının meydana gəlməsinə səbəb aşağıdakılar oldu:
1. Natural təsərrüfat;
2. Torpaq üzərində feodal mülkiyyətinin möhkəmlənməsi;
3. Mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsi və nəticədə feodal mülklərinin müstəqil dövlətlərə çevrilməsi.
Fransada 14 feodal mülkü var idi. Bunların bəzisi kraldan güclü və varlı idi. Bu iri feodal mülkləri öz növbəsində xırda mülklərə parçalanırdı. Fransadan fərqli olaraq Almaniyada kral hakimiyyəti möhkəm idi. 962-ci ildə Almaniya kralı I Otto (936-973) İtaliya və Romanı işğal etdi vəMüqəddəs Roma imperiyasını yaratdı. Bu imperiyaya 1805-ci ildə I Napoleon son qoydu. Almaniyanın iri feodalları kraldan tədricən müstəqillik aldılar. Torpaq sahibi olan iri feodallar öz vassallarına(hərbi qulluqçularına) torpaq verirdilər. Torpaq alan xırda feodal senyordan (ağadan) asılı olurdu. Vassal senyorla hərbi səfərə çıxmağa borclu idi. Feodalizm cəmiyyətində mövcud olan feodal nərdivanının ən yüksək pilləsində kral otururdu. Kral bütün feodal başçılar arasında mübahisəli məsələləri yoluna qoyur, qoşuna özü başçılıq edirdi. Kral hersoq və qrafların senyoru idi. Hersoq və qrafların yüzlərlə kəndi olurdu. Onlar böyük döyüşçü dəstəsinə malik idilər. Hersoq və qraflardan aşağıda baronlar dururdu. Baronlar hersoq və qrafların vassalları idilər. Onların 20-30 kəndi olurdu. Baronlar cəngavərlərin senyorları idilər. Cəngavərlərin vassalı olmurdu. Feodalların bu cür təşkil olmasına feodal nərdivanı deyirdilər. Senyorların əsas vəzifəsi xidmət müqabilində vassallara torpaq vermək, onları müdafiə etmək, onlara qəyyumluq etmək (məs.: əsrlikdən xilas etmək) idi. Vassalların vəzifəsi o idi ki, əmr alan kimi yürüşə çıxsın, senyor məhkəməsində iştirak etsin, ödənc verməklə senyoru əsrlikdən azad etsin, pul və məsləhətlə ona kömək etsin və s. Kəndlilər, sənətkarlar, ruhanilər feodal nərdivanına aid deyildilər. Feodallar kəndlilərin hesabına dolanır, feodal nərdivanından müharibə aparmaq və kəndliləri itaətdə saxlamaq üçün istifadə edirdilər.

• Teqlər:
• franklar
• , Böyük Karl
• , natural təsərrüfat
• , feodalizm
• , Avropa tarixi
• , orta əsrlər