Naxçıvan sazişi

Turkiy etnik jarayonlarni Ashinaning yuksalishi bilan bog‘liq tasavvur etish noto‘g‘ri xulosalarga sabab bo‘ladi. Bunday qarash minglab chaqirim g‘arbga tomon davomiy turkiy etnik jarayonlarni, shu jumladan, O‘rta Osiyodagi qadimiy turkiy substratni e’tiborga olmaslikka olib keladi. Natijada, turkiy xalqlarni yashab turgan o‘z makoniga sharqdan kirib kelgan qilib ko‘rsatish uchun asos yaratishga urinib kelingan.

Turkiy halqlarning kelib chiqishi va makoniga doir ba’zi mulohazalar

Turkiy xalqlarning etnogenezi tushunchasi xronologik, hududiy va ayrim etnoslarga bo‘linish dinamikasi nuqtai nazaridan bugun yaxlit ilmiy muammo holatidan kengroq ma’no kasb etmoqda. Binobarin, turkiy xalqlar tarixiy ildizlari tutash o‘nlab etnik tarmoqlardan tashkil topganki, ularning har biri alohida etnogenetik masalani tashkil qiladi. Lekin shunga qaramay muammoning qadimiy asoslari haqida gap ketganda, ilk mushtarak davrni chuqurroq tadqiq etish zarurati dolzarbligicha qolmoqda.

Avvalo, biror xalqning kelib chiqishi haqida fikr yuritganda fanda o‘rnashib qolgan umumturkiy, umumeroniy, umumslavyan, umumariy, xind-yevropa umumiyligi, oltoy xalqlari umumiyligi (общетюркский, обще-иранский, алтайская общность) singari farazlar yashashga qanchalik haqli ekanini o‘ylab ko‘rish lozim. Bordi-yu, shu kabi umumlashma tasavvurlar fanda amal qilar ekan, genezis masalasida aniq xulosalar uchun yetarli asos yo‘qligi tufayli shartli ravishdagina ulardan foydalanish mumkindir. Zero, bizningcha, etnik jarayonlarda qachonlardir birdan bir, yagona yadro, umum birlik hech qachon bo‘lgan emas. Etnik birlik tuyg‘usi ko‘p ming yillik jarayon oqibatidir. Qadimiy negizning o‘zidayoq urug‘ va qabilalarning o‘zaro muloqoti, iqtisodiy-ijtimoiy manfaatlari, hududiy vosita orqali yaqinlasha borgan. Bu esa etnik mansublik tuyg‘usining bosh omilidir. Shu jarayon ko‘p hollarda yetakchi (dominant) etnik birlik, ya’ni iqtisodiy-ijtimoiy etnik guruh atrofiga unga tobe guruhlarni yig‘ish salohiyatiga ega bo‘lgan. Natijada etnik umumiylikning ijtimoiy asosi vujudga kela boshlagan.

Turkiy xalqlar etnogenezini yuqoridagi kabi Oltoy birligi davriga bog‘lash Xitoy manbalarida turk-turkyut-tukyu kabi atalgan etnik konsolidatsiya xodisasining makonini Xitoyga nisbatan shimoli-g‘arbda joylashgan Oltoy tog‘lari etagi bilan aloqador ko‘rsatilishidan tug‘ilgan. Bunday qarash turkiy xalqlarning qadimiy asl makonlari haqidagi tasavvurni juda tor qilib ko‘rsatadi. Gap shundaki, qadimgi Xitoy Oltoydagi tarixiy vaziyatlar bilan yaqinroq tanish bo‘lgan. Shu bilan barobar miloddan avvalgi I ming yillikdayoq O‘rta Osiyo, Volga bo‘yi, Don Kuban, havzalari, Shimoliy Kavkaz, Janubiy rus cho‘llari – to Dunaygacha ulkan xududlarda kechgan etnik jarayonlardan bexabar edi. Xatto turklar – turkyutlar, tu-kyu atamalari bilan Xitoy milodiy V asrdagina tanishgan va va ularni o‘zi uchun shimoldan havf solib turuvchi kuch sifatida qaragan.

Shunday qilib, Xitoy manbalari Ashina urug‘ining Oltoy etaklarida paydo bo‘lishi bilan bog‘liq holda turk-tukyu atamasini birinchi marta V asrda tilga oladi. Bu haqda A.Malikov Ashina urug‘i Oltoyga kelmasidan burun o‘zini turk deb atamas edi, deb ta’kidlaydi. Shundan xulosa qilib, turk atamasi Ashina paydo bo‘lishidan avvalroq Oltoyda mavjud bo‘lgan, deyish mumkin. Bu atama Ashina urug‘i tomonidan o‘zlashtirilgan. Demak, Oltoy mintaqasida V asrdan avval turkiy muhit hukmron bo‘lgan.

Turkiy etnik jarayonlarni Ashinaning yuksalishi bilan bog‘liq tasavvur etish noto‘g‘ri xulosalarga sabab bo‘ladi. Bunday qarash minglab chaqirim g‘arbga tomon davomiy turkiy etnik jarayonlarni, shu jumladan, O‘rta Osiyodagi qadimiy turkiy substratni e’tiborga olmaslikka olib keladi. Natijada, turkiy xalqlarni yashab turgan o‘z makoniga sharqdan kirib kelgan qilib ko‘rsatish uchun asos yaratishga urinib kelingan.

Turk atamasining ma’nosiga doir turli farazlar, talqinlar, etimologik izlanishlar ma’lum. Ular orasida turk atamasini Avestaninig «tur» lari bilan bog‘liq – K qo‘shimchasini ko‘plik qo‘shimchasi deb tushuntirish alohida ajralib turadi. Masalan, D.Ye. Yeremeyev, A.N. Kononovning fikrini rivojlantirib, turk so‘zini tyur-k deb ikkiga bo‘ladi. –K qo‘shimchasini esa –g‘un, -kun qo‘shimchalaridan qisqargan, deydi. Ammo bu fikrga qo‘shilish qiyin. Chunki –g‘un, -kun shakllaridan – k –ga qisqarishni tarixiy-fonetik tushuntirish qiyin. Bizningcha turk so‘zini chindan ham tur+k qismlariga ajratish mumkin. Lekin morfematik jihatdan tur= o‘zak qismi aslida negiz bo‘lib tu= o‘zagidan – r+k qo‘shilib hosil bo‘lgan sifatdosh shaklidir. Bu so‘z lug‘aviy ma’noda «turuvchi» bo‘lib, o‘ziga ishonchli, kuchli, qudratli kabi talqiniy ma’nolar yoyilmasiga asosdir. Fikrimizni tu- o‘zagidan fe’l negizlari yasalish qatori – tu-t, tu-z, tu-y, tu-g‘ so‘zlari bilan izohlash mumkin.

Shu munosabat bilan turk so‘zini izohlash uchun keltirilgan boshqa fikrlarga ham to‘xtab o‘tish joizdir. Masalan, A.N.Kononov turk so‘zini to‘r so‘zi bilan bog‘lab «hurmatga sazovorlar uchun yuqoridagi o‘rin», «o‘choq oldidagi hurmatga loyiq joy», «qonun, qoida, odat» kabi talqin qiladi. Bu fikrni D.Aytmuratov qo‘llab quvvatlagan. I.V.Rak esa, turk so‘zini xind-yevropa til umumiyligi bilan bog‘lab yovvoyi «xo‘kiz-tur» orqali izohlaydi. V.P. Yaylenko Yenisey ketlari tilida turk so‘zi «toza, pokiza» deb tushuntiradi. Bu kabi talqinlarda ilmiy asoslanganlikdan ko‘ra faraziy yondashuv ta’siri ko‘proq ko‘rinadi.

M. Ishoqov (Toshkent Davlat Sharqshunoslik instituti)

«O‘ZBEK XALQINING KELIB CHIQISHI: ILMIY-METODOLOGIK YONDASHUVLAR, ETNOGENETIK VA ETNIK TARIX» MAVZUSIDAGI RESPUBLIKA ILMIY-NAZARIY SEMINAR MATERIALLARI

Toshkent shahri 2004 yil 19-20 noyabr

Naxçıvan sazişi

Bundan sonra “Tərəflər” adlandırılacaq türkdilli dövlətlər, xalqları arasındakı tarixi bağlara, ümumi dil, mədəniyyət və ənənələrə əsaslanaraq, bundan sonra da hərtərəfli əməkdaşlığın dərinləşməsinə səy göstərərək, siyasi çoxqütblülük, iqtisadi və informasiya qlobalizasiyası proseslərinin inkişafı şəraitində regionda sülhün möhkəmləndirilməsi, təhlükəsizlik və sabitliyin təmin edilməsinə birgə töhfə verilməsini arzulayaraq, ümumi qurum çərçivəsində qarşılıqlı əlaqənin dövlətlər və onların xalqları arasında xoş qonşuluq, vahidləşmə və əməkdaşlıq üçün geniş potensialdan faydalanmağa şərait yaratdığını hesab edərək,

Türkdilli dövlətlərin başçılarının Zirvə Toplantısında təsdiqini tapmış qarşılıqlı etimad, qarşılıqlı fayda, bərabərlik ruhu, qarşılıqlı məsləhətləşmələr və ümumi inkişafa yönəlmiş niyyətlərdən çıxış edərək,

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Nizamnaməsinin məqsəd və prinsiplərinə, beynəlxalq hüququn ümumi qəbul olunmuş prinsip və normalarına, o cümlədən suveren bərabərlik, ərazi bütövlüyü və dövlətlərin beynəlxalq tanınmış sərhədlərinin toxunulmazlığı, həmçinin beynəlxalq sülh, təhlükəsizlik, xoş qonşuluq və dostluq münasibətlərinin inkişafının qorunması və dövlətlər arasında əməkdaşlıq prinsiplərinə sadiqliklərini təsdiq edərək, aşağıdakılara dair razılığa gəldilər:

Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurası

Bununla Tərəflər beynəlxalq təşkilat – “Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurası” formasında əməkdaşlıq mexanizmini yaradırlar (bundan sonra “TDƏŞ” adlandırılacaq).

Məqsəd və vəzifələr

TDƏŞ-in əsas məqsəd və vəzifələri aşağıdakılardır:

Tərəflər arasında qarşılıqlı etimad, dostluq və xoş qonşuluğun möhkəmləndirilməsi;

regionda və ümumilikdə dünyada sülhün qorunması, təhlükəsizlik və etimadın gücləndirilməsi;

qarşılıqlı maraq doğuran xarici siyasət məsələləri, o cümlədən beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində və beynəlxalq forumlardakı məsələlər üzrə ümumi yanaşmanın araşdırılması;

beynəlxalq terrorizm, separatçılıq, ekstremizm, insan alveri, narkobiznesə qarşı mübarizədə fəaliyyətin əlaqələndirilməsi, həmçinin narkotik vasitələrin və psixotrop maddələrin qeyri-qanuni dövriyyəsinə nəzarət üzrə beynəlxalq siyasətə yardım göstərilməsi;

siyasi, ticari-iqtisadi, hüquq mühafizə, təbiətin mühafizəsi, mədəni, elmi-texniki, hərbi-texniki, təhsil, enerji, nəqliyyat, kredit-maliyyə və ümumi maraq kəsb edən digər sahələrdə səmərəli regional və ikitərəfli əməkdaşlığın təşviqi;

əmtəələrin, kapitalın, xidmət və texnologiyaların hərəkətinin asanlaşdırılması, maliyyə və bank əməliyyatlarının sadələşdirilməsi məqsədilə ticarət, investisiyalar, gömrük və tranzit prosedurlarının gələcəkdə sadələşdirilməsi üçün əlverişli şəraitin yaradılması;

Tərəflərin xalqlarının həyat səviyyəsinin daim yüksəldilməsi və həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması məqsədilə bərabərhüquqlu tərəfdaşlıq əsasında birgə fəaliyyət vasitəsilə regionda hərtərəfli və balanslaşdırılmış iqtisadi yüksəlişə, sosial və mədəni inkişafa səy göstərilməsi;

beynəlxalq hüququn ümumi qəbul olunmuş prinsip və normalarına uyğun olaraq qanunun aliliyi, səmərəli idarəçilik və əsas insan hüquq və azadlıqlarının təminatı üzrə məsələlərin müzakirəsi;

elm, texnika, təhsil, səhiyyə, mədəniyyət, gənclər, idman və turizm sahəsində qarşılıqlı əlaqələrin genişləndirilməsi;

türk xalqlarının böyük mədəni-tarixi irsinin təbliği, tanınması və yayılmasında kütləvi informasiya vasitələri arasında qarşılıqlı əlaqənin və Tərəflər arasında təmasların təşviqi;

qarşılıqlı əlaqənin inkişafı məqsədilə hüquqi məlumatın mübadiləsi, qarşılıqlı hüquqi yardımın göstərilməsi və hüquqi münasibətlərin müxtəlif sahələrində əməkdaşlıq üzrə məsələlərin müzakirəsi.

Struktur

Bu Sazişin məqsəd və vəzifələrinin yerinə yetirilməsi üçün aşağıdakılar təsis edilir:

Dövlət Başçıları Şurası

Xarici İşlər Nazirləri Şurası

Yüksək Vəzifəli Şəxslər Komitəsi

Türkdilli Dövlətlərin Ağsaqqallar Şurası

Əməkdaşlığın digər formaları

Türkdilli ölkələrin parlamentləri arasında əməkdaşlığın dərinləşdirilməsi məqsədilə 21 noyabr 2008-ci il tarixli İstanbul Sazişinə uyğun olaraq Türkdilli Ölkələrin Parlament Assambleyası fəaliyyət göstərir.

Elm, təhsil, mədəniyyət və incəsənət sahəsində əməkdaşlığın inkişafı, türk dünyasının ümumi dəyərlərinin beynəlxalq səviyyədə yayılması və tanınması, türkdilli dövlətlər arasında mədəni əlaqələrin dərinləşdirilməsi məqsədilə Tərəflər TÜRKSOY çərçivəsində əməkdaşlıq edirlər.

Dövlət Başçıları Şurası

Dövlət Başçıları Şurası (DBŞ) öz fəaliyyətini Tərəflərin dövlət başçılarının mütəmadi görüşləri formasında həyata keçirir. Bu çərçivədə:

– aktual beynəlxalq problemlərin həlli üzrə Tərəflərin qarşılıqlı əlaqəsi məsələləri nəzərdən keçirilir;

– TDƏŞ çərçivəsində Tərəflərin əməkdaşlığının prioritet istiqamətləri müəyyən olunur;

– TDƏŞ-nin fəaliyyətinin icmalı həyata keçirilir.

DBŞ-nin iclasları ildə bir dəfə təşkil olunur. DBŞ-nin növbəti iclasının keçirilmə yeri, bir qayda olaraq, Tərəflərin rəsmi adlarının ingilis əlifbası ardıcıllığı üzrə müəyyən edilir.

DBŞ-nin növbədənkənar iclasları Tərəflərin razılığı əsasında çağınla bilər. DBŞ-nin növbədənkənar iclaslarının yeri Tərəfiərin razılığı əsasında müəyyən olunur.

Xarici İşlər Nazirləri Şurası

Xarici İşlər Nazirləri Şurası (XİNŞ) öz səlahiyyətləri çərçivəsində:

– TDƏŞ-niri cari fəaliyyət məsələlərini nəzərdən keçirir;

– DBŞ-nin iclasları çərçivəsində müzakirə etmək məqsədilə daha aktual beynəlxalq problemləri müəyyən edir;

– Katibliyin ştat cədvəlini və maliyyə hesabatını təsdiq edir.

XİNŞ, lazım olduğu təqdirdə, TDƏŞ adından bəyanatla çıxış edə bilər.

XİNŞ-nin iclasları, bir qayda olaraq, DBŞ iclaslarından öncə DBŞ iclaslarının keçirilmə yerində təşkil olunur.

XİNŞ-nin növbədənkənar iclasları Tərəflərin razılığı əsasında çağırıla bilər. XİNŞ-nin növbədənkənar iclaslarının keçirilmə yeri Tərəflərin razılığı əsasında müəyyən olunur.

Yüksək Vəzifəli Şəxslər Komitəsi

Yüksək Vəzifəli Şəxslər Komitəsi (Komitə) hər Tərəfin ən azı bir nümayəndəsindən təşkil olunur.

Komitə öz səlahiyyətləri çərçivəsində:

– Katibliyin fəaliyyətini əlaqələndirir;

XİNŞ tərəfindən qəbul və DBŞ tərəfindən təsdiq olunmazdan öncə Katiblik tərəfindən hazırlanmış sənədlərin layihələrini nəzərdən keçirir və təsdiq edir.

Komitənin iclasları, bir qayda olaraq, XİNŞ iclaslarından öncə çağırılır.

Sədr

DBŞ-nin növbəti iclasmı qəbul edən Tərəf DBŞ-nin sonrakı növbəti iclasınadək TDƏŞ-nin sədri olacaqdır.

Ağsaqqallar Şurası

Türkdilli Dövlətlərin Ağsaqqallar Şurası (Ağsaqqallar Şurası) TDƏŞ-nin himayəsi altında olan və daimi əsasda fəaliyyət göstərən məsləhətçi-məşvərətçi strukturdur.

Ağsaqqallar Şurasının fəaliyyətinin təfsilatlı aspektləri, o cümlədən maliyyə məsələləri ayrıca sənəd olan və XİNŞ tərəfindən təsdiq olunan (qəbul olunan) Ağsaqqallar Şurasının Əsasnaməsi ilə müəyyən olunur.

Ağsaqqallar Şurası öz fəaliyyətində bu Sazişi və yuxarıda qeyd olunan Əsasnaməni rəhbər tutur.

Katiblik

TDƏŞ-nin məqsəd və vəzifələrinin yerinə yetirilməsinə yardım göstərilməsi üçün Tərəflər TDƏŞ-nin daimi fəaliyyət göstərən icraçı orqanı olan Katibliyi yaradırlar.

Katiblik öz səlahiyyətləri çərçivəsində:

DBŞ, XİNŞ və Komitənin iclaslarının, eləcə də TDƏŞ himayəsi altında digər görüşlərin keçirilməsi məqsədilə zəruri inzibati, təşkilati, protokol və texniki tədbirləri görür;

sənəd layihələrini işləyib hazırlayır;

sənədlər arxivini yaradır və arxivləşdirməni aparır;

Tərəflərin təqdim etdiyi və digər beynəlxalq təşkilatlar və forumlardan alınan sənədlərin və informasiyanın toplanması, işlənməsi və yayılması mərkəzi qismində çıxış edir;

TDƏŞ haqqında ümumi məlumat yayır;

DBŞ, XİNŞ və Komitə tərəfindən müəyyən olunan digər tapşırıq və vəzifələri icra edir;

ştat cədvəlinin layihəsini hazırlayır və təsdiq üçün Komitəyə təqdim edir;

öz maliyyə fəaliyyəti haqqında Komitəyə hesabat təqdim edir.

Katibliyə Baş katib rəhbərlik edir. O, XİNŞ-nin təqdimatı əsasında DBŞ tərəfindən təsdiq olunur. Baş katibin, öz vətəndaşlıq Tərəfi istisna olmaqla, hər Tərəfdən bir nəfər olmaqla müavinləri olacaqdır.

Baş katib səlahiyyət müddətinin uzadılması hüququ olmamaq şərtilə üç il müddətinə Tərəflərin rəsmi adlarının ingilis əlifbası ardıcıllığı üzrə rotasiya qaydasında Tərəflərin vətəndaşları arasından təyin olunur.

Baş katibin müavinləri də, səlahiyyət müddətinin uzadılması hüququ olmamaq şərtilə, üç il müddətinə DBŞ-nin qərarı əsasında Tərəflərin vətəndaşları arasından təyin olunurlar.

Katibliyin vəzifəli şəxslərini Tərəflər öz vətəndaşları arasından milli qanunvericiliklərinə uyğun olaraq təyin edirlər.

Öz vəzifə öhdəliklərini yerinə yetirərkən Baş katib, onun müavinləri və Katibliyin digər vəzifəli şəxsləri heç bir Tərəfdən, habelə üçüncü tərəflərdən tapşırıq istəməməli və qəbul etməməlidirlər. Onlar yalnız DBŞ qarşısında məsuliyyət daşıyan beynəlxalq vəzifəli şəxslər statusuna xələl gətirəcək hər hansı əməldən çəkinməlidirlər.

Tərəflər Baş katibin, onun müavinlərinin və Katibliyin digər vəzifəli şəxslərinin öhdəliklərinin beynəlxalq xarakterinə hörmət etməyə öhdəliklidirlər və vəzifə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi zamanı onlara təzyiq göstərməməlidirlər.

Katibliyin yerləşmə yeri İstanbul şəhəridir (Türkiyə Respublikası).

Tərəflər Katibliyə layihəsi qabaqcadan XİNŞ tərəfindən bəyənilməli olan Katibliyin Türkiyə Respublikası ərazisində yerləşməsi şərtləri haqqında Türkiyə Respublikası Hökuməti ilə beynəlxalq müqavilə bağlamaq hüququ verirlər.

TDƏŞ Katibliyi, hər bir Tərəfin ərazisində TDƏŞ-nin məqsəd və vəzifələrinin həyata keçirilməsi üçün zəruri olan hüquq qabiliyyətinə malik olacaqdır.

Katiblik TDƏŞ-nin məqsəd və vəzifələrinin həyata keçirilməsi üçün zəruri olan hüquq qabiliyyətinə, xüsusilə də aşağıdakılara malik olacaqdır:

bütün Tərəflərin razılığı ilə müqavilələr bağlamaq;

əmlaka malik olmaq və sərəncam vermək;

məhkəmədə iddiaçı və ya cavabdeh qismində çıxış etmək;

hesablar açmaq və pul vəsaitləri ilə əməliyyatları həyata keçirmək.

Maliyyələşdirmə

Katiblik Tərəflər arasındakı ayrıca beynəlxalq müqaviləyə uyğun olaraq formalaşdırılan və icra edilən büdcəyə malik olacaqdır.

Tərəflər TDƏŞ çərçivəsində keçirilən tədbirlərdə nümayəndələrinin iştirak xərclərini özləri ödəyirlər.

İmtiyaz və immunitetlər

Tərəflərin nümayəndə heyətlərinin üzvləri və Katibliyin vəzifəli şəxsləri DBŞ, XİNŞ, Komitə və Ağsaqqallar Şurasının iclaslarının işində iştirak etdikləri müddətdə qəbul edən Tərəfin ərazisində akkreditə olunmuş diplomatik nümayəndəliklərin işçi heyətinə beynəlxalq hüquqla verilən imtiyaz və immunitetlərdən istifadə edirlər.

Daimi nümayəndələr

Tərəflər öz milli qanunvericiliklərinə uyğun olaraq Katiblik yanında daimi nümayəndələrini təyin edirlər.

Digər görüşlər

Tərəflər spesifik və/və ya texniki xarakterli məsələlərin müzakirəsi məqsədilə müvafiq nazirliklərinin, idarə və təşkilatlarının rəhbərlərinin görüşünün çağırılması barədə razılığa gələ bilərlər.

Beynəlxalq təşkilatlar və forumlarla qarşılıqlı əlaqələr

TDƏŞ həmçinin beynəlxalq təşkilatlar və forumlarla əməkdaşlığın ayrıca istiqamətləri üzrə qarşılıqlı əlaqə qura və dialoq yarada bilər.

Müşahidəçilər

TDƏŞ yanında müşahidəçi statusu dövlətlərə, beynəlxalq təşkilatlara və beynəlxalq forumlara verilə bilər.

Belə statusun verilməsi qaydası və proseduru TDƏŞ-nin Prosedur Qaydaları ilə müəyyən edilir.

Dillər

TDƏŞ-nin işçi dilləri Tərəflərin dövlət dilləri və ingilis dilidir.

Prosedur Qaydaları

Prosedur məsələləri XİNŞ-də qəbul edilən və DBŞ-də təsdiqlənən TDƏŞ Prosedur Qaydaları ilə müəyyən edilir.

Digər müqavilələrlə əlaqə

Bu Saziş Tərəflərin iştirakçısı olduqları digər beynəlxalq müqavilələr üzrə hüquq və öhdəliklərinə toxunmur.

Fikir ayrılıqlarının həlli

Bu Sazişin təfsiri və ya tətbiqi ilə əlaqədar fikir ayrılığı yarandığı təqdirdə, Tərəflər onları məsləhətləşmələr və danışıqlar yolu ilə həll edəcəklər.

Dəyişikliklər və əlavələr

Bu Sazişə Tərəflərin qarşılıqlı razılığı ilə, Sazişin ayrılmaz tərkib hissəsi olan və 22-ci maddəsində müəyyən olunan qaydada qüvvəyə minən ayrıca protokollar formasında rəsmiləşdirilən dəyişikliklər və əlavələr edilə bilər.

Fəaliyyət müddəti, qüvvəyəminmə və qoşulma

Bu Saziş qeyri-müəyyən müddətə bağlanılır.

Bu Saziş onun qüvvəyə minməsi üçün zəruri olan dövlətdaxili prosedurların yerinə yetirilməsi haqqında üçüncü yazılı bildirişin depozitari tərəfindən alındığı tarixdən sonrakı otuzuncu gün qüvvəyə minir.

Bu Saziş onun qüvvəyə minməsindən sonra türkdilli dövlətlərin qoşulması üçün açıqdır.

Qoşulan dövlət üçün bu Saziş qoşulma haqqında sənədin depozitari tərəfindən alındığı tarixdən otuz gün keçdikdən sonra qüvvəyə minir.

Depozitari

Bu Sazişin depozitarisi Türkiyə Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyidir.

3 oktyabr 2009-cu ildə Naxçıvan şəhərində, bir əsl nüsxədə, Azərbaycan, qazax, qırğız, türk və ingilis dillərində hazırlanmışdır. Bütün mətnlər eyni hüquqi qüvvəyə malikdir.

Bu Sazişin əsl nüsxəsi depozitaridə saxlanılacaqdır. Depozitari hər imzaçı Tərəfə Sazişin təsdiq edilmiş nüsxəsini göndərəcəkdir.

Azərbaycan Respublikası adından

Qırğız Respublikası adından

Qazaxıstan Respublikası adından

Türkiyə Respublikası adından