Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil

F.Engelsin «Təbiətin dialektikası»

Facebook

Вы используете браузер, который Facebook не поддерживает. Чтобы все работало, мы перенаправили вас в упрощенную версию.

E-derslik на Facebook. Если вам интересны новости E-derslik, регистрируйтесь на Facebook сегодня!
E-derslik на Facebook. Если вам интересны новости E-derslik, регистрируйтесь на Facebook сегодня!

E-derslik

@ederslik

О пользователе E-derslik

Təhsil sisteminin informasiyalaşdırılmasının sürətli prosesi təhsildə elektron dərsliklərin istifadəsi üçün yol açır. Elektron dərsliklər hər şagirdə təhsil prosesində fəal iştirak etmək, onların öyrənmə prosesini fərdiləşdirmək üçün şərait yaradır. Onlara passiv müşahidəçi yox, yeni bilik əldə etmək istəyən və öz imkanlarını qiymətləndirə bilən şagird olmaq üçün imkan verir.

Elektron dərslik böyük həcmdə tədris və təlim materiallarını əhatə edərək və yeni tədris metodlarının inkişafına yardım edərək ənənəvi öyrənmə formalarını zənginləşdirir.

Elektron dərsliklərin üstünlükləri hansılardır?

– Müxtəlif istifadə formatları – onlayn və ya oflayn rejimdə
– Kompüter, planşet, mobil telefon vasitəsilə dərsliklərin istifadə imkanının mövcudluğu
– Əyani vəsaitlərin mövcudluğu – qrafika, animasiya, interaktiv fəaliyyət və digər multimedia xüsusiyyətləri
– Böyük həcmli məlumatların saxlanması
– Mətnlər üzərində qeydlərin aparılması mümkünlüyü
– Rahat istifadə – axtarış sisteminin mövcudluğu
– Mobillik – hər yerdə və hər zaman

Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil

lərinin ən böyük elmi-pedaqoji nailiyyəti kimi dəyərləndirmək lazımdır.

Müəlliflərin uzun müddətli elmi-pedaqoji fəaliyyəti, təcrübəsi, yüksək elitar

elmi eridusiya və intellektual səviyyəyə malik olması və həmin dərsliyin

hazırlanması üçün 14 ildən artıq çox gərgin işləməsi, böyük əmək sərf etməsi,

fundamental-tətbiqi və xüsusi elmi, nəzəri-praktiki əhəmiyyətli ali məktəb

dərsliyinin müasir dünya təhsilinin tələblərini ödəyən səviyyədə tərtib

olunmasına zəmin yaratmış və böyük stimul vermişdir.

Dərslik klassik və müasir dünya ədəbiyyatı, eləcə də vətən alimlərinin

məlumatları və ədəbiyyatlarına istinad olunmaqla, mövcud ali məktəb dərs­

likləri və «Baytarlıq təbabəti genetikası» fənninin tədris proqramı əsasında

tərtib edilmiş, elmi yeniliklərlə çox zəngin və olduqca maraqlı, ensiklopedik

xarakterli, fundamental bir əsərdir. Dərslikdə genetikanın məqsədi, vəzifələ­

ri, inkişaf tarixi, elmin inkişafında dünya və vətən alimlərinin xidmətləri,

genetikanın müayinə üsulları, irsiyyətin sitoloji və molekulyar əsasları, xro-

mosom nəzəriyyəsi, cinsiyyətin, ontogenezin, populyasiyaların, mikroorqa-

nizmlərin, virusların genetikası, immunogenetikanın əsasları, qan qrupları

və biokimyəvi polimorfizm, kənd təsərrüfatı heyvanları və quşların genetik

anomaliyaları, xəstəliklərə irsi davamlılıq və həssaslıq, mühit və ekoloji amil­

lərinin təsiri, heyvanların ümumdünya genetik rezurslarının müasir durumu,

qlobal ekoloji böhran və kataklizmlərin genetik aspektləri və s. elmin həm

klassik, həm də yeni, son və müasir nailiyyətləri və inkişaf etmiş dünya

ölkələri alimlərinin məlumatları əsasında geniş və müfəssəl şərh olunub.

Şərh olunan bütün mövzular bir-birini tamamlayır, onların arasında

qarşılıqlı dialektik və fəlsəfi vəhdət təşkil edir. Ayrı-ayrı mövzularda heyvan

və quşların endemik növlərinin genefondunun qorunub saxlanmasına və

mühafizə olunmasına, çoxlu sayda rəngli və rəngsiz foto təchizatına xüsusi

önəm verilməsi dərsliyin daha da qiymətli və oxunaqlı olmasına ümdə zəmin

yaradır. Genetika, molekulyar biologiya, gen mühəndisliyi və biotexnologi­

yanın yeni, son elmi-praktiki əhəmiyyətli nailiyyətlərinin şərh olunmasına

kitabın bütün fəsillərində olduqca önəmli yer verilmişdir. Hər bir fəslin

bişlanğıcmda və ayrı-ayrı mövzuların mətnində dünya şöhrətli, korifey

alimlərin və tarixi şəxsiyyətlərin dəyərli kəlamlarının, qiymətli sözlərinin,

fikirlərinin şərhinə geniş yer verilməsi həm yenilik, həm də dünya elminə,

təhsil sisteminə inteqrasiya kimi dəyərləndirilməklə, müəlliflərin kəşfi hesab

edilməlidir. Əsərdə nəinki baytarlıq təbabəti və heyvanların genetikasının

əsas məsələləri, eləcə də ümumi genetika, biologiya və təbabətin qlobal prob­

lemləri, insan və hər bir ailə üçün ümdə sayılan aspektlər (gen pozğum

luğunun törətdiyi sindromlar, cinsiyyətin genetikası, rezus amili və qan

qrupu ilə bağlı olan məsələlər və s.) şərh olunduğu üçün o, bütün oxucularda

böyük maraq doğuracaq və oxucular ondan çox bəhrələnəcəkdir. Güman

edirik ki, ölkəmizdə ilk dəfə olaraq tərtib olunan həmin dərslik baytarlıq

təbabəti və onunla qırılmaz vəhdət təşkil edən bioetika, biologiya və təbabət

sahəsində yüksək ixtisaslı kadr potensialının hazırlanmasına pozitiv təsir

göstərəcəkdir. Dərslik hazırlanarkən 200-dən artıq dünya, xüsusilə Rusiya

Federasiyası və vətən alimlərinin klassik və müasir dərslik, dərs vəsaiti,

monoqrafiya, kitab və elmi məqalələrinə istinad olunması onun fundamen­

tal və olduqca dəyərli, oxunaqlı bir əsər olmasına çox böyük zəmin yaradır

və maraq dairəsini daha da artırır. Dərslik təkcə «Baytarlıq təbabəti və əcza­

çılıq» fakültəsinin tələbələri üçün deyil, həm də Tibb Universiteti və

kolleclərinin və bioloji təmayüllü bütün ali məktəb fakültələrinin müəllimləri,

tələbələri, magistrlər, doktorantlar və ümumilikdə isə geniş oxucu ictimaiy­

yəti, yeni ailə qurmağa səy göstərənlər və gənc reproduktiv ailələr və şagird­

lər üçün də çox qiymətli və dəyərli töhfə olacaqdır. Güman edirik ki, müasir

dünya, xüsusilə Qərb və Avropa dövlətlərinin elmlərinə inteqrasiya edən hə­

min dərslik ölkəmizin elmi elitar ictimaiyyəti arasında olduqca böyük maraq

doğuracaq, rəğbətlə qarşılanacaq, yüksək dəyərləndiriləcək və sevilə-sevilə

Baytarlıq elmləri doktoru,

«Elm sərvətdən daha qiymətlidir. Çünki

sərvəti sən qoruyursan, amma səni elm qo­

Həzrəti Əli

«Siz həmişə özünüzdən soruşmalısınız:

mən öz təhsilim və Vətənim üçün nə etmişəm?

Yorulmadan oxuyun və işləyin, onda xoş­

bəxtlik Sizin üzünüzə güləcək və bəşəriyyətin

gələcəyi naminə mütərəqqi nəsə edəcəksiniz.

Əgər bu uğurlara nail ola bilməsəniz də mən

bacardığımın

deməyə haqqınız olsun».

Lui Paster (27 dekabr 1892-ci ildə

Fransa akademiyasının məşhur Sorbonnı

zalında 70 illik yubileyindəki çıxışından)

«İnsanın sağlamlığı, ekoloji vəziyyət,

udduğumuz hava, içdiyimiz su – bütün bunla­

ra biz çox böyük diqqət göstərməliyik».

İlham Əliyev

XXI əsr bəşəriyyətin tarixinə mədəniyyətlərarası sivilizasiyaların dialoqu,

elmi-texniki tərəqqinin dinamik düz xətlə yüksələn inkişafı və bütün dünya

ölkələrinin Davamlı İnkişafa inteqrasiyası əsri kimi daxil olmuşdur.

İnformasiya və Kommunikasiya Texnologiyalarının (İKT), internet

şəbəkəsi və kompyüter sisteminin, robot texnikasının, nanotexnologiyanın

insanın həyatının bütün sferalarında tətbiq olunması bəşəriyyətin Davamlı

İnkişafının intensiv xarakter almasına çox böyük zəmin yaratmış və təkan ver­

Nanotexnologiya –

XXI əsrin ən mütərəqqi, yeni texniki tərəqqisi

İnformasiya Cəmiyyətinin

formalaşması üçün müasir elmi nailiy-

yətldərdən və texnologiyalardan istifadə olunması nəticəsində daha sadə, kiçik

ölçülü, partativ, yüksək dəqiqliyə malik olan cihaz və telekommunikasiya

vasitələrinin yaradılmasından və onların geniş istifadə olunan sahələrinin, o

cümlədən aqrar, biologiya, baytarlıq təbabəti və təbabət elmlərinin intensiv və

çox sürətli inkişafı üçün də geniş yol açmışdır. Biologiyanın yeni və elmi-

praktiki cəhətdən ən səmərəli sahəsi olan molekulyar biologiya təbabətin və

baytarlıq təbabətinin qlobal və prioritet problemlərinin radikal həlli yollarının

işlənib hazırlanmasını təmin etmiş, olduqca uğurlu nailiyyətlərə və nəticələrə

Molekulyar biologiya bəşəriyyət üçün fundamental-tətbiqi və nəzəri

əhəmiyyətli, geniş diapozmlu və mütərəqqi elm sahəsi olmaqla, hazırda onun

aşağıdakı müasir və prioritet sahələri formalaşmışdır:

– Genetika (gen) mühəndisliyi

– Vaksinologiya və s.

Əlbəttə, bu elm sahələrinin hamısının əsasında hüceyrə, onun orqanoidləri,

xüsusilə xromosom dəstləri (yığımları) və genlər durmaqla onlar molekulyar

biologiyanın əsas maddi bazasını və tədqiqat obyektini təmin edir. Həmin elm

sahələri bir-biri ilə qarşılıqlı dialektik vəhdət təşkil edir, onların arasında

qırılmaz bağlılıq vardır. Bunun başlıca səbəbi isə həmin elmlərin tədqiqat

obyekti kimi məhz hüceyrədən, onun orqanoidlərindən və digər kom­

ponentlərindən genetik marker

formasında istifadə olunmasıdır. Materiyanın

bütün canlı aləminin (mikroflora, makroflora, mikrofauna, makrofauna)

mövcudluğu, onların həyat fəaliyyəti, öz nəsilləri və populyasiyalarının

dayanıqlı, davamlı inkişafı yalnız hüceyrədə gedən metabolizm prosesi

(maddələr mübadiləsi) və onun formaları olan anabolizm (assimilyasiya prosesi)

və katabolizm (dissimilyasiya prosesi), dezoksiribonuklein (DNT) və

ribonuklein (RNT) turşuları, orqanoidlər və s. hesabına təmin olunur. Lakin canlı

aləmin nəslinin, populyasiyalarının, morfoloji və funksional xüsusiyyətlərinin,

irsiyyətinin, cins və növlərinin, cinsiyyətinin saxlanmasının əsas apancı

komponenti və daşıyıcısı məhz xromosomlar və genlərdir. Xromosomlar, genlər,

onların quruluşu, morfofunksional xüsusiyyətləri, o cümlədən təminatçısı olduğu

irsiyyət, dəyişkənlik, ontogenez, hüceyrədə baş verən bütün proseslərin

molekulyar mexanizmi məhz genetika elmi vasitəsilə öyrənilir və tədqiq olunur.

Genetika – bütün biologiya elmlərini birləşdirən, onları istiqamətləndirən,

materiyanın canlı aləminin mütəşəkkilliyinin mövcud olan səviyyələrində

(molekulyar, submolekulyar, hüceyrə, toxuma, orqan, orqanlar, üzvlər sistemi,

orqanizm və populyasiya), onun iki başlıca prioritetinin-irsiyyət və dəyişkən­

liyin, eləcədə ontogenezin, cinsiyyətin, çoxalmanın fəlsəfi, dialektik qanunlar

əsasında və onunla dialektik vəhdətdə öyrənilməsi ilə məşğul olan bəşəri,

planetar əhəmiyyətli, mütərəqqi düzxətlə yüksələn, dinamik sürətlə inkişaf

edən, fundamental-tətbiqi və nəzəri xarakterli elm sahəsidir.

elminin əsas tədqiqat obyektləri-hüceyrə, onun orqanoidləri və komponentləri,

xüsusilə xromosomlar və genlər olmasaydı, canlı materiyanın və onun

amillərinin mövcudluğu heç bir vəchlə mümkün olmazdı. Çünki canlıların bütün

həyat fəaliyyəti, çoxalması, böyüməsi, inkişafi, fizioloji və biokimyəvi

prosesləri, nəslin davamı, əlamət və xassələrin gələcək nəsil törəmələrinə

keçməsi, populyasiyalann dayanıqlı inkişafi və s. məhz genetikanın əsas tədqiqat

obyekti sayılan hüceyrə, xromosom və genlər vasitəsilə təmin və icra olunur.

Genetika elminin molekulyar biologiyanın, seleksiyanın, təbabətin, baytarlıq

mühafizəsinin, ekoloji genetikanın, təkamülün öyrənilməsinin inkişafi və tərəq­

qisində çox böyük rolu vardır. Bütün qeyd edilənlərə baxmayaraq, genetika

elminin başlıca prioriteti irsiyyət, dəyişkənlik, ontogenez, onlann yaranma

mexanizmi və dinamikasının öyrənilməsindən ibarətdir. Baytarlıq təbabəti

genetikası isə daha geniş diapozona malik planetar, regional və lokal

problemlərin-bütün növ heyvanların, quşlann, anların, balıqlann genetik

aspektlərinin fəlsəfə və təbabət elmləri ilə qarşılıqlı, qınlmaz bağlılıq formasında

öyrənir. Müasir genetika elminin aşağıdakı istiqamətləri vardır:

– Heyvanlann ümumi genetikası və biometriya

– Baytarlıq təbabəti genetikası

– Aqronomluq genetikası (bitkiçilik genetikası)

Materiyanın canlı aləminin təkamülünü təmin edən başlıca amillər irsiyyət

və dəyişkənlik hesab olunub. İrsiyyət – genetik informasiyaların nəslə

verilməsi, nəsil və populyasiyalar arasında maddi və funksional varisliyi, onto-

genezi təmin edən, nəsildə valideyin fərdlərə məxsus olan səciyyəli xüsusiy­

yətlərin (əlamət və xassələrin) formalaşmasını təmin edən hadisədən ibarətdir.

İrsiyyət həm də müxtəlif nəsil törəmələrində mövcud olan fərqli xüsusiyyətləri

saxlayan hadisə sayılır. Dəyişkənlik – canlı aləmin irsiyyətinin qeyri-stabil

olmasını xarakterizə etməklə genlərin dəyişilməsindən, ontogenez zamanı

genlərin dəyişilmiş formasından ibarət olan mürəkkəb prosesdir. Genetik

informasiyalar ümumiləşmiş formada aşağıdakı prinsip əsasında ötürülür:

I tNT — zrHal sintezi. Məşhur çex alimi, avqust kilsəsinin rahibi

(Bmo şəhəri) İohan Qreqor Mendel noxud bitkisi (Pisum sativum) üzərində

apardığı təcrübələrlə genetika elminin elmi əsasını qoymuş, De-Friz, K.Korrens

və E.Çermak 35 ildən sonra onun kəşfini təsdiq etmiş, Tomas Çent Morqan və

onun tələbələri isə irsiyyətin xromosom nəzəriyyəsini yaratmışdır. Həmin tarixi

kəşflər genetikanın sonrakı inkişafına çox böyük təkan və stimal vermişdir.

Genetika canlı aləmi tədqiq edən, geniş və ətraflı öyrənən ən mürəkkəb, çox

şaxəli, eləcə də olduqca maraqlı elmdir. Erkək və dişi fərdlərin doğulması,

törəmələrin bəzi əlamətlərə görə əcdadlarına oxşaması, qadından uşaq, inəkdən

buzov, qoyundan quzu, toyuqdan cücə, bal arısından yalnız bal arısının və s.

törəməsinin səbəblərini yalnız genetika elmi araşdırır və aşkarlayır. Genlərin

ciddi nəzarəti olmadan canlı aləmin ayn-ayrı fərdlərinin orqanizmdə heç bir

fizioloji, biokimyəvi, metabolik, çoxalma və s. proses icra oluna bilməz. Lakin

bütün proseslər, o cümlədən ontogenez yalnız ətraf mühitlə dialektik vəhdət

fomasmda baş verə bilər. Dünya şöhrətli, dahi filosoflar K.Marks və F.Engelsin

«Alman ideologiyası»,

F.Engelsin «Təbiətin dialektikası»

əsərlərində qeyd edilmişdir ki, «tarixin salnaməsi təbii əsaslardan və insanın

təbiətə təsirindən yaranan dəyişikliklərdən başlayır, hər bir iqtisadi-sosioloji

təhlillə müəyyən edilir».

K.Marks yazır ki, «təbiət çox səxavətli olmaqla

insanın əlindən uşaq kimi tutub aparır, onun şəxsi inkişafını təmin edir».

Təbiətlə orqanizmlərin dialektik vəhdəti klassik alman fəlsəfəsinin baniləri

Hegel və Feyerbax tərəfindən də əsaslı təhlil olunmuş və konsepsiyalarında

özünün müfəssəl əksini tapmışdır. Ümumiyyətlə, genetika elminin bütün

prioritet aspektləri fəlsəfənin, dialektik materializmin mövcud qanunları və

qanunauyğunluqlarına uyğun olmaqla onlarla qınlmaz vəhdət təşkil edir, fəlsəfi

müstəvi çərçivəsində öyrənilir və təhlil olunur. Genetika, immunogenetika,

ekoloji genetika, genetik bioetika və molekulyar genetikanın qlobal problemləri

məhz fəlsəfənin «Əksililiklərin vəhdəti və mübarizəsi», «İnkarı inkar»,

«Kəmiyyət dəyişikliklərinin keyfiyyət dəyişikliklərinə keçməsi»

və müvafiq kateqoriyaları baxımından və onlann bazisində öyrəinlir. Bu

baxımdan baytarlıq təbabəti genetikası, ümumilikdə isə genetika fəlsəfə ilə

olduqca böyük dialektik vəhdət təşkil edir. Çünki bu elmlərin əsas məqsədi,

materiyanın öyrənilməsi və populyasiyalann irsiyyətinin,

mövcudluğun davam etdirilməsindən ibarətdir.

Genetikanın üsullarının tətbiqi sayəsində molekulyar biologiyanın sonuncu

mütərəqqi elm sahələri-gen mühəndisliyi

və biotexnologiya

çox dinamik sürətlə

mikrobiologiyanın, virusologiyanın, biokimyanın, biofizikanın, elektronikanın

və s. elmlərin inkişaf etməsi sayəsində biotexnologiya daha sürətlə inkişaf

etməyə başladı. Planetimizdə əhalinin sürətlə artması və bununla da təbii ehtiyat

mənbələrinin tədricən azalması xammal, kənd təsərrüfatı və xalq təsərrüfatı

məhsulları emal edən müəssisələrin iş şəraitinin yenidən qurulmasını tələb edir.

Biotexnoloji proseslər dedikdə istehsalda kompleks proseslər, biokatalizatorlar,

həmçinin müxtəlif bioloji sistem (bitki, heyvan, toxuma hüceyrələri və s.)