ERİX FROMM. Psixoanaliz və din. ( Freyd və Yunq)

Tarixin ən böyük şahidi dağlar

Erix Fromm. «Psixoanaliz və din» kitabından seçmələr.

Dəyərlər problemi mədəni ənənəsi qiymətdən düşmüş və ideoloji istiqamətləri gözdən salınmış toplumlarda olduqca kəskin formada ortaya çıxır. İnsan “ideal”a sahibolma və ya sahibolmama seçimində azad deyil; o, ancaq müxtəlif ideallar arasında, hakimiyyətə xidmət, dağıdıcılığa və ya idrak və sevgiyə xidmətetmə seçimində azaddır.
Bütün insanlar “idealistdirlər”, onlar bədənsəlliyin təminetmə sərhərdlərinə çıxan nələrəsə can atırlar. İnsanlar məhz hansı ideallara inanmasıyla fərqlənirlər. İnsanın ən yaxşı və ən şeytani təzahürləri mahiyyətcə onun bədəninin yox, “idealizminin”, ruhununkudur. Ona görə də hər bir ideal və ya dini duyğunun dəyərli olduğunu iddia edən relativizm təhlükəli və yanlışdır. Biz, dünyəvi ideologiyaları da daxil etməklə, idealları insan ehtiyacı kimi anlamalıyıq və onların həqiqi olub-olmadıqlarını insan qüdrətini sərgiləyən və insan dünyasının harmoniya tələbinə gerçək cavab kimi baxmalıyıq. İdealizm haqda deyilənlər dini ehtiyaclara da aiddir…
İnsan heyvanlara, ağaca, qızıl və ya daş bütlərə, görünməyən allaha, müqəddəs insana və ya iblis donlu rəhbərlərə; əcdadlarına, millətinə, sinfinə və ya partiyasına, pula və ya uğura səcdə edə bilər. Onun dini – dağıdıcılığın və ya sevginin, insan istismarının və ya qardaşlığın gəlişməsinə təkan verə bilər; o idraka yol da verə bilər, idrakı iflic də edə bilər. İnsan öz sistemini dünyəvi sistemlərdən fərqlənən dini sistem saya bilər, dininin olmamasını da düşünə bilər, o öz xidmətini hakimiyyət, pul və ya şöhrət kimi bəlli dünyəvi məqsədləri fərasətliliyə və gərəkliliyə xidmət kimi yoza bilər. Məsələ dinin olub-olmamasından getmir, dinin necəliyindən gedir: bu ya bəşər inkişafına, insani qüvvələrin aşkarlanmasına xidmət edən dindir ya da bu qüvvələri ölgünləşdirən, iflicləşdirən dindir…
Dinin tarixdəki universal mövcudluğu da istiqamət sisteminə və ibadət, xidmət obyektinə ehtiyacı kifayət qədər təsdiqləyir…
Bu istəyin zəif səsini insan eşidəcəkmi və onun dalınca nə vaxtadək gedəcək — bunlar tutulan yoldan (inancdan, ruhani praktikadan, terapevtdən) asılıdır…
Doğum birdəfəlik akt yox, uzun prosesdir. Həyatın məqsədi tamam doğulmaqdır. Amma bunun xüsusi faciəvi ünsürünə görə bizim əksəriyyətimiz belə doğuluşdan qabaq ölürük…
Mərasimlər (rituallar) fikir və hisslərin hərəkətlər vasitəsiylə simvolik ifadəsidir. Rituallar ümumi ideallarımıza sadiq olmamızı ifadə edir. Salamlaşmaq, artistlərə əl çalmaq, ölənlərə sayqıyla yanaşmaq və s. rasional ritualların sadə örnəkləridir. Rituallara ehtiyac şübhəsizdir və indiyədək layiqincə qiymətləndirilməyib…
Səcdə obyekti – qüvvələrin bir istiqamətdə birləşməsi, inteqrasiyası, bütün şübhə və etibarsızlıqları ilə insanın öz məhdud mövcudluğundan kənara çıxması və həyatı mənalandırma ehtiyacını təmin etmək üçün idi.
«Din — ümumbəşəri fenomen olaraq bu və ya digər bir din növüylə asosiasiya (bənzətmə) yaradır… Dilimizdə başqa söz olmadığından, bir toplum tərəfindən bölüşülən, mənalı ömür sürməyə imkan və sədaqətli xidmətə obyekt verən, insan qruplarının paylaşdığı hər bir düşüncə və hərəkət sistemini “din” adlandırmağa məcburuq”.
Biz möcüzəvi əşyalar yaratdıq, lakin özümüzü bu əşyalara sərf edilən o nəhəng əziyyətlərə layiq məxluq yarada bilmədik. Həyatımızda qardaşlıq, səadət, məmnunluq yoxdur; bu – dəliliyə yaxın ruhani bir xaosdur; bu – orta əsrlər isteriyasına yox, daha çox şizofreniyaya yaxındır, daxili reallıqla əlaqənin itirilməsinə və fikrin affektdən ayrılmasına bənzəyir…
Bəziləri çıxış yolunu dinlərə qayıtmaqda görür: inanmaq üçün yox, dözülməz şübhələrdən qurtulmaq üçün; möminliyə görə deyil, təhlükəsizliyə görə qərar verirlər. İnsan qəlbini öyrənən müasir situasiya tədqiqatçısı bu addımda əsəb pozuqluğu əlamətlərini görür…
Ən dəyərli insan keyfiyyətlərindən olan idrak da ehtirasların mənfi təsirinə məruz qala bilər və yalnız bu ehtirasları anlamaqla idrak azad edilib normal fəaliyyətini təmin edə bilər…
Sadəcə müşahidələrinə, idrakına və şəxsi təcrübəsinə əsaslanan Z.Freyd, mənəvi problemlərə üz tutmadan ruhi xəstəliyi anlamağın mümkünsüzlüyünü aşkar etmişdi; xəstəliyin səbəbi – xəstənin ruhi ehtiyaclarının önəmsənilməməsi olmuşdur…
Söhbət, insanın dinə, tanrıya, inama dönüb-dönməməsindən getmir – sevgi içində yaşayıb-yaşamaması, həqiqət ölçüsü ilə düşünüb-düşünməməsindən gedir. Bu zaman onun istifadə etdiyi simvolik sistemlər ikinci dərəcəli olur, olmursa, deməli, onların heç bir əhəmiyyəti yoxdur…
Freyd, dinin illüziya olması fikri ilə yetinmir. O, dinin təhlükəli olduğunu vurğulayır, çünki tarixboyu insanları illüziyalara alışdıraraq, insanların tənqidi düşünməsinə yasaq qoyaraq, əqli bacarıqların kasadlaşmasında məhz din günahkardır…
Din, Freydə görə, ideal və dəyərləri təhlükəyə sürükləyir…
İnsan reallıq ilə işləməyi bacarmalıdır. İnsan, öz gücündən başqa heçnəyə güvənə bilmədiyini bilsə, öz gücünü düzgün istifadə etməyi öyrənəcək…
Freyd, dinin etik nüvəsini müdafiə edir və etik məqsədlərin gerçəkləşməsinə mane olan teistik və fövqaladə tərəflərini tənqid edirdi…
Müasir insanda bir çox fərdləşdirilmiş primitiv din formaları mövcuddur. Onlara nevroz da, dini adlar da vermək olar: əcdadlar kultu, totemizm, fetişizm, rutualizm və s…
Qeyri-teistik dinlər – avtoritar və humanist dinlərdir…
Avtoritar dinlərdə tanrı – hakimiyyət və güc simvoludur.
Humanist dinlərə örnək — ilkin buddizm, daosizm, İsayinin təlimi, İsanın təlimi, Sokrat, Spinoza, bəzi mistik-dini cərəyanlar, Fransa inqilabının Zəka dini…
Dzenə görə, içimizdən cücərib böyüməyən biliyin heçbir dəyəri yoxdur…
Humanist dində tanrı – insanın ali “mən”idir, insanın potensial olduğu və ya olacağıdır. Avtoritar dində isə tanrı – idrak və sevgiyə malik olan yeganə sahibdir…
Spinozanın fikri: “Pavelin Pyotr haqda bizə dedikləri, daha çox Pyotrdan deyil, Pavelin özü haqda xəbər verir…
Tam azadlıq və müstəqillik olmayanadək bəşər evladı çoxluğun həqiqət saydığını həqiqi olan kimi qəbul edəcək; onun mülahizələrini sürü ilə əlaqədə olmaq ehtiyacı və təcriddə qalmaq qorxusu müəyyənləşdirir. Tənhalığa və insanlarla əlaqələrin kəsilməsinə dözə bilənlər çox azdır. Onlar bəşəriyyətin həqiqi qəhrəmanlarıdır…
Yalnız bütün şəxsi münaqişələrini boş verib, bəşəriyyətə və ideallarına sadiqliyi özünün ilkin qayğısı saydığı zaman insan, obyektivlik və idrak zirvəsinə qalxa biləcəkdir…
Fəlsəfi və ya dini sistemin hansısa bir hissəsinin mənası ancaq bu sistemin bütöv konteksti çərçivəsində doğru müəyyənləşdirilə bilər. Əks halda mətni istənilən kimi yozmaq və yanlış interpretasiya etmək olar…
Tənqidi özünüdəyərləndirmə, həmçinin həqiqi və yalan təcrübəni bir-birindən ayırma bacarığı “Tibet müəllimlərinin tövsiyyələri” kitabında 10 illüziyanı tanıdaraq öyrədilir:
İstəyi inam ilə eyni saymaq illüziyası.
Bağlılığı heyrət və mərhəmət saymaq illüziyası.
Düşünmə sürəcinin dayandırılmasını həqiqi məqsəd — ağlın sonsuz sakitliyi — saymaq illüziyası.
Duyğu həyacanlarını (və ya fenomenlərini) reallığın vəyhi (və ya ehtizazı) saymaq illüziyası.
Reallığın sadə bir işıltısını reallığın bütöv gerçəkləşməsi saymaq illüziyası.
Dini sadəcə təbliğ edəni o dinin həqiqi davamçısı saymaq illüziyası.
Ehtiras qullarını, bütün şərtiliklərdən azad olmuş yoqa ustaları saymaq illüziyası.
Öz maraqları xətrinə edilmiş hansısa hərəkətləri yanlış olaraq altruistik hərəkət saymaq illüziyası.
Yalanın ehtiyyatlılıq illüziyası.
Şarlatanları müdrik saymaq illüziyası…
Bütün böyük dinlərin faciəsi: onlar, dini bürokratiya tərəfindən idarə edilərək, kütləvi təşkilata çevrilən kimi, azadlıq prinsipini pozur və təhrif edirlər.
Onlar insanı azad buraxmaq yerinə, əksinə, onun əl-qolunu bağlayır, insan da tanrıya ibadət etmək yerinə tanrı adından danışmağa iddialı olan qruppaya ibadət edir. Bu, ististasız bütün dinlərdə baş veribdir…
Analitik terapiya mahiyyətcə – sevgi duyğusunu xəstəyə aşılamaq və ya onun bərpasına yardım etmə cəhdidir…
Dini təcrübənin cəhətlərindən biri – təəcübdür, heyrətdir, həyatın və şəxsi mövcudluğun dərki – dünyaya insani münasibət sirridir…
Heç bir zaman heyrətlənməyən, həyatını və şəxsi mövcudluğunu cavablar tələb edən bir fenomenlər kimi görməyən insan, dini təcrübənin nə olduğunu da çətin anlayar. İşin parodoksal tərəfi isə budur – yeganə mümkün ola biləcək cavablar da elə ancaq yeni suallardır…
Dini təcrübənin bir başqa cəhətini Paul Tillix “qayğının son dərəcəsi” adlandırmışdı. Bu, arzuların gerçəkləşməsinin ehtiraslı qayğısı deyil; bu, daha çox təəcüblə bağlı qayğıdır – həyatın mənası ilə son dərəcədə qayğılanmaq, insanın özünü gerçəkləşdirməsi ilə, həyatın onun qarşısına qoyduğu məsələnin həlli ilə bağlı bir qayğıdır…
Dini təcrübənin heyrət və qayğıdan başqa üçüncü elementi də var, bu haqda ən aydın yazanlar mistiklərdir. Bu element – birlikdir, sadəcə özünlə birlik deyil, başqaları ilə də birlik deyil, bütün həyat ilə, bundan da artıq – Kainat ilə birlikdir…
Təəccüb analizdə ən əsas terapevtik faktordur…
Dinə təhlükə elmdən yox, praktiki gündəlik mövcudluqdan gəlir. İnsan, həyatda ali məqsədlər axtarmaqdan əl çəkib, özünü öz əlləri ilə qurduğu iqtisadi maşının xidmətçi alətinə çeviribdir…
Daha dəqiq desək, dini əsaslara ən böyük təhlükəni müasir insanın “bazar iqtisadiyyatı yönümü” yaradır…
Qərbdə kəskin mübahisələrə və təqiblərə səbəb olan “dünya sonludurmu, Kainat əbədidirmi?” sualları induizmdə və buddizmdə gülüş və istehza ilə müzakirə edilir. Budda, bu səpkidə verilən suallara təkrar-təkrar belə cavab verirdi: “Bilmirəm, bilmək də istəmirəm, çünki yeganə önəmli olan problem – “insan əzablarını necə azaltmaq olar” problemidir və cavabın necə olmasından asılı olmayaraq bu məsələyə heç bir aiddiyyatı yoxdur”…
Bütün dini rituallar irrasional deyil…
Simvolik dil – bəşəriyyətin bildiyi yeganə universal dildir…
Bir çox tanrı, inam təbliğatçısı öz insani yönlərinə görə bütpərəsdirlər və ya tamamilə inamdan məhrumdurlar. Bəzi atəşli “ateistlər” isə, həyatlarını bəşəriyyətin xeyrinə, qardaşlığa və sevgiyə həsr edərək inam və dərin dindarlıq sərgiləyirlər…
Tanrı – baxışımıza hədd qoyulan üfüqə bənzəyir…
Musa peyğəmbərlə Sina dağında danışan, “Mənim adım ADSIZDIR” deyir, lakin tərcümələrdə “Mənim adım Var olandır” kimi yanlış verilib…
Çevirdi: İlahə Ucaruh

ERİX FROMM. Psixoanaliz və din.( Freyd və Yunq)

Freyd , psixoanaliz və din problemini məşhur əsərlərindən biri olan “ Bir illyuziyanın gələcəyi”ndə incələyib. Miflərin və dini idealların insane dərin təsir etdiyini il görənlərdən biri olan Yunq isə eyni mövzunu Yeil (Yale) universitetində

təşkil etdiyi Terry fondu konfranslarında işləmişdir. (1937-ci ildəki bu konfranslar “Psixologiya və din “ adı ilə 1940-cı ildə kitab halında çap olunub) İndi mən bu iki psixo analistin düşüncələri haqqında qısa bir arayış vermək istəyirəm.Əvvəl bu davranışımın üç səbəbini açıqlayım :

1. Problemin müzakirəsinin günümüzdə hansı mərhələdə olduğunu və mənim çözümlərimin çıxış nöqtəsini göstərmək,

2. Freyd və Yunqun bəzi əsas yanaşmalarının izahını vermək,

3. Geniş şəkildə yayılmış yalnış bir inancı,Freydin dinə qarşı,Yunqun isə din tərəfdarı olduğu inancını düzəltmək.

Beləliklə, bu dərəcədə geniş miqyaslı mövzulardakı ifrat adiləşdirmələrin yalnışlığını və psixoanalizlə dinin eyni anlamlı hissələrini analiz etmək imkanını da tapa bilərik.

Freydin “ Bir illyuziyanın gələcəyi “ əsərində din mövzusundakıı düşüncələri necədir?

Freydə görə din,insanın özündən kənardakı təbiət qüvvələrinə və öz içindəki qüvvələrə (intuisiya) qarşı çarəsizliyindən yaranmışdır və insanlığın təkamül prosesinin ilk mərhələsinin məhsuludur.Bu mərhələlərdə daxili və xarici güclərə qarşı ağıllarından özlərini qoruyacaq şəkildə istifadə edə bilməyən insanlar, bunları bəzi kənar qüvvələrlə sabitləşdirməyə çalışıblar.Yəni ağıl vasitəsiylə qavranılmayan qüvvələrə hakim olmağa kömək edəcək ya da onları içində basdırmağa yarayacaq bir neçə hissi metodlar və mexanizmlər fikirləşmişlər.Freyd bunun mənbəyinin uşaqlıq mərhələsi müşahidələri olduğunu önə sürüb.

Təhlükəli ,idarəsiz və anlaşılması mümkün olmayan qüvvələr qarşısında insan, xatirələrində bir geriyə qaçış edər və uşaqlıqdakı, ata tərəfindən qorunmaq hissinə sığınar.Ata uşağın gözündə müdrikliyin düşüncənin və gücün simvoludur.Əmrlərə və yasaqlara itaət də sevgisini və qorunmaq hissini yaratmaq üçündür.

Bu formasıyla din Freydə görə uşaqlıq təcrübəsinin yenilənməsidir.İnsan onu təhdid edən təhlükələrdən uşaqlığında etdiyi kimi eyni metodla müdafiə olunur.Öz güvənsizliyini məğlub edə bilmək üçün, özünü çaşdıran və qorxudan amma eyni zamanda da qoruyan atasına təslim olar.Freyd dini, uşaqlardakı təqibedilmə fobiyasına bənzəyən nevrozlarla qarşılaşdırır.Onun fikrincə din, uşaqlıq nevrozlarına bənzər səbəblərdən yaranan kollektiv bir nevrozdur.

Freydin dinin psixoloji köklərini incələməsi insanların bir tanrının varlığı düşüncəsinə necə çatdıqlarını göstərmək üçündür.Bu nəticənin ortaya qoyulması,yəni bəzi psixoloji köklərə enməklə iş bitməz.Freyd dini düşüncələrin bəzi illyuziyalara söykəndiyini və beləliklə də bunların qeyri-real olduqlarını sübut etdiyi iddiasındadır.(Freyd öz araşdırmalarının nəticəsində görmüşdür ki, bir fikrin bir arzuya bərabər olması və onu qane etməyə yaraması bu fikrin yanlış olduğunu sübut etmir.Freydin bu düşüncəsini xüsusi vurğulmağıma səbəb,psixiyatrların günümüzdə həmişə eyni səhvə düşmələri,bir çox doğru və bir o qədər də yalnış fikrin olmasıdır.Amma unutmamaq lazımdır ki, bir çox böyük kəşfə yol açan da yenə bir sıra fikirlərdir.Bəzi insanlar bütün qüvvələriylə bunların doğruluğuna inanıb, bunu ortaya çıxartmağa çalışarkən, bir çox yeni həqiqət kəşf ediblər.Belə böyük bir maraqğın varlığı,hadisəni kənardan izləyənə qəribə və şizofrenik görünsə də ,bu heç bir zaman hər hansı bir mühakimənin və ya izahın yalnış oldğunun sübutu ola bilməz.

Keçərliliyin ölçüsü,adamı o marağa çəkən səbələrin psixoloji analiziylə müəyyənləşə bilməz.Burda önəmli olan, gətirilən sübutların məntiqli bir düşüncənin əsas anlayışlarıyla paradoksal olub-olmamasıdır.

Freyd daha sonra dinin illyuzonist ( xəyala söykənən) xarakterini göstərmək cəhdini də keçərək, dini bir təhlükə olaraq açıqlamağa yönəlir.Freyd üçün din bir təhlükədir,çünki,tarix boyunca özünə bağladığı bir sıra neqativ qurumların cəmiyyət içində yerləşməsinə imkan yaratmışdır.Sonra insanlara bir xəyala inanmağı öyrədir.Daha da önəmlisi ,tənqidi düşüncənin qarşısının alınmasına, beləliklə də zəkanın korlaşdırılmasına səbəb olur.Bu tənqidlər renesans dövrünün bütün mütəfəkkirləri tərəfindən kilsəyə qarşı yönəldilmişdi.Amma Freyd düşüncə sistemi içində bu tənqid, on səkkizinc əsr filosoflarınınkından çox fərqli bir bir biçim qazanmışdır.

Freydin analitik çalışmasında ortaya qoymaq istədiyi, tənqidi düşüncənin yasaqlanmasının müəyyən bir nöqtədə digər sahələrdəki tənqidi qabiliyyətlərin də zəifləməsinə səbəb olduğudur.Beləliklə Freyd bu qadağanın ,ağlın gücünü əngəlləyəcəyini də iddia edir.

Freydin dinə qarşı yönəltdiyi 3-cü tənqid, əxlaqı çox şübhəli bir əsasa oturtmasıdır.Əgər əxlaqi qaydaların keçərliliyi, bunların tanrının əmri olmasına bağlıdırsa ,əxlaqın gələcəkdəki varlığı ya da yoxluğu tanrıya olan inanca bağlı olaraq dəyişəcəkdir.Freyd dinin bir çöküntü ,geriləmə içində olduğunu görürdü.Əgər din ilə əxlaqın bir-birlərinə olan bağlılığı qoparılmasa,gələcəkdə insanların bütün dəyərələri təhlükəyə düşəcəkdir.

Freydin dinin təhlükəyə düşürəcəyindən qorxduğu ideallara və dəyərlərə beləliklə gün işığına çıxmış olurdu.Ağıl,bəşəriyyətin acılarının azaldılması və ənənəvi əxlaq Freydin tənqidləriylə razılaşmaya bilərik.Çünki o ,inandığı idealın nə olduğunu açıqca söyləmişdir.İnsan sevgisi, həqiqi azadlıq. Önəmli olan Freydin bu əsas inanclarını qavramaq və bunlarla razılaşmaqdır.

Azadlıq və ağıl, Freydə görə növbəli şəkildə bir-biriylə əlaqəlidir.İnsan patriarxal bir tanrı illyuziyasından vaz keçdiyi anda, kainatdakı yalnızlığını və anlamsızlığını başa düşər. Ata evini tərk etmiş bir uşaq kimi məhzun və şaşqın şəkildə ortada qalar.bax bu xəst və bəsit fikrin keçilməsi, insani təkamülün ən önəmli məqsədidir.İnsan özünü, cı da olsa gerçəyi tam olaraq görəbiləcək və qəbul edəcək biçimdə inkişaf etdirməyə məcburdur.Öz gücündən başqa güvənəcək heç nəyi olmadığına inansa, o gücünü doğru və yerində istifadə etməyi öyrənəcəkdir.Onu təhdid edən və qoruyan bir avtoritetin şüuraltı təzyiqindən qurtula bilən insan, ağlının gücündən istifadə edib , dünyanı və dünyadakı öz yerini ,vəzifəsini qavraya bilər.Öz başına düşünməyə cəsarət etməyin yeganə yolu,özümüzü yetkin olaraq dərk etmək və bəlli bir avtoritetdən qorxan,ona bağlı bir uşaq kimi davranmaqdan vaz keçməkdir.Bunun tərsi də eyni şəkildə doğrudur.

Ancaq öz başımıza düşünməyi bacardığımız zaman, o avtorietin hakimiyyətindən özümüzü qurtara bilərik.Freydin çarəsizlik duyğusunu,dini həyatın qarşılığı olaraq göstərməsi çox anlamlıdır.Çünki bir çox teoloqlar və bir ölçüyə qədər Yunq vərdiş və gücsüzlük duyğularını,dini faktların əsası olaraq sayırlar.Freyd isə dolayı yoldan olsa da dini yaşantının təməlini,azadlıq hissi və insanın öz gücünün dərk etməsi olaraq açıqlayır.Daha sonra bu əsas ayrımın din psixologiyasında nə dərəcədə önəmli problemlərə yol açdığını da göstərməyə çalışacağam.indi yunqa dönəcək olsaq, onun demək olar ki, hər nöqtədə Freydlə əks qütblərdə olduğunu görürük.Yunq, çıxış nöqtəsinin əsas prinsiplərini açıqlamaqla işə girişir.Freyd, Uilyam Ceyms Devi və Makmürrey kimi ixtisası filosofluq olmasa da,hadisəyə psixoloji və fəlsəfi prizmalardan yanaşarkən, Yunq kitabının əvvəlində bu açqlamanı eləyir : ” özümü sadəcə faktların müşahidəsi ilə məhdudlaşdırmaq və hər cür metafizik ya da fəlsəfi yanaşmadan qaçmaq istəyirəm.” Sonra isə psixologiyayla dini,fəlsəfi düşüncə formalarından qaçaraq necə analiz edəcəyini göstərir.Öz baxış prizmasını “ Faktçılıq” adlandırır.Yəni maraqlandığı mövzular ,olaylar ,eksperimentlər və yaşanmış xatirələr,qısacası – faktlardır.Bu faktın gerçəkliyi isə bir olaydır, bir mühakimə yox.Məsələn, psixologiya elmi bakirəlik pozulmadan doğmaq motivini ələ alanda, yalnızca bu faktın varlığı ilə maraqlanır.Bu düşüncənin doğru və ya yalnış olması onun araşdırma sahəsinə daxil deyil.Bir düşüncə var olduğu anda psixoloji cəhətdən doğrudur.Bir düşüncənin obyektiv ola bilməsi üçün böyük insan qrupları tərəfindən ortaq olaraq qəbul edilməsi gərəkdir.

Yunqun dini necə analiz elədiyini,açıqlamdan əvvəl yeri gəlmişkən metodoloji ehtimallarını yaxşıca tənqid etmək istəyirəm.Yunqun gerçəyi izahetmə texnikası tutarsızdır.Gerçəyin bir fakt olmayıb,bir hadisə olduğunu irəli sürür.Yəni, bir fil var olduğu üçün gerçəkdir.Amma gerçəyin hər zaman və məcburi olaraq bir mühakiməyə söykənməsi gərəkdiyini unudur.Gerçək yalnızca bizim hiss orqanlarımızla dərk edib müəyyən sözlərlə adlandırdığımız görüntü və tzahürlərin br təsviri deyildir.Yunq bir düşüncənin var olduğu anda psixoloji olaraq doğru olduğu nəticəsinə gəlib.Fəqət bir düşüncənin varlıı,onun bir yanılma ya da bir gerçəyə bərabər olmasıyla bağlı deyildir.Yenə bir düşüncənin var olması, onun heç vaxt mütləq var oluşu ilə doğru olması nəticəsini də doğurmaz. Bir psixiyatr belə, bir düşüncənin doğruluğu ilə maraqlanmadan ,yəni onu mütləq bir fakt olaraq götürüb işləyə bilməz.Başqa cür desək, xəstənin yenidən yaşamağa çalışdığı hadisəyə olan marağını bilmədən, o düşüncənin şəxsi bir aldanma və ya paranoyak bir yanaşma olduğuna qərar vermək olmaz.

Yunqun fərziyyələri yalnızca psixiyatrik prizmadan yox, təmsilçisi olduğu relativizm ( Nisbiyyətçilik) yönündən də tutarsızdır.Freyddən fərqli olaraq din tərəfdarı kimi görünsə də , həqiqətdə Yunqun fikirləri, Yəhudilik,Xristiyanlıq və Buddizmə əks düşür.Çünki bu dinlər gerçəyə çatmaq cəhdini insanın ən önəmli vəzifəsi olaraq görürlər.Yunq, öz mövqeyinin çətinliyinin fərqindədir amma bunları çözmək üçün seçdiyi metod tutrlı deyildir. Subyektivlik və obyektivlik anlayışlarının nə dərəcədə elastik və dəyişkən olduğuqları açıqdır. Buna baxmayaraq Yunq, bu iki varoluş formasını bir-birindən ayırmağa çalışır.Ona görə obyektiv olan bir şey , subyektiv olan bir digərindən daha doğru və daha keçərlidir.Obyektiv ilə subyektiv arasındakı fərqin təməli bir düşüncənin yalnızca bir fərdə aid olması ya da bir cəmiyyət oalraq paylaşılması faktlarında yatır.Bəs yaxşı bizlər II Dünya müharibəsində milyonlarca insanın ortaq olduğu,kütləvi bir çılqınlığa şahid olmadıqmı ? Milyonlarca insanın ağılsız ehtiraslarının köləsi olaraq aldadıcı və xəstə düşüncələrə qapıldıqlarını, bunların arxasından qaçdıqlarını yaşamadıqmı?Onların bu yanlış düşüncələri fərdlərin tək başlarına yaratdıqları axmaqlıqlardan dahamı tutarlıydı?Bunları obyektiv olaraq açıqlamanın nə anlamı, nə xeyri var?Qısacası böyük insan kütlələrincə paylaşılması, bir düşüncənin doğruluğunu isbat etməz.Yunqun obyektiv və subyektivi bir-birilərindən ayırmaqda istifadə etdiyi metod, az öncə açıqladığım ,relativizm mövzusundakı yanaşmanın aynasıdır.Buradakı relativizm bir düşüncənin cəmiyyət tərəfindən qəbul edilməsini, onun keçərliliyi , gerçəkliyi və obyektivliyi üçün bir ölçü olaraq götürən sosioloji bir relativizmdir.

Bu metodik fərziyyələrini ortaya qoyduqdan sonra Yunq, din nədir ? mövzusundakı əsas görüşlərini açıqlamağa girişir.Dini yaşantının təbiəti nədir? Bu mövzuda Yunq, bir çox teoloqla eyni düşüncəni paylaşır.Bu yanaşmanı qısaca belə ifadə edə bilərik : Dini yaşantının (dinin) mənbəyi insanların özlərini, özlərindən üstün olan bəzi güclərə təvəkkülə təslim etmələridir.

Yunq dinin,Rudolf Ottonun “Numinosum” -deyə təsvir etdiyi və insani bir istəyə bağlı olmadan var olan dinamik bir varlığın ya da təsirin diqqətli və incəliklə izlənməsi olduğunu irəli sürür.Bu varlıq,insanı nəzarətdə saxlayır və onu idarə edir.İnsanlıq bu gücün (varlığın) yaradıcısı deyil yalnızca quludur.

Dinin bu təsvirindən,yəni insanın bir kənar qüvvə tərəfindən müəyyənləşməsindən sonra Yunq yeni açıqlamalara girişir.Yunqa görə təhtəlşüurun dini bir təbiəti var.

Təhtəlşüur, insan ruhunun fərdi yaşantısının bir hissəsi olaraq izah oluna bilməz.Bu daha çox bizdən asılı olmayan bir gücün, varlığımızın üzərindəki təsiri və əksolunmasıdır.

İnsanın röyasında öz təhtəlşüurundan bəzi səslər və müşahidələr hiss etdiyini iddia etməsi heç nəyi sübut etmir.İnsan küçədən gələn səsləri də, öz iç səsiymiş kimi sana bilər.Yəni bu aldadıcıdı və güvənsizdi.

Tək bir vəziyyətdə, bu səslərin öz kənar şüurlarıdan gələn səslər olaraq qəbul edilməsi mümkündür.Bu da, şüurlu bir bütünlüyün bir parçası və ya böyük bir dairə olması halında keçərlilik qazanar.Kiçik bir bank məmurunun dostuna işlədiyi bankı göstərib “ bu da mənim bankım…” deməsi kimidir bu.

Dinin və təhtəlşüurun belə təsvir edilməsinin təbii nətici olaraq Yunq, təhtəlşüurun bizim üzərimizdəki təsirlərinin “ təməl dini faktorlar” olaraq müəyyənləşdirdiyini müdafiə edir.Yəni dini dogmalar və röyalar dini faktorlardır, çünki bizdən kənardakı bir gücün bizi idarəetməsinin əksolunmasıdır. Yunqun məntiqi ilə ruhi xəstəlikləri də dini faktorlar olaraq açıqladığını isə əlavə etməyə gərək yoxdur.

Freyd və Yunqun dinə yanaşmalarını və onun qaynağını açıqlamaq cəhdlərini qısaca incələdik.Görəsən geniş yayılmış bu fikir “ Freyd dinə qarşıdır, Yunq isə yox” hələ keçərlidir ?Apardığımız analiz və qarşılaşdırma ,bu bəsitləşdirici fikrin tamamilə və ifrat olduğunu ortaya qoydu.

Freyd, insani təkamülün hədəfinin bu məqsədlərə çatmaq olduğuna inanır : Bilgi, (ağıl,gerçəklik,məntiq) insan sevgisi, acıların azaldılması, azadlıq və məsuliyyət daşıyacaq gücə çatmaq.Bu ideallar isə bütün böyük dinlərin əxlaqi təməlidir.Qərb və Şərq mədəniyyətləri, bu təməllər üzərinə qurulmuşdur.Konfutsinin, Lao-Tsenin,Buddanın, digər peyğəmbərlərin və İsanın idealları da həmişə bu idealları müdafiə edir.Bu dinlər və dərslər arasında (yer və zmaan,xitab edilən topluluğa görə) deyim fərqliliklərinin olması təbiidir.Məsələn, Buddanın ağırlığı acıların azaldılıb yox edilməsi önəm verərkən,peyğəbmərlər ədalət və anlayışlı olmağa önəm veriblər,İsa isə insan sevgisini əsas götürüb.Görünüşdəki fərqliliklərə baxmayaraq bütün bu dini öndərlərin, insanlığın inkişafındakı məqsədlər və formalar baxımından tam bir vəhdət içində olması qəribədir.

Freyd, dinin bu əxlaqi təməllərini müdafiə etməkdə və bu məqsədlərin gerçəkləşməsini önləyici olduqları müddətcə, fövqəltəbii və formal yanlarını tənqid edir.Fövqəltəbii güclərə və insandan üstün şeylərə tapınmağı, insanlığın inkişafındakı mərhələlərdən biri olaraq görən Freyd, bunların o çağlarda gərəkli və məcburi olduğunu, amma gərəyindən artıq gündəmdə qalanda insanlığın ruhi inkişafını əngəlləməkdən ötəyə getməyəcəyini müdafiə edir.Bu səbəbdən də, Freydin dinə qarşı olduğu yolundakı inanc yalnışdır.Belə bir hökmə varmadan öncə, onun dinin hansı tərəflərinə qarşı olub tənqid etdiyini,hansı tərəflərinə isə tərəfdar olduğunu araşdırmaq gərəkdir.

Yunq üçün isə dini yaşantı, özəl emosional bir müddətdir və insanın özünü bilmədiyi yüksək bir gücə təslim etməsi olaraq müəyyənləşir.Bu gücü istər Tanrı, istər təhtəlşüur deyə ifadə edək, nəticə dəyişmir.Yuxarıdakı müəyyənləşmə, Xristiyanlıq içində Luter və Kalvin təlimlərinin təməli olan bəlirli bir dini yaşantı formasını tam xarakterizə edərkən, o biri tərəfdən dini təcrübənin bir başqa tipiylə toqquşur. Həqiqətə bu nisbi yanaşması ilə Yunqun din anlayışı, Budduzm,Yəhudilik və İsa təlimləriylə toqquşur. Adı keçən dinlərdə insanın vəzifəsi , həqiqəti araşdırmaqdır və bu qaçınılmaz olan bir məcburiyyətdir.Pilatın gerçək nədir- deyə soruşması belə yuxarıdakılardan başqa bütün böyük dinlərdə, dinsiz bir hərəkət hesab olunur.Yəni bu prizmadan baxanda, araşdırmaq və iləri getmək cəhdi, günahla eyni mənalı olur.Freydlə Yunqun yanaşamalarını özətləyəcək olsaq, Freyd dini əxlaqi tərəfdən tənqid edərkən, fundamental dəyərlərini müdafiə edir və bu dəyərləri qorumaq əndişəsi ilə hərəkət edir.Bu səbəbdən yanaşmasını şübhəsiz “dindar” olaraq ifadə edə bilərik.Yunq isə dini məhdudlaşdırıcı bir formada psixoloji bir fakta endirib,bu yolla açıqlamağa çalışarkən,bir yandan da təhtəlşüura dini bir anlam qazandırmaq istəyir.

Erix Frommun “Psixoanaliz və din”i Azərbaycan dilində

Mayın 20-də, saat 14:00-dan 16:00-dək “Kitabevim.az” mağazalar şəbəkəsinin “28 May” filialında “Kitabsevərlər” hərəkatının 20-ci nəşri Erix Frommun “Psixoanaliz və din” kitabının təqdimatı keçiriləcək.
Parafraz-ın məlumatına görə, “Elm və Təhsil” Nəşriyyatında işıq üzü görən kitabın tərcüməçisi Elmar Namaz, redaktorları Cavid Qədir və Taleh Eminoğludur.
“Psixoanaliz və din” əsərində Fromm dinləri sosial-psixoloji cəhətdən təhlil və tənqid edir, insan üzərində yaratdığı təzyiqlərdən danışır, bunu müxtəlif misallarla sübuta çalışır.
Freyd və Yunqun da baxış bucaqlarına işıq tutmağa çalışan filosof kitabda dinin həyatımızda tutduğu yerin konturlarını cızır və “Din nədir?” sualına cavab axtarır.
Kitabın qiyməti 5 manatdır.
Təqdimatın informasiya dəstəkçisi mədəniyyətyönümlü xəbər portalı Parafraz-dır.

Populyar

18 mart 2023 | 02:30

Səudiyyə tarixinin sərgiləndiyi məkan – BƏLƏDÇİ

18 mart 2023 | 04:30

“Linkedin”, “TikTok”, indi də “Meta” – UĞUR HEKAYƏSİ

14 mart 2023 | 14:22

Mərkəzi Bankın valyuta ehtiyatları niyə azalıb?

18 mart 2023 | 05:30

Bir həkim zənginin həsrəti – İNCƏ BAXIŞ

14 mart 2023 | 18:07

Azərbaycan Prezidenti və Almaniya Kansleri birgə mətbuat konfransı keçiriblər – VİDEO

15 mart 2023 | 22:47

Tarixin ən böyük şahidi dağlar

18 mart 2023 | 06:30

Fransadan dünyaya yayılan təhlükə

18 mart 2023 | 01:30

Tamaşaçı sadəlik, səmimilik istəyir.

18 mart 2023 | 03:30

Almaniya erməniləri məyus etdi

16 mart 2023 | 14:38

ABŞ-ın Türkiyə planı – Strateqin Vaşinqton səfərinin pərdəarxası

Oxşar Xəbərlər

20 mart 2023 | 12:00

Bakıda fəaliyyət göstərən teatrlar bölgələrdə tamaşalar nümayiş etdirəcəklər

20 mart 2023 | 00:07

Bu gün Novruz bayramıdır

18 mart 2023 | 22:15

Sibel Can Bakıya niyə gəlib?

18 mart 2023 | 17:07

Samirə Əfəndi “Mata Hari” rəqsini benefisiarlarla birgə təkrarlayıb – FOTOLAR

18 mart 2023 | 16:45

“Yüz ilin sirləri” ekranlara qayıdır

18 mart 2023 | 16:22

“Göyqurşağında Novruz macərası” tamaşası nümayiş etdirildi – FOTOLAR

18 mart 2023 | 01:30

Tamaşaçı sadəlik, səmimilik istəyir.

15 mart 2023 | 22:47

Tarixin ən böyük şahidi dağlar

15 mart 2023 | 18:30

İçərişəhərdə “Bayram Qalası” keçiriləcək

15 mart 2023 | 15:00

Şəki Regional Mədəniyyət İdarəsinə müvəqqəti rəis təyin edilib

15 mart 2023 | 12:00

Səhnəmizin Rüstəm bəyi

14 mart 2023 | 19:30

“O olmasın, bu olsun” musiqili komediyası yenidən səhnədə