Qafqaz albaniyasi tarixi

Литература

“Qafqaz Albaniyası – əsrlərdən miras qalmış tarixi və mədəni irsimiz”

“Bakı Gənclər Klubu” İctimai Birliyi 01 iyul 2016-cı il tarixindən Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin maliyyə dəstəyi ilə “Qafqaz Albaniyası – əsrlərdən miras qalmış tarixi və mədəni irsimiz” adlı layihənin icrasına başlayır . Layihənin məqsədi – gənc nəslin Qədim Qafqaz Albaniyası tarixinə, mədəniyyətinə və ümumiyyətlə milli irsimizə marağını artırmaq, gənclər arasında əsrlərdən miras qalmış tarixi və mədəni irsimizin təbliği və yerli əhalinin bu qiymətli abidələrin qorunmasına cəlb etməkdən ibarətdir.

Day.Az-ın məlumatına görə, birliyin sədri Azər Cavadov layihə və görüləçək işlər haqqında məlumat vermiş və qeyd etmişdir ki, Qafqaz Albaniyası tarixi və mədəniyyətinin öyrənilməsi -Azərbaycan tarixinin öyrənilməsi nöqtəyi-nəzərdən son dərəcə aktual bir mövzudur, çünki, Azərbaycan tarixində mühüm yer tutmuş Qafqaz Albaniyası bir çox cəhətdən – tarixi, mədəni, coğrafi, siyasi, dini-ideoloji və Azərbaycan xalqının etnogenezi probleminin öyrənilməsi baxımından mühüm əhəmiyyətə malikdir. Həmçinin, nəzərə alsaq ki, bədnam qonşularımız bu tarixi və mədəni irsimizə bugun də sahib çıxmağa çalışırlar, bu tarixi səhifənin gənclər tərəfindən yaxından öyrənilməsi, nə dərəcədə aktual və müasir dövrün tələbi olduğunu sübut edir.

Layihə şərçivəsində hazırlıq işləri bitdikdən sonra, gənclər üçün respublikamızın şimal-qərb bölğəsində yay düşərgəsi təşkil olunacaq, Şəki, Oğuz, Qəbələ, Qax rayonlarında yerləşən və Qafqaz Albaniyası dövrünə aid olan tarixi abidələrinə səfərlər həyat keçiriləcək. Layıhənin sonunda əldə olunan foto-video materiallar əsasında “İçəri Şəhər” Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğunda bu abidələrin hal-hazır vəziyyəti və ictimaiyyət tərəfindən qorunması çağırışını əks etdirən sərgi təşkil olunacaq. Layihə 3 ay davam edəcək.

“Bakı Gənclər Klubu” İctimai Birliyi 29 yanvar 1994-cü ildə təsis olunmuş və həmin il Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən dövlət qeydiyyatına alınmışdır. “BGK” İB “GUAM Dövlətləri Gənclər Təşkilatlarının Forumu”, “Azərbaycan Kiber İdman Federasiyası” və Azərbaycan Respublikası

Qafqaz albaniyasi tarixi

Бахтияр Тунджай

Территории современной Азербайджанской Республики, а также нынешней Армении, значительной части Грузии и Дагестана в античных источниках значится как Албания. По утверждению этих же источников, название «Албания» произошло от названия населявшего эти территории народа – албан. Впервые наименование «Албания» встречается у Страбона (l в. до н. э.- l в.н.э). К той же традиции восходит и «Альвания» древнерусской летописи Xl в «Повесть временных лет» (М.- Л., 1950, стр. 205) и «Албания» в древнескандинавских сагах Xlll – XlV вв. (Мельников 1986: 53).

В современной топономике Грузии отражено форма «Алвания». Так, «Кахетинская Тушетия состоит из так называемой Алвании, которая простирается до Кахетинского Алазана. Алванское поле в Кахетии одна из плодородных местностей в западной части Кахетии» (Дорн. 1875: 336). В той же Грузии зафиксировано село Албани. Г. Гейбуллаев, исходя из грузинских источников, где везде вместо названия «Албания» фигурирует название «Рани», верно сделал вывод, что топонимы Албани и Алвания восходят к первоначальным жителям этих пунктов, т.е. к албанам (Гейбуллаев. 1991: 66). Село «Алпан» в Кубинском районе Азербайджана тоже восходит к этнониму албан.

В «древнеармянских» источниках (имеются в виду источники, написанные армянским шрифтом, на среднеперсидском, т.е на татском языке) то же самое название отражено в форме «Агван», или же «Агуан», так как в персидском языке вплоть до Xl в. не было звука «л» и буквы для обозначения этого звука. Сами же эти источники связывали это название именем царя Албании Араном, который являлся благочестивым, а благочестие в албанском языке звучало как «агу», якобы отсюда и пошло название страны (Azəbaycan tarixi. 1995: 176).

Древним персам, парфянам, сирийцам, византийцам и арабам не было известно название «Албания». Вместо этого имени они употребляли Аран, или Арран. Так называлась обширная область Азербайджана, население которой составляли в основном албаны, народ кыпчакского происхождения, и тюрки – огузы (туркмены).

По мнению Г. Гейбуллаева, как и две тысячи лет тому назад, до сих пор среди азербайджанцев Кура – Араксинская низменность называется «аран» в значении «низменность», «местность с жарким климатом», «место зимовки». После образования Албанского государства слово «аран» стало именем собственным, и как названия царства было принято древними персами и от них перешло к парфянам, византийцам, сирийцам и арабам (Гейбуллаев. 1991: 58-59). Ю.Б. Юсифов тоже считал, что слово «Аран» сначало было названием равнины к югу от Куры, но потом стало обозначать страну (Юсифов Ю.Б. 1961:26). Существует и другое мнение о происхождении названия «Аран», которое связывает это название именем царя Албании Араном (ll в. до н.э.), основоположника царской династии Аранидов, или Араншахов (Azərbaycan Tarixi. 1995: 176-177).

Генеалогическую легенду о происхождении царской династии Албании — Арраншахов (как называли себя албанские цари, от Аран — имя царя Албании и шах — царь, то есть царь Албании) рассказывает албанский историк Моисей Каганкатуйский. По словам Каганкатуйского, Аран был назначен править этой областью Парфянской империи парфянским наместником Валаршаком. Этот Аран, согласно легенде, был потомком Иафета – сына Ноя (Кн. 1, гл. 1). К.В. Тревер считает, что «первые цари Албании несомненно являлись представителями местной албанской знати из числа наиболее выдвинувшихся племенных вождей. Об этом говорят и их тюркские имена, такие как Ороз – Уруз, Зобер, Аран – Еран и т.д. (Гейбуллаев 1991: 75).

То, что названиями «Арран» (или Аран) и «Албания» разные источники называли одну и ту же область, не вызывает никакого сомнения. Так, например, в победной надписи персидского царя Шапура l высеченной в местности «Кабейи-Зардушт» (262 г.), на трех языках в перечислении подвластных ему стран упоминается в греческом тексте как «Албания», а в парфянском как «Арран» (Ашурбейли С.Б. 1981: 17-20). Известный албанский (азербайджанский) историк и богослов Мхитар Гош в своей «Албанской хронике» (Католикосы и события Албанской страны в XII веке), тоже называет Албанию Арраном (Tuncay. 2010: 145-156). Вернее, у него эти имена употребляются параллельно:

«И в первосвященство в стране нашей Албанской владыки Стефана, в сей стране Арранской, в области, которая именуется по матери городов Гянджа…» (Орбели 1968: Т.1,213).

Благодаря арабским источникам сегодня в точности известны исторические (средневековые) границы Азербайджана, его областей, в том числе и области Арран или Албания, как его называли в древности греки. В этих источниках содержится обширная информация о городах и других географических пунктах данной страны и области. Например, автор X в. Ибн Хаукаль, переработавший и дополнивший по просьбе ал-Истахри его труд в число городов Аррана помимо таких азербайджанских городов как Шемахи, Шеки, Барда, Гянджа, Баку и др. включил также Баб-аль-Абваб, т.е. Дербент и Тифлис (Ал-Истахри. 1901:17). Он же в своем труде «Китаб-ал-Масалик в-ал-Мамалик» (Книга путей и царств), описывая Азербайджан, его границы, а также сообщая историко-географические сведения о столицах и других городах, писал:

«Я помешаю карту Азербайджана, изображая на ней горы, дороги, пресные реки, как Аракс и Кура, до изображения озер Хилат и Кабузан.» (Ибн Хаукаль. 1908: 92).

Ибн Хаукаль в числе городов Азербайджана перечислил и такие города Аррана как Мугань и Байлакан (Ибн Хаукаль. 1908: 93). Он же в своей карте, изображавшей Каспийское море (Бахр ал-Хазар) всю прибрежную территорию начиная от Дербента до Гилана называет Азербайджаном (Ибн Хаукаль. 1908: 111). Ал-Мукаддаси (946-1000 гг.) в книге «Китаб-ахсан ат-тагасим фи-марифат ал-агалим» (Самая лучшая книга по разделению климатов) тоже упомянул Мугань в числе городов Азербайджана (Ал – Мукаддаси. 1908: 12). Как писал ал-Йакуби, основной город Аррана Барда также находился в Азербайджане. (Ал-Йакуби. 1908: 24). А, Ибн ал-Факих этот же город называл городом Верхнего Азербайджана (Ибн Хаукаль. 1908: 111). Йакут ал-Хамави в свою очередь писал, что Нахчивань находится в Азербайджане, в области Арран, недалеко от Армении. Он естественно, имел в виду историческую Армению, которая находилась в то время в юго-восточной Турции, в районе озера Ван и не имела никакого отношения к нынешней.

Арабский географ первой половины X в. Ал-Истахри писал, что «границы Аррана от Баб-аль-Абваба (Дербента) до Тифлиса и до места, известного под именем Хаджиран близ реки Расса (Аракса)». Он же отметил, что «граница Азербайджана на юге тянется по горам Тарма, достигает передела Зенджана, затем проходит по горам Динавара, Хулвана и Шахразури, достигает территории близ реки Тигра, и наконец, окружает пределы Армении». (Ал-Истахри. 1901: 19). Тот же автор назвал Шемкир, который находился в Арране, азербайджанским городом (Ал-Истахри. 1901: 65). Шемкир был упомянут также Ал-Балазури в «Книге завоевания стран» (Ал-Балазури. 1927: 203).

По словам Йакута ал-Хамави самым западным городом Азербайджана и Аррана являлся Эрзинджан, который сегодня находится на северо-востоке Турции, а юго-западные границы доходили до р. Тигра и охватывали область Дейлем (Йакут ал-Хамави. 1983). Автор первой половины X в. Кудама в книге «Китаб ал-Харадж» (Книга о расходах), перечисляя Азербайджанские провинции, отметил и Барду, имея в виду Арран. (Кудама. 1903: 84).

Н.М.Велиханова безусловна была права, когда писала следующее:

«Арабские авторы, фиксирующие события, связанные с завоеванием Закавказья, называют территорию Аррана – Албании также Азербайджаном. Обратимся к фактам. Согласно ал-Куфи, «ал-Адиййа отправился в страну Азербайджан (717-720гг.) и расположился в Байлакане…» «Ал-Харис ибн Амр (правитель после Адиййи) отправился в страну Азербайджан и расположился в Барде». Упоминая о пребывании ал-Джарраха ибн Абдаллаха ал-Хакама (правителя Азербайджана в 722-725, 729-730 гг.) в Шеки, ал-Куфи пишет: он приказал ал-Джарраху ибн Абдаллаху остаться в Азербайджане». По сообщениям ат-Табари и ал-Асира, в 91г. (709-710) Мсалама ибн Абд ал-Малик совершил новый поход против тюрок «и достиг ал-Баба в стране Азербайджан, где завоевал города и крепости»». (Велиханова.1987:80).

В некоторых арабских источниках, когда речь идет об Арране, отмечают две половины Аррана, и говорится об «обоих Арранах». Так, например, Ибн Хаукаль, имея в виду князей Кабха (Большого Кавказа) писал:

«На этих князях лежат постоянные налоги и повинности, доставленные ими царю Азербайджана. Налоги платятся ровные, не уменьшаясь и не задерживаясь, и владетели этих стран, находятся в подчинении у царя Азербайджана, который является одновременно и царем Армении и обоих Арранов». (Ибн Хаукаль. 1908: 99).

Как верно отметил А.С. Сумбатзаде, это вполне соответствует исторической преемственности, что под первым из этих «Арранов» подразумевается вся равнинная полоса от Дербента до Тифлиса вдоль побережья Каспия и по левому берегу реки Куры, совпадающая с территорией левобережной Албании. А под вторым «Арраном» – равнины по правому берегу реки Куры от Каспийского побережья до отрогов Малого Кавказа, т.е. территория, соответствующая правобережной Албании. (Сумбатзаде.1990: 123-124).

И так, как видно из арабских источников Vlll-X вв. Арран, т.е. Албания по античным источникам, являлся одной из многочисленных областей Азербайджана. То же самое говорят надписи на крепостных стенах Дербента (Vl в) на среднеперсидском языке. Во времена владычества Сасанидской Персии (lll – Vll вв.) Азербайджан, который в среднеперсидских источниках именуется Атурпатаканом, временами частично входил в состав Персидской империи. Однако, северная часть страны, т.е. Арран // Албания всегда стремился и часто добивался независимости.

Что касается упомянутых выше надписей, они тоже однозначно доказывают принадлежность Албании (Аррана) Азербайджану, вопреки утверждениям армянских лжеученых, которые утверждают, что будто Албания была восточной областью Армении. Эти надписи, были замечены Д. Кантемиром еще при Петре l. К 1928 г. общее число выявленных на северных стенах Дербентской стене надписей были доведены до 20, и они были изданы Е.А. Похомовым в 1929 г. (Похомов. 1929: 9). Изучив эти надписи Г.С. Ниберг, в частности, прочел в них следующее:

«Это и отсюда вверх Барзниш, амаркар Атурпатакана, (выполнил)». (Ниберг. 1929).

Приведя эту надпись, К.В. Тревер пишет:

«Термин «амаркар» официальный Сасанидский титул лица, на обязанности которого лежал сбор податей в определенной части государства, заведование местными финансами и производством строительных работ государственного значения».

Ученый отметил, что здесь речь идет об армаркаре Атурпатакана, в ведение которого входила Албания. (Тревер 1959: 347).

Известно, что сюнийы восстали против персидского царя, когда тот хотел подчинить эту албанскую область к Армении. Об этом сообщает армянский историк Себеос, который пишет:

«Ваган, владетель Сюнийской земли, восстал и отделился от армян и просил персидского царя Хосрова, чтобы он архивы Сюнийской земли перенес из Двина в город Пайтакаран (дословно столица Аррана // Албании) и их город внес в границы Атурпатакана» (История епископа Себеоса. 1939: гл. VI, 28—29).

Опираясь на сообщения автора l в. Гая Плиния Секунда (23-79 гг.), о том, что «Албания ограничивается с севера Сарматией», т.е. просторами северокавказских степей, С.В. Юшков пришел к вводу, что Албания включала в свой состав весь Кавказ, вплоть до Терека, или Сулака. (Алиев 1974:107). Ученый обосновал свое мнение, опираясь на сообщение Птоломея, о реке Соана, которая опоясывала северную границу Албании, а также на сообщение Вахушти, который реки Терек и Аргунь в Чечне обозначил, как «Сона».

Это мнение, которое одно время утвердилось и в «Истории Азербайджана» (История Азербайджана. 1958: 51), а потом было отвергнуто, кажется нам убедительным, то же самое вытекает из сообщений некоторых арабских источников, которые включали Чечню, Абхазию и Аланию в состав Азербайджана. Например, Йакут ал-Хамави в книге «Моджем ал-Булдан» говоря о стихотворении Абу Таммама, который он посвятил Абу Саиду Сагарие, говорит и о стране Дурдз (дагестанцы до сих пор называют чеченцев дурдзуками), упомянутой в стихотворении, и называет ее одной из областей Азербайджана. (Сəид Нəфиси. 1990: 52). По ал-Истахри, Лан (Алания) и Абхаз (Абхазия) являлись провинциями Азербайджана.

Эти сообщения не противоречат сообщениям античных авторов, по словам которых, границы Атропатены, – так назывался Азербайджан в античные времена, – простирались от Понтийского (Черного) моря до Гирканского (Каспийского). Так, например, Полибий, говоря о владениях царя Атропатены Артабазана, писал:

«Гордый достигнутыми успехами царь пожелал пригрозить владыкам варваров, живущих над собственными сатрапами и в пограничных с ним, и напугать их, дабы впредь они не дерзали поддерживать мятежников доставкою припасов и войска, а потому решил идти на них войной, прежде всего на Артабазана. Этот последний почитался могущественнейшим и мудрейшим из владык и господствовал над так называемыми атропатиями и приграничными с ним народами… Когда решение было принято, войска перевалили через Загр и вторглись в страну Артабазана, которая лежит подле Мидии, отделяясь от нее промежуточными горами; некоторые части ее, что выше Фасида, господствует над Понтом, и область доходит до Гирканского моря.» (Алиев.1987: 16).

Тот факт, что северные территории Азербайджана, т.е. территория Аррана с самого начала входила в состав Атропатены, нашло свое отражение и в книге «История древнего мира. Расцвет древних обществ» (История древнего мира… 1982: 412-413). Кроме этого, Миней Феликс Капелла в своей книге «О браке филологии и Меркурия” (кн. 9, 691) пишет:

«…За Ассирией в виду Каспийского моря, начинается Мидия, которая опоясывается Кавказскими горами».

В данном случае речь идет о малой Мидии, т.е. об Атропатене. То обстоятельство, что Атропату – основоположнику государства Атропатена – подчинялись албаны и саки подтверждается многими источниками (Алиев 1988: 19).

К.Ф. Смирнов, проводивший археологические раскопки в селе Тарки (между Махачкалой и селом Тарки в Дагестане), писал, что сарматизированное население Таркинского района входило в состав Албанского государства или, по крайней мере испытывало его политическое и культурное влияние (Смирнов 1954: 271). Это сообщение согласуется с сообщением Страбона, что «наиболее высокими частями настоящего Кавказа являются самые южные его части у Албании» (Страбон, Xl, 5, 6). По Тациту, южные отроги Большого Кавказа назывались «Албанскими горами». (Тацит. Летопись, Vl, 33).

К имени «Арран» восходит «Рани», грузинское название данной области. В древнегрузинских источниках Рани имеет не только значение страны, но обозначает и ее население (Гейбуллаев. 1991: 58-59). Именно под этим названием (Рание) эта область упомянута и в ассирийских клинописных источниках ll тысячелетия до н. э, главным городом которой назван Щущарра (корень «Шушар» + суффикс «ра» ). Примечателен и тот факт, что основным этносом cей области в этих источниках названы турки (турукку ═ корень «турук» + суффикс «ку»). А в надписи ассирийского царя Ададнерари (XV в. до н.э.) этот этнос запечатлен под именем «турукии» (Ağasıoğlu. 2005:40).

Самые ранние письменные источники, упоминающие имя тюрков, как это не выглядит странно, являются аккадские, ассирийские и урартские клинописные памятники, относящиеся к lll-l тысячелетиям до н. э. И упоминают эти источники их как обитателей древнего Азербайджана и юго-восточных районов Анатолии, т.е. нынешней Турции.

В аккадских и ассирийских клинописных текстах относящихся ко ll тысячелетию до н. э. этноним тюрк писался как «турукку». Из этих источников становится ясно, что этот народ являлся основным этносом Аратты, древнейшего государства на территории Азербайджана (lll-ll тыс. до н. э.). А государство это было известно и древним шумерам, с которым они поддерживали тесные культурные, политические, дипломатические и торговые отношения. Становится ясным и то, что турукку, т. е. тюрки вели войны с ассирийцами за сопредельные страны и территории (Azərbaycan tarixi. 1995: 61-67, 73-78).

Тот же этноним зафиксирован в аккадских источниках XXlll в. до н.э. под названием «тоурки», или «турки». А в урартских источниках l тысячилетия встречается этноним «турухи». (Ağasıoğlu. 2005: 39).

Мнение об идентичности этнонимов «турукку», «трухи» и «тюрк» впервые было высказано З. Ямпольским еще в начале XX века (Ямпольский З. 1966). Это мнение в последствии нашло поддержку в научных трудах таких знаменитых азербайджанских ученых как Ю. Юсифов, Ф. Джалилов (Ф. Агасыоглу), Т. Гаджиев, С. Алияров, М. Х. Тантекин, Я. Махмудов, А. Тагирзаде, Н. Худиев, Г. Кязимов и т. д. (Ağasıoğlu. 2005:40).

По мнению известного тюрколога и языковеда, доктора филологических наук, профессора Ф. Агасыоглу и видного специалиста по древним языкам Востока и по клинописи, доктора исторических наук, профессора, ныне покойного Ю. Юсифова «турукку» ассирийских источников нечто иное, как разночтение этнонима «тюрк» или «турок» на ассирийском языке. Этот этноним на разных языках звучит по-разному. Так в хотанских текстах этноним «тюрк» звучит как «ттррука», а в тибетских как «друг» и «друга». (Azərbaycan tarixi. 1995: 78; Ağasıoğlu. 2005:40 ).

Ю. Юсифов, в своих научных трудах говоря об активных политических действиях тюрков на геополитической арене Ближнего и Среднего Востока возводит эти действия к началу ll тысячелетия до н.э. Ученый пишет по этому поводу:

«…Тюрки, пройдя через горную цепь Загрос вступили на обширные просторы Мессопатамии, дошли до степи Рание, вышли к верховьям реки Нижний Заб и установили тесные контакты с хурритскими племенами, что противоречило интересам Ассирии. Именно и это послужило тому, что ассирийский царь Шамши-Адад l решил воевать с тюрками, но потерпел поражение. Тюрки захватили Шушарру.» (Azərbaycan tarixi. 1995: 73).

Захватив Шушарру, тюрки стали угрозой для приграничных районов Ассирийской империи, что нашло свое отражение на камне с клинописью Ассирийского царя Ишме-Дагана l:

“Что касается Шушарры, мы не смогли защитить его и население этой страны в панике. Пусть посол объяснит ситуацию. Тюрки под предводительством Лидаи разрушили уже два города. Я отправил туда свежие силы, и тюрки отошли в горы и держат там оборону. Изменить, что-либо нам не удастся». (Azərbaycan tarixi. 1995: 74-75; Ağasıoğlu. 2005:40-43).

То, что Азербайджан с незапамятных времен является страной тюрков, подтверждают и ранние арабские источники. Например, автор Vll в. Убейд ибн Шариййа ал-Джурхуми в книге «Ахбар» (Известия) сообщает, что халиф Муавия 1 (661-680) перед походом на Азербайджан спросил у своего военачальника, что тот знает об этой стране, на что тот ответил: «Азербайджан с незапамятных времен является страной тюрков, и там живут тюрки,» (Буниятов. 1964: 5.). То же самое говорится в анонимной персидской хронике 1126 г. (Буниятов. 1965: 183).

В коллективном труде 120-и ученых, в многотомной «Всемирной истории», вышедшей на свет под общей редакцией профессора Хельмолта, в разделе «Атропатена» говорится, что территория Атропатены (Азербайджана) с незапамятных времен заселена тюрками (Azer, Senan. 1942: 23-24).

Все эти факты нашли отражение в «Истории Азербайджана», в совместном труде ведущих ученых Института Истории Национальной Академии Наук Азербайджана (1995-й год). Несмотря на это, все же некоторые ученые остаются сторонниками старой советской концепции, которая гласит, что первые тюрки на территории Азербайджана появились, будто в V-Vll вв. Согласно этой давно уже устарелой концепции полное тюркизация азербайджанцев произошло в Xl веке, во времена завоеваний тюрков-Сельджуков. Но факты говорят о другом.

Исследование древних клинописных текстов, относящихся к lll-l тысячелетиям до н.э. показали, что в них упоминаются не только собственно тюрки, но и такие древние тюркские роды как субары (сувары-предки чувашей), ку ( предки тюрко-алтайского рода ку – кижи), кумены (куманы-предки кумандинцев и всех тюрко-кыпчакских народов, в том числе балкарцев, карачайцев, кумыков, ногайцев, казахов, киргизов, алтайцев, хакасов и т.д.), каш (предки тюрков – качинцев), каски (казахи), саки (прямые предки якутов – саха и сагайцев). И все они упоминаются как древние этнические группы Азербайджана, которые сыграли непосредственную роль в этногенезе азербайджанского народа. Невозможно найти хотя бы один тюркский народ, в чьих жилах не протекала бы кровь вышеуказанных племен.

О тюрках Аррана и Азербайджана говорят и более поздние письменные источники, в том числе и грузинские. Так, в анонимном грузинском источнике Xll в. говорится:

«Зиму тюрки проводят в местности от Тифлиса до Барды, где все это время, как весною, высокая трава, где обильный лес и вода, где имеется много различной дичи и того, что надо для любого рода пользования. Там они разбивают свои палатки. Их лошади, бараны, мулы и верблюды бесчисленны. Весною они поднимаются в горы Сомкет и Арарат. Летом они также находят изобилие травы и источники в этих прекрасных местах» (Brosset 1849-1850: 358-359).

То же самое говорится в анонимной персидской хронике начала Xlll в. «Аджаиб ад-Дунйа», изданной в 1859 г. Н.В. Ханыковым:

«Арран. Эта плодородная земля богата всеми благами. Она некогда являлась зимовкой царей. Ни в одной стране нет столько дворцов, сколько можно встретить в Арране. И не в одной стране нет такого огромного количества тюрков. Говорят, там можно встретить 100 000 тюркских всадников…» (Ön və Orta Asiya türklərinin tarixinə dair dörd anonim mənbə. 2003: 126).

Сказанному надо добавить и слова А.Е. Крымского, который писал:

«Про сам же Арран сказано, что он служил местом перевосходных пастбищ туркменских племен с их изобильными стадами, побор, взятых с туркменских кочевьев в 1226 г. и угнанный в Байлакан к р. Араксу, составлял собой 30 000 голов скота. Число туркменов в Арране не названо в точной цифре, но приведено замечание одного соседного воеводы, что в Арране они – кишащий муравейник или расположившаяся саранча. При этом указано также, что туркменские эмиры в Арране стояли во главе местных крепостей» (Крымский 1981: 111-112).

Литература

Алиев К. Кавказская Албания. Баку, 1974.

Алиев К.Г. Историческая топономика. Изв. АН Азерб. ССР, серия история философии и права. 1969. №4.

Ал-Йакуби. Книга стран. СМОМПК. Тифлис, 1908. Вып. 38

Ал- Мукаддаси. Самая лучшая книга по разделению климатов. СМОМПК. Тифлис, 1908. Вып. 38.

Ашурбейли С.Б. О топониме «Аран». Материалы докладов ll научной конференции посвященной изучении топономики Азерб. ССР. Баку, 1981.

Буниятов З. Обзор источников по истории Азербайджана. Баку, 1964.

Буниятов З. Азербайджан в Vll-lX вв. Баку, 1965

Буниятов З.М. Йакут ал-Хамави. Муджам ал-Булдан… Баку, 1983.

Велиханлы Н.В. Арабские географы – путешественники Х-Хll вв. об Азербайджане. Баку, 1974.

Гейбуллаев Г. К этногенезу азербайджанцев. Баку, 1991.

Дорн Б. Каспий – СПб. 1875.

Ибн Хаукаль. Книга путей и царств. Тифлис, 1908. Вып. 38.

История Азербайджана. Баку, 1958

История Албанской страны Моисея Кагантаваци. Ереван, 1969.

История древнего мира. Расцвет древних обществ. М., 1982.

История епископа Себеоса. Перевел Ст. Малхасянц, Ереван, 1939.

Йакут ал-Хамави. Муджам ал-Булдан… Баку. 1983.

Крымский А. Низами и его современники. Баку, 1981

Кудама. Извлечение из книги о харадже и об обязанностях секретаряю СМОМПК. 1903. Вып. 32.

Мельников С. Сб. Древне-скандинавские географические сочинения – М.1986.

Ниберг Г.С. Материалы по истолкованию пехлевийских надписей Дербента. ИОИА. 1929. Вып. 5.

Орбели А. Избранные труды. М., 1968.

Пахомов Е. А. Пехлевийские надписи Дербента // Изв. ООИА. 1929. Вып. 8.

Сəид Нəфиси. Бабəк. Бакы, 1990.

Страбон. География в 17-ти книгах. М., 1964.

Сумбатзаде А.С. Азербайджанцы – этногенез и формирование народа. Баку, 1990.

Тревер К.В. Источники поистории и культуре Кавказской Албании. М.-Л., 1959.

Юсифов Ю.Б. О наимованиях «Албания», «Аран». Изв. АН. Азерб. ССР, серия обществ. Наук, 1961, №10.

Ямпольский З. И. Древнейшие сведения о тюрках в зоне Азербайджана. – Уч. Записи АГУ, сер. языка и лит., 1966. №2, с. 62-64.

Ağasıoğlu F. Azər xalqı. Bakı, 2005.

Azer, Senan. İran türkləri. Cümhuriyyət matbaası, 1942.

Azərbaycan tarixi. Bakı, 1995.

Ön və Orta Asiya türklərinin tarixinə dair dörd anonim mənbə. Bakı, 2003.

Tuncay B. Qafqaz albanlarının dili və ədəbiyyatı. Bakı, 2010.

Qafqaz Albaniyası Tarixi

Albaniya və ya Qafqaz Albaniyası — tarixi Azərbaycan ərazisində, müasir Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstanın bir hissəsi, həmçinin Cənubi Dağıstan ərazilərində mövcud olmuş tarixi dövlət. Eramızdan əvvəl təqribən IV-III əsrlərdə formalaşmış, eramızın VIII əsrində Ərəb xilafəti tərəfindən işğal edilmişdir. Paytaxtı əvvəlcə Qəbələ, sonra isə Bərdə şəhərləri olmuşdur. Eramızın IV əsrində xristian dinini rəsmi dövlət dini elan edən Alban dövləti mövcudluğunun sonuna qədər bu və ya digər dərəcədə xristian ideologiyasının təsir dairəsində olmuşdur.

Görkəmli qafqazşünas tarixçi Yevgeni İqnatyeviç Krupnov yazırdı:

“Albaniya tarixinin öyrənilməsi işində heç bir məhdudiyyət və məcburiyyət olmamalıdır. Albaniya tarixini müxtəlif ölkələrin tarixçiləri öyrənirlər. Lakin bir şey də məlumdur: Qafqaz Albaniyasının tarixi və taleyi ilə hamıdan çox azərbaycanlılar məşğul olmalıdırlar. Bu sahədə onlar dünya elmi qarşısında məsuliyyət daşıyırlar, dünya elminə borcludurlar.”

Yerli əhalinin Qafqaz Albaniyasını necə adlandırması məsələsi dövrümüzə gəlib çatmamışdır. Bu və ya digər dərəcədə ünsiyyətdə olduğu xalqlar isə ölkəni müxtəlif şəkildə adlandırmışlar. Məsələn, yunanlar ölkənin adına Αλβανεια, latınlar isə Albānia demişlər. Qafqaz Albaniyasının adı qrabar dilli mənbələrdə Աղուանք – Aluank, aşxarabar dilli mənbələrdə Աղվանք – Agvank, fars dilli mənbələrdə Arran, ərəb dilli mənbələrdə isə Ər-Ran şəklində qeyd edilmişdir.

Erməni müəllifi M. Çamçyan Ağvan sözünü qədim erməni dilində (qrabar) “ağu” xoşxasiyyət, mehriban sözündən törədiyini və “Mehriban insanlar ölkəsi” anlamına gəldiyini qeyd etmişdir. Lakin Q. Qeybullayev qeyd edir ki, “ağu” sözü qədim erməni dilinə qədim türk dilindən keçmişdir və bu söz hazırda da bir çox türk xalqlarının dilində işlənməkdədir. Moisey Kalankatlı isə ölkənin Aranilər sülaləsindən olan ilk yarıəfsanəvi hökmdar Arranın adı ilə bu cür adlandırıldığını qeyd etmişdir.

Abbasqulu ağa Bakıxanov Gülüstani-İrəm əsərində isə qeyd edir:

“Alan tayfası xüsusunda bu qədər məlumdur ki, onlar bu ölkənin sakinləridir və xüsusi padişahları olmuşdur. Alan və alban sözlərinin bir-birinə bənzəməsindən zənn etmək olar ki, biri o birindən alınmışdır. Albaniya rum dilində ağlıq mənasında olaraq azadlığa işarədir”

Əlavə olaraq qeyd edək ki, mütəfəkkirin qeyd etdiyi rum dili latın dilidir və latınca albus; blancus; candida ağ mənasını verir.

Əhalisi

Strabonun məlumatına görə Albaniya əhalisi 26 dildə danışan tayfalardan ibarət idi. Qaynaqlarda Albaniyada yaşayan xalq və tayfalar sırasında utilər, qarqarlar və amazonkalar, sovdelər, kaspilər, maqlar, sisaklar, mardlar və amardlar, ariaklar və anariaklar, qellər və leqlərin adları çəkilir. Bu tayfaların ən qədimləri Qafqaz və türk dillərində danışan avtoxton etnoslar olmuşlar. Eramızın ilk əsrlərindən başlayaraq Sasani şahlarının göstərişi ilə Albaniyaya bir sıra irandilli tayfalar köçürülmüşdür, III-IV əsrlərdən başlayaraq isə şimaldan, Dərbənd keçidindən yeni türk tayfalarının, o cümlədən hunların, subarların, xəzərlərin, barsillərin və s. Qafqaz Albaniyasına axını başlamışdır. Xüsusən də subar tayfaları Albaniyanın qədim paytaxtı Qəbələ ətrafında məskunlaşmışdılar. Buna görə də erkən orta əsr mənbələri Qəbələni bəzən Qəbələ-Subar adlandırırlar. Ərəblərin gəlişinə qədər Albaniya əhalisi üç hissədən – qafqazdilli, türkdilli[31] və irandilli əhalidən ibarət idi.

Özündə iyirmidən artıq tayfanı birləşdirən alban tayfa ittifaqının aborigen etnik massivi Qafqaz Albaniyasının ərazisində əsas, üstün massiv olmuşdur. Çox zaman albanların özləri ilə eyniləşdirilən ən iri alban tayfalarından biri utilər idi. Qədim Albaniya etnik tərkibinə görə kifayət qədər rəngarəng ölkə idi. Lakin, albanlar bu massivdə daha iri tayfa idi[32]. Buna görə də bütün ölkə Albaniya adlanmağa başlanmışdı. Lakin bu da tamamilə mümkündür ki, bu tayfanın özü adını ölkənin adından almışdır. “Albaniya” adının yozulması sahəsindəki bir çox cəhdlərə baxmayaraq, hələlik bir nəticə hasil olunmamışdır.

Mütəxəssislər qeyd edirlər ki, “Alban” adını türkdilli tayfalarla bağlamaq daha uyğun variantdır[34][35][36][37]. Çünki hal-hazırda Orta Asiyada konkret olaraq Qazaxıstanda alban adlı türkdilli qəbilə yaşayır. Bundan başqa çuvaşların öz yaranışları haqqında dastanda çuvaşların yaranması haqqında danışılarkən bildirilir ki, onların ulu əcdadları Qafqaz dağlarının o tərəfindən gəlmiş alpanlar olmuşdur. Son dövrlərdə aparılan sanballı elmi tədqiqatlar[39][40][41][42][43][44][45] nəticəsində Qafqaz albanlarının türk mənşəli və türkdilli tayfa olması birmənalı şəkildə sübut edilmişdir.

Anatoli Petroviç Novoseltsev[46] və Z. İ. Yampolski[47] belə hesab edir ki, erkən orta əsrlərdə Qafqaz Albaniyasının əhatə etdiyi əraziyə, əsasən indiki Azərbaycanın, eləcə də Ermənistanın, Dağıstanın və Şərqi Gürcüstanın ərazisi daxil idi.

Erməni iddialarına görə, qədim dövrlərdə və erkən orta əsrlərdə Azərbaycan ərazisi Kür çayının yalnız şimalında (Kürün sol sahilində) yerləşmişdi, yəni bu ənənəyə görə Kür və Araz çayları arasındakı ərazi guya əvvəllər ermənilərin olub. Yalnız 387-ci ildən sonra həmin torpaqlar Albaniyanın tərkibinə keçmiş, lakin etnik, siyasi və mədəni cəhətdən əvvəlki kimi Böyük Ermənistanın Şərq əyalətləri olmuşdur.[48][49][50][51].

Gürcü alimlərinin qənaətinə (köhnə) görə Kürün sol sahilindəki Albaniya ərazisinin Qərb hissəsi Gürcüstanın olmuşdur. Yeni gürcü elmi təsdiqinə görə isə (müəllifi D.L.Musxelişvili) erməni tədqiqatçılarının “səxavətlə pay verdikləri” sol sahil Albaniyasının ərazisi, eləcə də Kürün sol sahlindəki Azərbaycan ərazisinin qərb hissəsi, ayrı-ayrı dövrlərdə isə hamısı Gürcüstanın ərazisi olmuşdur[52][53][54][55]

İnzibati bölgü baxımından Albaniya vilayətlərə (havarlara) və əyalətlərə (nahanqlara) bölünmüşdü[56]. Bir neçə havar nahanq təşkil edirdi. VII əsr Ermənistan coğrafiyasında göstərildiyinə görə Albaniyanın solsahil ərazisi 11 vilayətdən ibarət idi[57]. Alban mənbələri bunlardan dördü haqqında məlumat verir: Qəbələ, Şəki, Kambisena və Əcəri.

Bunlardan ən böyük və siyasi cəhətdən ən əhəmiyyətliləri vilayətlər sayılırdı. Üç vilayət (Qəbələ, Şəki, Kambisena) həm də inzibati-kilsə vahidləri, yepiskopluq idilər ki, bunların da nümayəndələri (yepiskoplar) bütün alban kilsə məclislərində iştirak edirdilər. Solsahil Albaniyasına adları çəkilən havarlardan başqa, iki ölkə – Lpina və Çola da daxil idi[58]. Fəridə Məmmədova belə hesab edir ki, Çola (Çor, Çol) adı İran mənşəli sözdən yaranıb. Lakin Q. Qeybullayev qeyd edir ki, Çola sözü türk mənşəli “çul” sözündən törəmişdir.[59]
[redaktə]
Vilayətləri

Çola – Bu vilayət Çola (Dərbənd) keçidindən Cənuba doğru, təxminən Beşbarmaq dağınadək Xəzər sahili zolağı əhatə edirdi. Vilayətin iri şəhərləri Çola (məsqət (massaget, maskut) Arşakilərinin paytaxtı) və Dərbənd idi.[60] V əsrin birinci yarısında Sasani şahı II Yezdəgirdin hakimiyyəti dövründə Çolada güclü müdafiə qurğuları, məşhur Dərbənd səddi ucaldılmışdı. Moisey Kalankatlı Çolanın strateji əhəmiyyətindən başqa, bütün Qafqazda ilk xristianlıq ocaqlarından biri kimi ideoloji cəhətdən mühüm əhəmiyyəti barədə də məlumat verir.
“Apostol Müqəddəs Yelisey Ermənistandan yan keçərək maskutların arasına gedir və orada moizəyə başlayır.”

Bu sətirlər I əsrdə xəbər verir. Alban ənənələri bu hadisə ilə Çolanın VI əsrə qədər patriarxlıq mərkəzi olaraq qaldığını və orada IX əsrin axırlarına qədər Şərq katolikosuna məxsus sarayın yerləşdiyini təsdiq edirlər.

Qafqaz Albaniyası dövlətinin ilkin yarandığı və əhatə etdiyi ərazi

Lpina – Çolanın Şimal-Qərbində, Çola ilə Şəki arasında yerləşən vilayət. Bu ərazi demək olar ki, başdan-başa fındıq, qoz ağacları ilə zəngin meşələrlə örtülmüşdü. Çola və Lpina vilayətlərinin müəyyən mənada muxtariyyətə malik olması, separatçılıq meylləri Moisey Kalankatlınun “Albaniya, Lpina və Çola” adlı triadasında öz əksini tapmışdır. Hələ I-II əsrlərdə, Müqəddəs Yeliseyin apostolluq dövründə o üç ölkənin – Çola, Lpina və Albaniyanın müqəddəsi adlandırılmışdı.[61] Bu triada ilə 626-630-cu illərin siyasi hadisələrində, bütün Albaniyanın, o cümlədən Çolanın xəzərlər tərəfindən işğal edildiyi dövrdə də rastlaşırıq. Xaqan oğlu Şat deyirdi ki, onun atası üç ölkəni – Albaniya, Lpina və Çolanı əbədi hakimiyyət altına almışdır. Həmin mülahizəyə əsaslanan K.V.Trever belə bir qənaətə gəlir ki, VII əsrdə “Albaniyanın tərkibində olan Lpina və Çola vilayətləri müəyyən daxili müstəqilliyə malik idilər və görünür elə bu Albaniyadan sonra həmin yerlərin adının sadalanmasına səbəb olurdu”.[62] Tarixi gerçəkliklərin öyrənilməsi göstərir ki, bu triada dini-simvolik mahiyyət daşımaqla yanaşı, mühüm bir fakt kimi də qiymətlidir. Strateji periferiya vilayətləri olan Lpina və Çola ölkədə mərkəzləşmiş hakimiyyət olmadığı dövrlərdə müstəqil dövlətə çevrilirdilər (551-630-cu illər). Cavanşirin və Varaz Trdatın hakimiyyəti dövründə isə Lpina və Çola yenidən Albaniyanın ayrılmaz strateji vilayətləri olmuşdular.

Kambisena – Yunan müəlliflərində Kambisna, erməni müəlliflərində isə Kambeçan adlanan ərazi Albaniyanın Şimal – Qərbində, İberiya sərhəddində yerləşmişdi. Kambisena Şimal – Qərbdə Alazan və İori çaylarının orta axarlarından, Cənubda Kür çayınadək, Şərqdə isə Alazan, Kür və İori çaylarının qovşağınadək ərazini əhatə edirdi. Daş-kəsəli Şirak yaylasının da yarısı bu əraziyə daxil idi.

Əcəri – yaxud Həcəri adlanan vilayət Qəbələ vilayətinin Cənubunda Qarasu və Girdman çaylarının arasında yerləşmişdi və Cənubda Kür çayına söykənirdi. Burada əhali əsasən əkinçiliklə məşğul idi. VII əsr erməni coğrafiyasında Əcəri həm də Dəşt-i-Bizkan adlandırılır. Bu vilayət haqqında Moisey Kalankatlının qeydləri qanunsuz olaraq qarışıq nigahlara yol verilməsi ilə əlaqədardır. Bu cür nigahlar Arşakaşen və Əcəri vilayətlərində təsadüf olunurdu.

Şamaxı rayonunda arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış, Qafqaz Albaniyası dövrünə aid insan başı formalı saxsı qab (Azərbaycan Tarix Muzeyi)

Qəbələ – (yunanca: Kabalaka) bu vilayət Lpinadan Cənubda, tarixi Əcəri vilayətindən Şimalda, Şəki və Çola vilayətləri arasındakı ərazini əhatə edirdi. Bu vilayətdə Albaniyanın paytaxtı Qəbələ şəhəri yerləşirdi ki, bu barədə ilk dəfə eramızın I əsrində Böyük Plini xəbər verir. Qəbələ antik dövrdən erkən orta əsrlərə – V əsrə qədər Albaniyanın paytaxtı, Alban Arşakilərinin iqamətgahı və alban arxiyepiskopunun qərargahı olmuşdur. 510-cu ildə Alban Arşakiləri öz hakimiyyətini başa vurduqdan sonra Qəbələ Sasanilərin təyin etdikləri mərzbanların qərargahına çevrilir və bununla əlaqədar Qəbələ həm də Vostan-i-mərzban da adlandırılır. Qəbələ vilayəti siyasi – inzibati və kilsə – inzibati vahid – yepiskopluq idi. V əsr Aluen kilsə məclisi və VIII əsr Partav ( Bərdə) kilsə məclisi cədvəllərində Qəbələ yepiskoplarından Manase (V əsr) və İohannın (VIII əsr) adları da var. Bir çox başçılar kimi yepiskop İohann da xalkidonçu alban katolikosu Nerses-Bakurdan üz döndərmişdi. Qəbələ vilayətinin dini-ideoloji baxımdan əhəmiyyətini belə bir fakt da sübut edir ki, Aluen (488-ci il) və Partav (705-ci il) kilsə qurultayları iştirkçılarının siyahısında arxiyepiskopun imzasından sonra Qəbələ yepiskopunun imzası durur. VIII-IX əsrlərdə Qəbələ yepiskopları alban kilsəsinin patriarxları olurdular.[63]

Şəki – (erməni mənbələrində Şako, gürcü mənbələrində Şake, Nuxpato) vilayəti Qafqazın dağətəyi rayonlarında, Qəbələnin Şimal – Qərbindəki ərazini tutur. Qərbdə və Cənub – Qərbdə tarixi Kambisena vilayəti ilə Şimal – Qərbdə Lpina vilayəti ilə, Cənub – Şərqdə Qəbələ ilə həmsərəd idi.[64] III-VIII əsrlərin toxuculuq mərkzlərindən biri idi.[65]

Paytakaran – (erməni mənbələrində Kaspk, Kazbk, Moisey Kalankatlıda Balasikan, fars və ərəb mənbələrində Balasakan) bu vilayət Azərbaycan Respublikasınınnın Cənub-Şərq hissəsində yerləşərək, Xəzər dənizinin sahillərinə qədər uzanırdı. Mil və Muğan düzlərinin bir hissəsini əhatə edirdi. Ehtimal ki, Paytakaran ayrı-ayrı vaxtlarda vilayətin Cənubunda yerləşən Atropatenanın Şimal – Şərq torpaqlarını da özündə birləşdirmişdir. Paytakaran e.ə. II yüzillikdə erməni çarı I Artaşes (türkcəsi – Ərtəş) tərəfindən işğal olunmuş və e.ə. 55-ci ilə qədər Ermənistanın tərkibində qalmışdır. Paytakaran siyasi cəhətdən gah Albaniyaya, gah da Atropatenaya meyl edib və ayrı-ayrı dövrlərdə onun tərkibinə daxil olmuşdur. IV əsrin II yarısında Paytakaran birdəfəlik Albaniyanın tərkibinə qatılmışdır. Vilayətin mərkəzi eyniadlı şəhər – Paytakaran idi.

Uti – (ermənicə Utik, yunanca Otena) tarixi əyalət sayılan Uti Paytakaran kimi Kürün sağ sahilində yerləşirdi. Şərqə Paytakaranla, Cənubda Artsakla həmsərhəd idi. Şimalda Kür çayı ilə əhatə olunmuşdu, Qərbdə isə Albaniya və İberiya sərhəddinə kimi uzanırdı. Antik şəhərlərdən Ayniyana, Xani, Anariaka, Xalxal, Soqarn, eləcə də Moisey Kalankatlının yazdığına görə Albaniyann V əsrdə inşa edilmiş paytaxtı Bərdə (Partav) bu vilayətdə idi. Bərdə 551-ci ildən alban katolikosunun daimi yaşayış yerinə, 630-cu ildən isə Mehranilər sülaləsindən olan böyük alban knyazları Varaz Qriqorun, Cavanşirin və başqalarının iqamətgahına çevrilir. Uti vilayəti (nahanqı) öz növbəsində ayrı-ayrı inzibati vahidlərə (havarlara) bölünmüşdü ki, bunlardan da ən əsasları Sakaşena (yunan müəlliflərində Sakasen, erməni müəlliflərində Şakaşen) və Girdman idi.

Üstündə alban əlifbası ilə yazılar olan bu daş, qazıntılar zamanı Mingəçevir şəhərindən tapılmışdır.[66]

Girdman – IV əsrdən Albaniyanın birinci böyük knyazları olan Mehranilər sülaləsinin irsi mülkü idi. Mənbələrdə Girdman vilayətinin adı Qardman (qrabar (qədim erməni) dilində), Girdman (qədim pərs dilində) və Qardabani (qədim gürcü dilində) kimi tanınırdı. Bu vilayətin lokallaşdırılması ilə bağlı üç nəzəriyyə mövcuddur. Bəziləri onu Ağsu – Girdman çayları rayonunda (İ.Əliyev, F.Osmanov), digərləri müasir Qazax rayonu ərazisində (S.T.Yeremyan), üçüncü qrup isə Şəmkirçay hövzəsi ətrafında və müasir Gədəbəy rayonu ərazisində (Z.M.Bünyadov) yerləşdiyini iddia edirlər. Fəridə Məmmədova isə Girdman vilayətinin Albaniyanın Şimal – Qərbində, Kürün sağ sahilində, erməni və gürcü torpaqları ilə sərhəddə yerləşdiyini bildirir. Favstos Buzandın yazdığına görə Girdman, Arsaq və Uti birlikdə 387-ci ilə qədər Ermənistanın tərkibində olmuşdur. Ancaq Ermənistan və Albaniyanın tarixi gerçəkliklərinin öyrənilməsi göstərmişdir ki, Girdman heç vaxt Ermənistana daxil olmamışdır[67]. Mehranilər bu ərazilərdə Girdman qalasını, Mehrəvan şəhərini və çoxlu məbədlər inşa etdirmişlər.

Artsak və ya Ərsaq — (antik müəlliflərində Orxistena) bu tarixi vilayət sağsahil Albaniyasının ən mühüm vilayətlərindən biri olmuş və hazırda Qarabağın dağlıq hissəsini və Mil düzünün bir hissəsini əhatə etmişdir. Əyalətin əhalisini qarqarlar, utilər, hunlar,xəzərlər və barsillər təşkil edirdi.

Sünik – (Sisakan) vilayəti Albaniyanın Cənub ucqarında yerləşərək Qərbdə Ermənistan və Şimalda Artsak arasındakı ərazini əhatə etmiş, Göyçə gölünün Cənubunda yerləşmişdir. Mənbələrdə işlnməsinə görə Sünik (Sünük) ifadəsi Sisakandan daha qədimdir[68]. Yevsevi və Prokopi Kesari Süniki albanların qonşusu kimi xatrladır. Adının pərs variantı olan Sisakan ifadəsinə ilk dəfə VI əsrdə Suriylı müəllif Zaxari Ritorun əsərində təsadüf olunur. Həmin müəllifin yazılarında Sasakan Arran (Albaniya) və Qurzan (Gürcüstan) kimi Ermənistandan ayrı ölkə olaraq təqdim edilir. Ümumilikdə isə Sünik ayrı-ayrı dövrlərdə gah Albaniyanın, gah da Atropatenanın tərkibində olmuşdur. X. Xubşman və İ.Markvart isə Süniki ümumiyyətlə alban vilayəti hesab edirlər.[69][70][71][72] bizim eranın I əsrində hakimiyyət başına gələn ilk Albaniya hökmdarını Sünik nəsli ilə bağlayırlar. Həmin mənbələrdə göstərilir ki, Parfiya şahı Valarşak Sisakan nəslindən olan Aranı Albaniyaya başçı təyin etdi. Elə həmin Valarşak eramızın I əsrindən “Sisan” adlanan Qafqaz keçidlərini qorumaq məqsədilə təşkil olunmuş şah ordusuna başçılıq etmək hüququnu Sisakan nəslinə vermişdi. Fəridə Məmmədova göstərir ki, antik dövrdə olduğu kimi, ilkin orta əsrlərdə də Albaniyanın ərazisinin eyni hüdudlarda olduğunu iddia etməyə hər cür əsas var.[73][göstər]
g • m • r
Qafqaz Albaniyasının vilayətləri

Qafqaz Albaniyası və Atropatenanın sərhədləri miladdan əvvəlki dövrlərdə
Qafqaz Albaniyası və Ermənistan Krallığının sərhəddləri

VII – VIII əsrlərin sinxron mənbələrinin[74][75] yazdıqlarına görə eramızın I əsrində Albaniyanın Cənub sərhəddi Araz çayı boyunca keçirdi. Moisey Kalankatlı qeyd edir ki, Albaniyanın hüdudları eramızın VII – VIII əsrinə kimi dəyişməmişdir.[76]

Məlum olduğu kimi elmdə belə bir mülahizə mövcuddur ki, guya 387-ci ilə qədər Albaniyanın Cənub sərhəddləri Kür çayı boyunca keçirdi, başqa sözlə desək Kürün sağ sahilindəki Artsak, Uti və Paytakaran əyalətləri Ermənistana məxsus olub və yalnız 387-ci ildən sonra Albaniyaya qatılıb.[77] Bu ideya mxitarist M.Çamçyana məxsusdur və o həmin mülahizəni hələ 1787-ci ildə irəli sürmüşdü[78]. Sonralar həmin mülahizəni əsaslandırmaq üçün daha bir neçə cəhd edilmişdir.[79] Bir mülahizəyə görə üç alban vilayətindən (Uti, Artsak, Paytakaran) yalnız Paytakaran e.ə.II əsrdə erməni (ərmən) çarı I Artaşes tərəfindən işğal edilmiş və 388-ci ilə qədər Ermənistanın tərkibində olmuş, yalnız bundan sonra Albaniyaya qaytarılmışdır. Kürün sağ sahilindəki Artsak və Uti vilayətləri isə yalnız 387-ci ildən sonra erməni işğalından azad olunaraq Albaniyaya qaytarılmışdır. Bu mülahizə 1963-cü ildə irəli sürülmüşdür və onun müəllifi S.T.Yeremyan 1951-1952-ci illərdə “Erməni xalqının tarixi” kitabının atlasında[80] bizim eradan əvvəl II əsrdə Kürün həm sağ, həm də sol sahilinin Albaniyaya məxsus olduğunu göstərir. Bu atlasa görə sağ sahildə Sakasena, Otena (Uti), Kaspiana (Paytakaran) və Orxistena (Artsak) Albaniya torpaqları olmuşdur. Atlasda göstərilir ki, e.ə. I əsrdə II Tiqran Kürün bütün sağ sahilini zəbt etmiş və II Tiqranla Pompey arasında e.ə. 66-cı ildə bağlanmış müqviləyə əsasən həmin ərazilər Ermənistanın tərkibində qalmışdır. Digər mülahizəyə görə Artsak və Uti vilayətləri hələ e.ə. I əsrdə II Tiqran tərəfindən işğal olunub Ermənistana qatılmış, 387-ci il müqaviləsinə görə isə Sasanilər və Bizans arasında bölüşdürülərək onların hakimiyyəti altına keçmişdir. Burada Paytakaran haqqında bir kəlmə də danışılmır. Üçüncü mülahizəyə görə (K.V.Trever tərəfindən irəli sürülüb) Artsak, Uti, Paytakaran və Sakaşena vilayətləri e.ə.II əsrdə erməni (Ərmən) çarı I Artaşes tərəfindən zəbt olunmuş və 387-ci ilə qədər Ermənistanın tərkibində qalmış və yalnız 387-ci ldən sonra Albaniyaya qaytarılmışdır. Deməli bu torpaqlar hətta erməni çarları tərəfindən işğal edilmiş olsa belə lap əvvəllər Albaniyaya məxsus olmuşdur.[81]

Hər üç konsepsiyanın müəllifləri başlıca olaraq Strabonun “Coğafiya”sına, erməni müəllifi Favstos Buzanda və “VII əsr erməni coğrafiyası”na əsaslanmışlar. Fəridə Məmmədova qeyd edir ki, Strabona görə I Artaşes tərəfindən alban torpaqlarından yalnız Paytakaran işğal olunmuşdur.[82]

Strabon yazır:
“…əvvəlcə Ermənistan kiçik idi,lakin o sonralar Artaksi (Artaşes) və Zariadrın müharibələri nəticəsində genişləndirildi. Onlar öz səltənətinin hüdudlarını qonşu xalqlardan qopardıqları torpaqlar – Midiyanın Kaspiana, Favnitida, Basoropeda vilayətləri, İberiyanın Pariadra dağ yamacları, Xorzena, Kürün o biri tərəfində yerləşən Qoqarena vilayətləri hesabına genişləndirdilər…”

— Strabon, 71, f.14, 5, c.528

Strabonun qeydlərinə əsaslanan K.V.Trever bir az da irəli gedərək yazır:
“E.ə. II əsrdə erməni çarı I Artaşes (189 – 170) bir sıra qonşu vilayətləri, o cümlədən Şəki, Uti və Qarqar adlı alban tayfalarının yaşadığı Kürün sağ sahilini Ermənistana birləşdirdi… Elə o vaxtdan antik müəlliflər Kürü Albaniya ilə Ermənistan arasında sərhədd kimi tanıdılar.”

— Тревер К. В. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании. — М.—Л.. 1959.

Fəridə Məmmədova isə Strabonun “Coğrafiya” əsərində Albaniya haqqında verilən məlumatları tədqiq etdikdən sonra belə nəticəyə gəlmişdir:
“Strabonun məlumatlarında heç bir ardıcıllıq yoxdur. O Kaspiananı gah Midiya ilə bağlayır. Onu Midiyadan ayrılmış vilayət hesab edir, gah da Albaniya ilə əlaqələndirib yazır ki, “albanların ölkəsində Kaspiana vilayəti var və həmin vilayət vaxtilə orada yaşamış, indi isə yox olmuş kaspi xalqının adı ilə adlandırılmışdır.”

— Fəridə Məmmədova – Qafqaz Albaniyasının siyasi tarixi və tarixi coğrafiyası, Bakı, 1993, səh. 83

Bəzi tədqiqatçılar Uti və Artsak vilayətlərini II Tiqranın işğal sahələri sayırlar. Yunan və Roma mənbələri isə sübut edir ki, II Tiqran alban torpaqlarını işğal etməmişdir[83]. II Tiqran Ermənistanın Şərq və Qərb hissələrini birləşdirib, vaxtilə Ermənistanın olan 70 vahəni parfiyalılardan almışdır. C.Markvarta görə isə həmin vahələr I Artaşesin işğal etdiyi Atropatenanın Şimal – Qərb torpaqları idi.[84] II Tiqran Lukull və Pompey tərəfindən məğlub ediləndən sonra onun dövləti dağıldı. E.ə. 66 – cı ildə bağlanmış müqaviləyə görə, II Tiqran vaxtilə ələ keçirdiyi torpaqlardan imtina elədi. Yalnız Şimali Mesopotomiya və Korduena Ermənistanın hakimiyyəti altında qaldı. Əgər Artsak və Utinin vaxtilə II Tiqran tərəfindən işğal olunduğunu fərz edilsə belə, məğlubiyyətdən sonra başqa torpaqlar kimi, həmin yerlər də Ermənistandan ayrılmışdır. Bununla da Arsaq və Utinin II Tiqran tərəfindən zəbt olunması mülahizəsinin əsassızlığ üzə çıxır.[85][86]

Albaniya və qonşu ölkələr VI əsr – VIII əsrin əvvəlləri, müəllif: prof. F. C. Məmmədova[87]

Albaniyanın Cənub sərhədlərinin Kür çayından keçməsi barədə ehtimallar başlıca olaraq yunan – Roma[88][89][90][91] və V-VII əsr erməni müəlliflərinin məlumatlarına, doğruluğu müəyyən edilməyən, yalnız kortəbii inama görə etibarlı sayılan mənbələrə, o cümlədən VII-VIII əsr alban tarixçisi Moisey Kalankatlının məlumatlarını təkzib edən erməni tarixçilərinin ənənəvi xronologiyasına əsaslanır. Qeyd etmək lazımdır ki, Strabonun Sakaşenanı Ermənistna aid etməsi[92] onun digər fikirləri ilə, məsələn, Kürün Albaniyanın ortasından axdığını bildirən[93] qeydi ilə ziddiyyət təşkil edir. Çünki, bu hər iki sahilin Albaniya torpağı olduğunu təsdiq etməkdir. Belə ziddiyyətlər isə Strabonda çoxdur.[94]

Bu isə onunla əlaqədardır ki, Strabon bir-birinə zidd olan müxtəlif mənbələrdən istifadə etmiş, Albaniyada çox az olduqlarına görə məlumatları kasad olan şəxslərin qeydlərinə qeyri-tənqidi yanaşmışdır.[95] Strabonun mənbələri isə əsasən Feofan Mitilenski, Delli və başqalarıdır. Plininin[96], Appianın[97], Dion Kassinin[98], Plutarxın[99] qeydlərinin müəyyən hissəsinə, yəni Albaniyanın Cənub sərhəddinin Kür çayındam keçməsi barədə məlumatlara gəlidikdə isə, nəzərə almaq lazımdır ki, bu antik müəlliflərin özləri də Qafqazı çox az tanıyan Patrokla və Erotosfenə, eləcə də Qafqaza bu yerləri öyrənmək üçün gəlməyən, sadəcə olaraq Roma imperiyasının yürüçlərinin iştirakçısı kimi Pontiya çarı Mitridatı təqib edə-edə Kür boyuna gəlib çıxmış şəxslərə istinad etmişlər. Özü də bu qeydlər e.ə. I əsrə və yeni eranın II əsrinə aiddir. Haqqında bəhs edilən dövr isə e.ə. II və yeni eranın IV əsrlərini əhatə edir.[100][101]

V.V.Bartold antik ədəbiyyat mənbələrinə qiymət verərək yazır:

“Bədbəxtlik ondadır ki, yunan orijinalları bizə çox gec, işləndikdən, əl gəzdirildikdən sonra gəlib çatıb; bunlar çox vaxt müqayisə edilən edilən məlumatları heç bir tənqidə məruz qalmayan sadəcə kompilyasiya şəklindədir və buna görə də bu mənbələrə son dərəcə ehtiyyatla yanaşmaq lazımdır.”

Bu da şübhə doğurmur ki, Moisey Kalankatlı öz ölkəsinin tarixini və coğrafiyasını, Pontiya çarı üzərinə qısa yürüşlərdə iştirak etmiş romalı müəlliflərdən daha yaxşı bilirdi.[103] Moisey Kalankatlı eramızın I əsrində Albaniyanın Cənub sərhəddi haqqında belə məlumat verir:
“…Sisakan nəslindən olan İafetin xələflərindən olan bir nəfərə (Arana) Erasx (Araz) çayından Xunan qalasınadək Alban dağları və çölləri miras qalmışdı.”

Alban müəllifi ilə sinxron olan erməni müəllifi Movses Xorenlı də eramızın I əsri haqqında qeydlərində “Erasx çayından Xnarakert (Xunan qalası) qalasınadək dağlı – dərəli alban torpağına sahib olan Sisakan nəsli…”[104] haqqında məlumat verir.

E. ə. III əsrdə Albaniyanın Şimal sərhəddləri Böyük Qafqaza, Samur sıra dağlarının Şimal ətəklərinə qədər, Şimal-Qərbdə İori və Alazan çaylarının yuxarı axarına, Şimal – Şərqdə isə müasir Dərbəndə qədər gedib çatırdı.[105][106][107] Ayrı-ayrı vaxtlarda isə bu sərhəddlər Sulak çayına və bir azda uzaqlara çatırdı.

Ehtimal edilir ki, Albaniyanın siyasi konsolidasiya artıq Əhəməni imperiyasının son illərində və Makedoniyalı İsgəndərin işğalları dövründə başa çatmış, eramızadan əvvəl IV əsrin sonlarında isə Qafqaz Albaniyası vahid mərkəzləşmiş dövlətə çevrilmişdir.

Mənbələr Alban dövlətinin antik dövrdə yerli[108][109] sülalənin nümayəndələri tərəfindən idarə olunduğu haqqında məlumat verir. Moisey Kalankatlı bu sülaləni Yafəsin şəcərəsinə bağlayıraq sülalənin ilk nümayəndəsinin Aran (Arran) adlı hökmdar olduğunu bildirir və Aranı Sisakan (Sünik) nəslinə aid edir.[110] İlk hökmdarının adı ilə bu sülalə tarixi ədəbiyyatda Aranilər (Arranilər) adlandırılır. Lakin bu sülalə haqında məlumatlar çox azdır. Aranın davamçılarının fəaliyyəti haqqında məlumatlar yox səviyyəsindədir. Kalankatlı yalnız onların adını sadalamaqla kifayətlənir. Lakin o bəllidir ki, Aranilər müxtəlif dövrlərdə güclü Parfiya dövlətinin təsiri altına düşmüş və yarımasılı vəziyyətdə ölkəni idarə etmişlər. Parfiya Arşakiləri hakimiyyətləri altında olan Qafqaz ölkələri barəsində siyasətlərində sabit və eyni olmamışlar. Tabeliklərində olan məmləkətlərin Parfiyanın mərkəzi hökümətindən asılılığı ayrı – ayrı dövrlərdə müxtəlif məmləkətlərdə müxtəlif səviyyədə olmuşdur.

Aranilər sülaləsinin hakimiyyəti dövründə Albaniyaya erməni krallarının yürüşləri baş vermiş və Albaniyanın üç vilayəti – Artsak, utik və Paytakaran işğal edilmişdir.[112] Lakin bu işğal uzun sürməmiş e.ə. 66 – cı ildə II Tiqran Romaa ordusu tərəfindən məğlub edildikdən sonra bütün işğal etdiyi əraziləri, o cümlədən Albaniya torpaqlarını tərk etməli olmuşdur.[113][114] Lakin bu hadisədən bir neçə ay sonra Albaniya ərazisinə Roma imperiyasının ordusu soxulmuşdur.[115] Pompeyin rəhbərlik etdiyi Roma ordusu ilə Aruzun (yunan-roma mənbələrində Oroys) rəhbərlik etdiyi Albaniya ordusu arasında e.ə. 66 – cı ildə döyüş olmuşdur.[116][117] Daha sonra İberiyaya doğru irəliləyən alban ordusu ikinci dəfə e.ə. 65-ci ildə Alazan çayı sahilində Aruzun qardaşı Sebərin (yunan-roma mənbələrində Zober) rəhbərlik etdiyi Albaniya ordusu ilə toqquşmuş və böyük itki verərək İberiya ərazisinə keçmişdir.
Roma ordusunun Xəzər sahillərinə irəliləməsi haqqında mənbələrdə heç bir məlumat yoxdur.[119] Lakin qobustanda üstündə latın dilində yazı yazılmış XII legiona aid kitabənin tapılması Roma ordusunun xəzər sahillərinə də gəlib çıxdığını syləməyə əsas verir.[120] Bundan başqa Azərbaycanın müxtəlif regionlarında, xüsusilə Qəbələ və Şəki ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan pul dəfinələrindən Roma imperatorlarına məxsus xeyli sikkə əldə edilmişdir.[121][122][123]

Albaniya (Antik dövr) e.ə.I əsr – e.I əsri[124]

E.ə. II-I yüzilliklərdə, Parfiyanın hərbi cəhətdən qüdrətli dövründə, tabelikdə olan ölkələrə nəzarət etmək üçün formalaşmış inzibati aparatın olmadığı bir şəraitdə Parfiya Arşakiləri üçün mümkün olan yeganə düzgün qərar həmin məmləkətlərdə yerli sülalələri hakimiyyət başında saxlamaq idi. Sonralar vassal çarlıqların separatizmi gücləndikcə Parfiyanın mərkəzi höküməti yeni siyasətə – vassal məmləkətlərdə yerli sülalələri taxtdan götürüb əvəzinə öz adamlarını, Arşakilərin nümayəndələrini təyin etmək siyasətinə əl atdı. Persida, Elimaida, Atropatena, Hirkan, Ermənistan, Hindistan, Gürcüstan və Maxeloniyada Arşakilərin şaxələri, kiçik Arşaki sülalələri belə yarandı.[125]

Arşaki sülaləsi nnümayəndələrinin bir qolu da həmin dövrdə (63-cü il) Albaniyada bərqərar oldu. Alban Arşakiləri haqqında əldə edilən məlumatların əsas mənbələri Moisey Kalankatlı, Favstos Buzand, Yegişe, Moisey Xorenli, Aqafangel, Kirakos Gəncəli və Mxitar Qoşun əsərləri, habelə “Müqəddəslərin həyatı” (aqioqrafik əsərdir) və “Carıntir”dir. Alban Arşakiləri haqqında elmdə belə bir mülahizə mövcuddur ki, bu sülalənin alban qanadı IV yüzillikdə bərqərar olmuş və onun əsasını Kalankatlının yazdığı kimi I Cəsur Vaçaqan yox, Sanatruk tərəfindən qoyulmuşdur.

M.Brosse belə hesab edir ki, Sanatruku Albaniyanın hökmdarı kimi qəbul etmək və onun adını Alban Arşakilərinin sırasında I Cəsur Vaçaqandan əvvəl yazmaq lazımdır.[126]

S.T.Yeremyana görə Albaniyada Məsqət (Məsküt, Massaget) Arşakiləri şahlıq etmişlər. O, belə hesab edir ki, həmin sülalə Albaniyada hakimiyyət başına 388-ci ildə gəlmişlər, yəni S.T.Yeremyan Parfiya Arşakilərinin Alban budağı olduğunu inkar edir.[127]

E.A.Krımski belə hesab edir ki, Alban Arşakiləri “eran şah”, yaxud “eran şahin” titulunu daşıyırdılar və “eran şah” ifadəsi “aran şah” sözünün təhrifidir. Bu isə “Aran hökmdarı”, “Alban hökmdarı” deməkdir, başqa sözlə, Aranşahilər (Aranilər) elə Arşakilərdir. N.Akinyan və B.A.Ulubabyan isə bu haqqda tamamilə başqa fikirdədirlər. Məsələn N.Akinyan Alban Arşaki hökmdarlarının siyahısını “redaktorun” uydurması sayır. O, göstərir ki, tarixə (müəllif erməni mənbələrini nəzərdə tutur) Alban Arşakilərindən yalnız iki nəfər məlumdur. Bunlar Urnayr (IV əsr) və Asuagendir (V əsr). II Vaçe və III Mömün Vaçaqana gəlincə, onların adı yalnız Alban ölkəsinin tarixində çəkilir və buna görə də N.Akinyanın fikrincə, onlar Moisey Kalankatlının uydurmasıdır. Digər Alban Arşakilərindən danışanda N.Akinyan göstərir ki, onların adları alban zadəganlarının VIII-X yüzilliklərə aid siyahısından götürülmüşdür. Yəni yenə də uydurma sayılmalıdır.[128]

K.V.Trever, onun ardınca isə K.Tumanov belə hesab edirlər ki, Alban Arşakiləri hakimiyyət başına eramızın I yüzilliyində gəlmiş və Parfiya Arşakilərinin köməyi ilə VI əsrə qədər – Alban hakimiyyəti ləğv edilib ölkə Sasani canişinlərinin ixtiyarına verilənədək hakimiyyət başında qalmışlar. Moisey Kalankatlı məlumat verir ki, Parfiyalı Valarşak Albaniya əhalisi üzərinə knyaz və hakimlər təyin etdi:
“Valarşakın əmri ilə İafet nəslinin Sisakan sülaləsindən çıxmış bir nəfər (Aran) onların hamısının başçısı təyin olundu ki, Erasxdan tutmuş, Xnarakertə (Xunan qalası) qədər Albaniyanın bütün dağları və düzləri ona miras qaldı…”

M Kalankatlı öz əsərində təqdim etdiyi Arşaki alban hökmdarlarının sırasına Aranı daxil etməmişdir. F. Məmmədova qeyd edir ki, görünür yerli sülaləni Arşakilər sülaləsi əvəz etmişdi.[129] Siyahıdakı on hökmdarın Arşaki olması müəllifin sonrakı məlumatlarında təsdiqlənir:
“Cəsur Vaçaqandan Mömin Vaçaqana qədər 10 hökmdar olmuşdur. Mömin Vaçaqanın ölümündən sonra isə bu nəsil (azqn) zəifləməyə başladı və Sasani tayfasının Mehrani nəslindən olan knyazlar İrandan gəlib Albaniyada möhkəmləndilər.”

Kalankatlının təqdim etdiyi siyahıda[130] həmçinin Sanatrukun da adı yoxdur, halbuki, bir çox tədqiqatçılara görə Alban Arşakilərinin əsasını məhz o qoymuşdur. F. C. Məmmədova və Z. M. Bünyadova görə Sanatruk Şimal xalqlarının Ermənistana basqını ilə bağlı olan tarixi şəxsiyyətdir. Mənbələrdə onu Sanesan və Sanatruk adlandırırlar. Sanatrukun adı ilk dəfə Maarifçi Qriqorinin nəvəsi Müqəddəs Qriqorisin adı ilə, onun Albaniyada, İberiyada və Maskutlar ölkəsində missioner fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq çəkilir.

Təxminən e.ə. I əsrin 50-ci illərində Böyük Ermənistan dövlətinin yaradıcısı – ilk və son kralı II Tiqran Albaniya ərazisinə yürüş edərək Albaniyanın Artsak, Uti və Paytakaran vilayətlərini tutumuş, e.ə. 66 – cı ildə II Tiqran Pompey tərəfindən məğlub edilənə kimi həmin üç vilayət Böyük Ermənistanın tərkibində olmuşdur.[131]

İlk Alban Arşaki hökmdarı I Cəsur Vaçaqan Atropatenada, Ermənistanda və Maskutlar ölkəsində taxta çıxmış ilk kiçik Arşakilərlə eyni vaxtda hakimiyyət başına gəlmişlər.[132] Kiçik Arşakilər Parfiya şahı Vanonun oğlu I Valarş (Vologez) tərəfindən taxta çıxarılmışdır. Eramızın I əsrində Alban Arşaki nümayəndəsi I Cəsur Vaçaqana Albaniyanın bütün vilayətlərini birləşdirmək müyəssər olmuşdur.[133] Ehtmal ki, I Vaçaqandan əvvəlki yerli sülalə hökmdarlarının bütün vilayətlərə hökmü çatmamışdır.

Mənbələrdə haqqında ən çox bəhs olunan Arşaki Alban hökmdarlarından biri də Urnayrdır. Urnayrın hakimiyyət illəri naməlum qalmışdır. Moisey Kalankatlının yazdığına görə Urnayr Sasani şahı II Şapurun (309 – 379), Bizans hökmdarı Böyük Konstantinin (337 – 361), erməni çarları III Trdat (287-330), Tiqran (338-345), Arşak (345-367) və Papın (370-374) müasiri olmuşdur. Onun adı ilk dəfə 313-cü ildə digər alban əyanlar ilə birgə xristianlığı qəbul etməsi ilə bağlı çəkilir.[134] Onun adı ilə bağlı son hadisə 371-ci ildə baş vermiş Dzirav döyüşüdür. Bütün bunları nəzərə alan Fəridə Məmmədova belə hesab edir ki, Urnayr 313 – 371-ci illərdə hakimiyyətdə olmuşdur. Moisey Kalankatlı onu “Fədakar hökmdar, Ermənistanın mərkəzinə qələbə bayrağı sancmış və böyük müharibələrdə şərəfli ad çıxarmış xadim” kimi xatırlayır. Ancaq burada hansı müharibələrdən bəhs olunması naməlum qalır. Urnayrın daxili siyasəti bütpərəstliklə mübarizə, xristianlığın dövlət dini elan olunması (313 – 314-cü illər), kilsəyə torpaq verilməsi və s. ilə xarakterizə olunur. Urnayrın dövründə ölkənin paytaxtı və alban katolikosluğunun mərkəzi Qəbələ (Kabalaka) olmuşdur. Urnayrın xarici siyasətinə gəlincə, məlumdur ki, Albaniya Sasani şahı II Şapurun vassalı və müttəfiqi olduğundan Sasani-Bizans müharibələrinə cəlb edilmişdi. 359-cu ildə Amida yaxınlğında və 371-ci ildə Dzirav çölündə Sasani-Bizans/erməni döyüşlərində Urnayr II Şapuru müşayiət etmişdir.[135][136]

Alban Arşakiləri arasında Urnayrdan sonra haqqında məlumat olan ökmdar Asuagendir. Onun hakimiyyəti dövründə köhnə alban əlifbasının islah edilməsi yolu ilə yeni alban yazısı yaradılmışdır. Bu haqqda məlumatlar Moisey Kalankatlıda, eləcə də V – VIII əsr erməni müəllifləri Koryun, Movses Xorenli və başqalarındadır. Asuagen tərəfindən alban uşaqlarının təhsilə cəlb edilməi xüsusi maraq doğurur. O, “vilayət və rayonlarda uşaqlara yazı sənətini öyrətməyi, onları dətələrlə məktəblərə göndərməyi, onların yeməklə təmin olunması üçün vəsait ayırmağı əmr etdi”. Asuagenin dövründə yeni əlifbanın qəbulundan sonradini kitbları, apostolların təlmini və başqa kitabları Suriya dilindən və yunancadan alban dilinə tərcümə etməyə başladılar.

Şamaxı rayonunun Xınıslı yaşayış yerindən arxeoloji qazıntılar zamanı aşkarlanmış Qafqaz Albaniyası dövrünə aid içi mifik təsvirlərlə bəzədilmiş gümüş sini (Azərbaycan Tarix Muzeyi)

444-cü ildə isə Asuagenin oğlu (Asuagenin arvadı Sasani şahı II Yezdəgerdin bacısı idi) II Vaçe Albaniyada hakimiyyət başına gəldi. Kalankatlı yazır ki, Sasani şahı Perozun əmri ilə II Vaçe Perozabad (Bərdə) şəhərini tikdirdi və həmin şəhər onun hakimiyyəti illərində ölkənin paytaxtına çevrildi. Paytaxtın Qəbələdən Bərdəyə keçməsi daxili siyasətdəki dəyişikliklərlə əlaqədar idi. Köçərilərin tez – tez baş verən yürüşləri ilə əlaqədar olaraq, ölkənin mədəni -siyasi mərkəzi Kür çayının sol sahilindən sağ sahilinə keçirilir. II Vaçenin hakimiyyəti İran əlehinə xalq hərəkatı ilə – 450 – 451-ci illərdə Cənubi Qafqaz xalqlarının türk mənşəli[137] erməni sərkərdəsi Vardan Mamikonyanın başçılıq etdiyi üsyanı ilə və eləcə də 457 – 463-cü illərdə II Vaçenin özünün başçılığı ilə Albaniyada baş vermiş üsyanla əlaqədardır. Cənubi Qafqaz xalqlarını Sasanilər əlehinə üsyana sövq edən isə siyasi, iqtisadi və ideoloji zülm idi. II Yezdəgerd xristianlığın kökünü kəmək üçün Cənubi Qafqaza 700 məzdəki kahin göndərmişdi və onların 300 nəfəri Albaniyaya gəlmişdi.[138] Yelişe yazır ki, Sasani dövlətində müvəqqəti olaraq yaranmış sülh 459-cu ildə Albaniya hökmdarının tabeçilikdən qəti imtina etməsi ilə pozuldu.[139]

Alban üsyançıları Çola keçidini tutdular, maskut ordusunu şəhərə buraxdılar və Böyük Qafqazın 11 hökmdarı ilə ittifaqa girərək onlarla birgə Sasanilərə qarşı hərbi əməliyyatı iki il uğurla davam etdirdilər. Sasanilərin Vaçe ilə danışıqlara başlamaq cəhdlərinin hamısı boşa çıxdı. Onda Peroz böyük miqdarda pul verməklə Onoqur (F. Cəlilova görə “On Oğuz”[140]) hunlarını köməyə çağırdı və onlar Alan (Dəryal) keçidi ilə Albaniyaya soxuldular. 462-ci ildə isə albanlara qarşı uzun sürən müharibəyə başladılar.[141] Onoqurlar düz bir il ərzində alban hökmdarı ilə döyüşdülər. Vaçenin ordusu azalıb dağılsa da onu məğlub etmək olmadı.[142][143] Albaniyada 457-ci ildə başlayan üsyanı yalnız 463-cü ildə yatırmaq mümkün oldu. Sasanilər Albaniyada yenidən o qədər möhkəmləndilər ki, II Vaçe hakimiyyətdən əl çəkdi və Perozdan xahiş elədi ki, atasından qalma mülklərə dəyməsinlər. Beləliklə 463-cü ildə Albaniyada dövlət quruluşu ləğv olundu və ölkəni Sasani canişini – mərzban idarə etməyə başladı. Albaniyada bu rejim 483-cü ilə qədər davam etdi.

487-ci ildə II Vaçenin əmisi oğlu, Alban Arşakilərinin son nümayəndəsi – III Mömin Vaçaqan hakimiyyətə gəldi və albaniyada yerli sülalənin hakimiyyəti bərpa edildi. Moisey Kalankatlı belə məlumat verir: “Vaçedən III Mömin Vaçaqana qədər 30 il ərzində Albaniya hökmdarsız qaldı.”[144] Alban tarixçisinin yazdığına görə “Albaniya əhalisi yenidən vahid səltənətdə birləşib şah övladlarından ən cəsur, müdrik, ucaboy Vaçaqanı seçdilər.”[145] Mömin Vaçaqanın hakimiyyət illəri Albaniyaanın siyasi, dini – mədəni intibah dövrü idi. O hər şeydən öncə ölkə əhalisinin vahid dinə ibadət etməsinə nail olmağa, xristianlığı ümumi dövlət dininə çevirməyə çalışdı. Vaçaqan məktəblər açdırdı, dağılmış kilsələri bərpa etdirdi, yeni kilsə və monastrlar tikdirdi, kilsə rütbələrini bərpa etdirdi. Onun hakimiyyəti dövründə Aquen kilsə məclisi çağırıldı. Albaniyanın müstəqillyini möhkəmləndirməyə çalışan və yad qüvvələrin dini – siyasi təsirlərinə və assimilyasiya siyasətinə qarşı dura biləcək müstəqil kilsənin böyük siyasi rolu olduğunu nəzərə alan III Vaçaqan bu kilsənin sarsılmış dayaqlarını möhkəmləndirməyi və onu iqtisadi baxımdan gücləndirməyi vacib sayırdı.[146] Alban Arşakiləri müstəqil alban siyasəti yürüdür, Albaniya dövlətinə, alban xalqına və onun dininə sədaqətlə xidmət edir, yerli mədəniyyətə qarışaraq albanlaşırdılar. Fəridə Məmmədovaya görə Albaniyanın IV – VI əsr siyasi quruluşunu mərkəzləşdirilmiş feodal dövləti kimi təqdim etmək olar.[147]
[redaktə]
Mehranilər sülaləsi

Mehranilər sülaləsindən olan ən tanınmış alban hökmdarı Cavanşirin Naxçıvan ərazisindən tapılmış heykəli, tunc şamdan, hazırda Ermitajda saxlanılır

510-cu ildə Alban Arşakilərinin hakimiyyəti sona yetdi və ölkə 510 – 629-cu illər ərzində Sasani mərzbanları tərəfindən idarə olundu. VI əsrin sonu, VII əsrin əvvəllərində Girdman vilayətinin feodal hakimi olan Mehranilər nəsli gücləndi. Moisey Kalankatlının geneoloji arayışına əsasən başda Mehr olmaqla Sasani Mehranilərinin əsli VI əsrdə saray çevrilişində iştirak etdiyinə görə, Sasani şahı II Xosrov Pərvizin (591-628) qisasından qurtulmaqdan ötrü 30 min ailə ilə birlikdə Xosrovun düşmənləri – xəzərlərə qoşulmaq üçün İrandan qaçmışdılar. Bundan narahat olan Xosrov onu qabaqlayaraq, Mehrə məktub göndərir və bildirir ki, yaşayış yerini seçməkdə Mehranilərə azadlıq verir. Şahın məktubu Mehrə Uti vilayətinin Girdman havarında çatır və Mehr elə burada qalmağı qərara alır. Mehr və törəmələri onlar üçün nəsil ocağına çevrilmiş Girdmanda möhkəmənərək yerli feodalları cismən məhv etmək, habelə qohumluq əlaqələri sayəsində yerli knyazları sıxışdırıb bütün Albaniyaya yiyələndilər. Mehranilər iki əsr ərzində Albaniyanın birinci böyük knyazı – işxanı adını daşımaq hüququnu saxladılar[148].Moisey Kalankatlının yazdığına görə Mehr Girdman əyalətinin Şimalına yeridi və onun 12 hakimini hüzuruna çağırıb qılıncdan keçirdi və ölkəyə sahib oldu.[149] Mehrin nəvəsi Cəsur Vardan Albaniya hakimlərinin sonuncu 60 nümayəndəsini məhv etmiş və beləliklə, Albaniya tamamilə yeni sülalənin əlinə keçmişdir.

Mehranilər iki nəsildən sonra farslıqlarını itirib xristianlığı qəbul etdilər, yerli alban kübarları ilə qohum oldular, alban mdəniyyəti və dinini mənimsədilər, bir sözlə tamamilə albanlaşdılar. V.V.Bartold belə hesab edirdi ki, Mehranilərin simasında Albaniyada “fars mənşəli olsa da, milli alban sülaləsi yenidən bərpa olundu.”[150] Mehranilərin qətiyyətlə albanpərəst siyasət – Albaniyanın müstəqilliyi siyasəti yeritməsi Sasaniləri dərindən peşman etmişdi. Fəridə Məmmədova qeyd edir ki, Mehranilər Albaniyada 603-cü ildə möhkəmlənsələr də aydınlaşdırılmışdır ki, onlar yalnız 630-cu ildə bütün ölkənin tamhüquqlu hakimləri – Albaniyanın birinci böyük knyazları ola bilmişlər.[151]

Albaniya 552 – 553-cü illərdə öz Şimal qonşuları olan xəzərlər tərəfindən basqına məruz qaldı. M. İ. Artamanova görə hücum edən xəzərlər yox, sabirlər olmuşlar.[152] Moisey Kalankatlının yazdığına görə Albaniyanı tutan xəzərlər kilsələri, müqəddəs kitabları yandrır, şəhər və kəndləri dağıdır, camaatı qovub aparırdılar. “…Erməni təqviminin başladığı təsdiq ediləndə (552-ci il) İsanın xaçı üzərinə döşmənləri soyğunçu basqınlarının nəticəsi olaraq alban patriarxlığının iqamətgahı Çola şəhərindən ölkənin paytaxtı Bərdəyə köçürüldü. 603 – 629-cu illər Sasani – Bizans müharibəsindən istifadə edən Albaniya əhalisi Sasani istibdadına qarşı üsyana qalxdı. II Xosrov bu üsyanı amansızlıqla yatırdı. Alban zadəganlarının çoxu həlak oldu, yalnız alban katolikosu Viro sağ qaldı və ona da II Xosrovun xristian xanımı şahbanu Şirin (bir çox tədqiqatçılar Vironu himayə edən Şirini Nizami Gəncəvinin Xosrov və Şirin poemasının qəhrəmanı Bərdə hökmdarı Nüşabənin varisi Şirinlə eyniləşdirirlər[153]kömək etdi. Şahbanu Şirin “böyük səylərdən sonra Vironun həyatını şahdan hədiyyə aldı”[154] 624-cü ildə Bizans ordusu Dvini zəbt etdi, Atropatenaya soxuldu, Naxçıvanı tutaraq Arazı keçdi.[155] Sonra Atropatenanın paytaxtı Qanzak (Qazaka) işğal olundu. İrakli Albaniya, İberiya və Ermənistan hakimlərindən tələb etdi ki, “könüllü olaraq onun pişvazına çıxsınlar, qışda qoşunları ilə ona xidmət etsinlər. Əks təqdirdə isə onlarla kafirlərlə olduğu kimi rəftar edəcək, qalaları tutacaq, ölkələri tar-mar edəcək.”[156][157]

Xosrovun təklifi ilə alban knyazları Bərdəni tərk edib qalalarda möhkəmləndilər. Bizans qoşunları Albaniyaya girib Uti vilayətində möhkəmləndilər. Lakin bu yürüş İrakli üçün uğursuz qurtardı. Burada Sasanilər Bizanslılara hücum edərək İraklini Sünikə sıxışdırdılar. 625-ci ildə İrakli xəzərləri köməyə çağırdı. 626-cı ildə xəzərlər Albaniyaya soxuldular. Bu xəzərlərin Albaniyaya ilk böyük müdaxiləsi idi. Onlar birinci zərbəni Dərbəndə vurdular, sonra isə Bərdəyə hücum etdilər. Knyazlar ətraf rayonlardakı əhalini paytaxt Bərdəyə toplayaraq müdafiə olunmaq istədilər. Lakin onlar Dərbənd qalasında edilənləri eşitdikdən sonra tələm – tələsik Artsak vilayətinin əlçatmaz dağlarında gizləndilər. Sasani mərzbaı İrana qaçdı. Albaniya ərazisini işğal edən xəzərlər

Albaniya V-VIII əsrlərdə müəllif prof. F. C. Məmmədova

Tiflisə yürüş edərək Bizans imperatoru İraklinin ordusu ilə birgə şəhəri mühasirəyə aldılar. Vəziyyətin ağırlığını nəzərə alan Girdman knyazı Varaz Qriqor özünü İraklinin vassalı elan etdi. Yeni hökmdarını tanımaq və onun dinini (diofizitliyi) qəbul etməklə (II Xosrov İran kilsə məclisində ona monofizitlii qəbul etdirmişdi.) Varaz Qriqor Albaniyanın tamhüquqlu hakiminə çevrildi. Bu dövrdə Sasani hökmdaı II Xosrov öldürüldü və taxta çıxan II Qubad 628 – 629-cu illərdə İrakli ilə sülh bağladı. Bu vaxt xəzərlər Albaniyanın tam sahibinə çevrildilər. 629-cu ildə Albaniyaya daxil olan xəzərlərin xaqanı Şat katolikos Vironun və Sasani mərzbanının yanına elçi göndrərək ölkəni təslim etməyi tələb etdi. Bu dəfə söhbət ölkənin xəzərlərə siyasi tabeliyindən gedirdi. Albaniya müqavimət göstərmək iqtidarında deyildi. Məzban isə itaəti rədd edərək İrana qaçmışdı.

Alban zadəganları başda katolikos Viro olmaqla xəzərlərin ali hakimiyyətini etirf etməyə məcbur oldular. VII əsrin 30-cu illərində Xəzəristanda gedən daxili çəkişmələr (Cebu xaqanın öldürlməsi) xəzərlərin Albaniyadakı hakimiyyətinə son qoydu.

Mehrani Varaz Qriqorun (630 – 642) dövründə Yaxın Şərqdə ərəblər sürətlə güclənirdilər. Onlar 632-ci ildə Sasanilərə qarşı hərəkət etdilər. Sasani şahı III Yezdəgird ərəblərə qarşı durmaq üçün tabeliyində olan ölkələrdən və vilayətlərdən qoşun tələb etdi. Albaniyanın böyük knyazı Varaz Qriqor dörd oğlundan birini – Cavanşiri onun hüzuruna göndərmək qərarına gəlir. Cavanşir Albaniya dövlətinin bütün qoşunlarının sərkərdəsi oldu. 636 – 642-ci illərdə alban qoşunlarının sparapet – baş komandanı olan Cavanşir öz ordusu ilə Sasani ordusuna qoşuldu. Ölü dəniz yaxınlığındakı Kadissiyada baş verən döyüşdə (637-ci il) o öz şücaəti ilə fərqləndi.[158] Cavanşrin bu şücaəti III Yezdəgird tərəfindən yüksək qiymətləndirildi və ona “bayraq və şeypurlar, iki qızıl mizraq və qızıla tutulmuş iki qalxan verdi ki, bunları həmişə onun önündə aparırdılar. Belinə mirvari ilə işlənmiş kəmər,qızıl dəstəkli qılınc bağladı, qolbağlar verdi, başına tac qoydu. Həmçinin ona mirvari ilə işlənmiş düzüm verdi və boynuna mirvari boyunbağı asdı.”[159] 640-cı ildə ərəblər Sasanilərin paytaxtı Ktesifonu mühasirəyə aldılar və Cavanşrin ordusu 6 ay şəhərin müdafiəsində iştirak etdi. 642-ci ildə Nəhavənd yaxınlığında döyüş baş verdi və Cavanşir də ordusu ilə bu döyüşdə iştirak edirdi. Lakin Sasani ordusu bu döyüşdə məhv edildi. III Yezdəgird isə qaçıb Dəclə çayı sahilində qalada gizləndi. Bu məğlubiyyətdən sonra Cavanşir Atropatenaya gəlir, oradan isə öz ölkəsinə qayıdır. “Beləliklə Cəsur Cavanşir 7 il ərzində bu çətin müharibədə iştirak etdi. Bir neçə ağır yara aldıqdan sonra onlarla vidalaşdı…”[160] Vətənə dönən Cavanşir hələ atası Varaz Qriqorun sağlığında taxta çıxdı.

Ərəblər 642 – 645-ci illərdə Atropatena tərəfdən Cənubi Qafqaza hücum etdilər və Albaniyaya soxuldular, ancaq burada möhkəmlənə bilmədilər. Ərəblərə qarşı mübarizənin ilk dövrlərində boyun əymiş Ermənistan işxanı Teodoros Rştuni ilə ittifaq bağlamışdı. Cavanşir ondan fərqli olaraq Bizansın vasallığını qəbul etməyi üstün tutmuşdu. Cavanşir Bizans imperatoru II Konstanta (641-668) göndərdiyi məktubunda yazırdı: