Dramatik janr: kelib chiqishi, xususiyatlari, janrlari, mualliflari

Ushbu matnda faylasuf uchta asosiy adabiy janr mavjudligini ta’kidlaydi: epik, lirik va dramatik. Ushbu uch janr haqiqatni u yoki bu tarzda aks ettirishi bilan o’xshashdir. Biroq, ular haqiqatni aks ettirish uchun foydalanadigan elementlari bilan farq qiladi.

O’ZBEK ADABIYOTIDA DRAMATURGIYA Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

Kompozitsiya / pralog / ekspodidsiya / voqealar rivoji / konflikt / Tugun / kulminatsiya / yechim / epiolog / fabula / perepitiya / sujet. / Composition / pralog / expodition / course of events / conflict / Knot / culmination / solution / epiologist / fable / perepitiya / plot.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Ulug’Ova, Nozima Baxtiyorovna

Dramaturgiya doim insonga murojaat qiladi, uning qalb sirlarini ochishga intiladi, insoniy o’zaro munosabatlar mohiyatini anglashga harakat qiladi, bu inson tarixiy yoki zamonaviy bo’lishining ahamiyati yo’q. Kelajakda yosh ijodkorlarimiz mohirona qalam tebratishlari uchun hozirdanoq imkon yaratmoq lozim. Har bir tuman markazlarida ijodxonalar tashkil qilinishi, musiqa maktablarida, madaniyat markazlarida yosh qalamkashlar to’garaklari doimiy ravishda fa’oliyat yuritishi, bu albatta har bir ijodkorni ilhomlantiradi, mehnatga chorlaydi va kun kelib ulardan shoh asarlar chiqishi muqarrar.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Ulug’Ova, Nozima Baxtiyorovna

“TUSHDA KECHGAN UMRLAR” ROMANINING SYUJET, OBRAZ, USLUB XUSUSIYATLARI
EKRAN ASARI G’OYAVIY YECHIMINI AKS ETTIRISHDAGI REJISSORLIK IZLANISHLAR
TELESERIALNING TARKIBIY TUZILMASIDAGI MUALLIF VA REJISSYOR HAMKORLIGI MASALASI
ADABIYOT DARSLARIDA ZAMONAVIY PEDOGOGIK USLUBLARDAN FOYDALANISH (“UFQ” TRILOGIYASI MISOLIDA)
PREMCHAND DRAMANAVISLIGINING O‘ZIGA XOSLIGI
i Не можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

DRAMATURGY IN UZBEK LITERATURE

Dramaturgy always appeals to man, seeks to reveal the secrets of his soul, tries to understand the essence of human interaction, it does not matter whether the person is historical or modern. In the future, it is necessary to create opportunities for our young artists to master the pen. The establishment of creative centers in every district center, music schools, cultural centers, young writers’ clubs are constantly active, which, of course, inspires every artist, encourages them to work, and one day they will inevitably become masterpieces.

Текст научной работы на тему «O’ZBEK ADABIYOTIDA DRAMATURGIYA»

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 5 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

O’ZBEK ADABIYOTIDA DRAMATURGIYA

Nozima Ulug’ova Baxtiyorovna

O’zbekiston davlat san’at va madaniyat instituti Nukus filiali “Sahna va ekran san’ati dramaturgiyasi” 2-kurs talabasi

Dramaturgiya doim insonga murojaat qiladi, uning qalb sirlarini ochishga intiladi, insoniy o’zaro munosabatlar mohiyatini anglashga harakat qiladi, bu inson tarixiy yoki zamonaviy bo’lishining ahamiyati yo’q. Kelajakda yosh ijodkorlarimiz mohirona qalam tebratishlari uchun hozirdanoq imkon yaratmoq lozim. Har bir tuman markazlarida ijodxonalar tashkil qilinishi, musiqa maktablarida, madaniyat markazlarida yosh qalamkashlar to’garaklari doimiy ravishda fa ‘oliyat yuritishi, bu albatta har bir ijodkorni ilhomlantiradi, mehnatga chorlaydi va kun kelib ulardan shoh asarlar chiqishi muqarrar.

Kalit so’zlar: Kompozitsiya, pralog, ekspodidsiya, voqealar rivoji , konflikt, Tugun, kulminatsiya, yechim, epiolog, fabula, perepitiya, sujet.

DRAMATURGY IN UZBEK LITERATURE

Nozima Ulugova Bakhtiyorovna

Nukus branch of the Uzbek State Institute of Arts and Culture “Stage and Screen Art Dramaturgy” 2nd year student

Dramaturgy always appeals to man, seeks to reveal the secrets of his soul, tries to understand the essence of human interaction, it does not matter whether the person is historical or modern. In the future, it is necessary to create opportunities for our young artists to master the pen. The establishment of creative centers in every district center, music schools, cultural centers, young writers’ clubs are constantly active, which, of course, inspires every artist, encourages them to work, and one day they will inevitably become masterpieces.

Keywords: Composition, pralog, expodition, course of events, conflict, Knot, culmination, solution, epiologist, fable, perepitiya, plot.

Dramatik tur o’zbek adabiyotiga kirib kelganiga bir asr bo’ldi. Ilk dramatik asar sifatida tan olingan Behbudiyning ” Padarkush” asari 1911 yilda yozilgandi. Yuz yillik tarix va tajribaga ega bo’lgan bu o’zbek dramaturgiyasi o’tgan asrning boshi va

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 5 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

ikkinchi jahon urishi davrini hisobga olmaganda har doim ham boshqa adabiy turlardan sustroq rivojlangan. Bu susayish ayniqsa o’tgan asrning “turg’unlik davri” deb atalgan 70 80 va mustaqillikning dastlabki yillarida aniq seziladi. Bunday sustkashlikning muayyan obyektiv va subyektiv sabablari ham bor. Avvalo, shuni achinish bilan ta’kidlash o’rinliki, adabiyotimizda faqat dramaturgiya bilan shug’illanadigan maxsus ijodkorlar juda kam. Borlari ham tezda shuhrat topib kashfiyot darajasidagi sahna asarlari yaratib, teatrlarning doimiy hamkoriga aylanib ketavermaydilar. Ikkinchidan, mabodo, shunday talantli drama yaratilib, sahnalashtirilsa ham unga tomoshabinni jalb etish muammosi tu g’iladi. Uchinchidan bozor iqtisodiyoti tufayli dramaturg o’z asari bilan boyib ketayotgani yo’q. Shunga qaramay so’ngi 20 yil ichida drama yaratilmay ham qolmadi, sahna bo’shab ham qolmadi, ozmi-ko’pmi tomoshabin teatrga ham kirib turdi.

ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA

Eng muhimi so’ngi yillar dramaturgiyasi shakl va mazmun tomondan yangilandi, janr imkoniyatlari kengaydi. San’atkorlar jahon dramaturgiyasining barhayot tajribalaridan unumli foydalana boshladilar. Bu yillar ananalarga ko’ra ko’plab she’riy dramalar dunyoga keldi. E.Vohidovning “Istanbul fojiasi”, A. Oripovning “Sohibqiron”, U. Qo’chqorning “Rasululloh kotibi”, R. Bobojonning “Yusuf va Zulayho” kabi asarlari ana shu usulda bitilgan. Dramaturgiyaning rivojlanishi va yangilanishi mavzu ko’lamining kengayishida yaqqol ko’rinadi. Bu borada ayniqsa tarixiy mavzudagi sahna asarlarning ko’payganligini alohida takidlash lozim. Tarixga munosabatning o’zgarganligi, buyuk ajdodlarimizning badiiy, ilmiy va ma’naviy-ma’rifiy merosini qadrlash, tarixiy manbalarni o’rganish tufayli xalqimiz o’zligini anglash jarayonini boshidan kechirdi. Ayniqsa Amir Temur, Ahmad al-Farg’oniy, Mashrab singari murakkab tarixiy shaxslar haqida rang-barang janrlarda turli shakllardagi sahna asarlari dunyoga keldi. Bular orasida O’zbekiston xalq yozuvchisi Odil Yoqubovning “Fotihi Muzaffar yoxud bir parivash qissasi” nomli tarixiy dramasi muhim o’rin tutadi. Shuni alohida ta’kidlash o’rinliki, O. Yoqubov dramaturgiya borasida xiyla tajribali adib. 60 yillardayoq ” Aytsam tilim kuyadi, aytmasam dilim”, “Yurak yonmog’i kerak”, “Chin muhabbat”, “Olma gullaganda”, “Bir koshona sirlari” deb atalgan dramalari bilan shuhrat qozongan edi. Mana shu tajriba va mahorat san’tkorning so’ngi dramasida o’zining yaxshi samarasini bergan. Bu davrda zamonaviy mavzularda ham ko’plab dramalar dunyoga keldi. Bu borada Erkin Xushvaqtov, Salohiddin Sirojiddinov, Usmon Azim, Sanjarali Imomov, Xoliq Xursandov, Nasrullo Qobil, Komil Avaz Toir Yunusovlar samarali ijod qildilar.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 5 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

Ulardan ba’zilarining asarlari teatrlarning doimiy repertuariga aylandi va tomoshabinlarning tashnaligini qondirib, teatrlarga qiziqishini orttirdi. Zero teatrning xalqni ma’naviy ma’rifiy ruhda tarbiyalashning eng samarali va jonli vositasi ekanligi azaldan ma’lum. Sahna real hayotning baddiy ko’zgusidir. Shu ma’noda yuqorida nomlari tilga olingan dramaturglardan E. Xushvaqtov ayniqsa, uloqda sovrinni olib ketdi. U ko’proq xalq og’zaki ijodi materiallariga, folklor-etnografik mavzularga milliy urf-odatlarimizda o’lib borayotgan udumlarga murojat qildi. E. Xushvaqtovning O’zbekiston milliy teatrida birin-ketin sahnalashtirilgan “Chimildiq”, “Qalliq o’yin”, “Qirmizi olma”, “Andishali kelinchak” kabi pesalariga iloji boricha o’zbek xalqining azaldan yashab kelgan udimlari ruhini, mohiyatini singdirishga, ularni yangicha an’analar bilan boyitishga, yosh avlodning munosabatini oshirishga urinadi.Ko’p o’rinlarda bunga erishadi ham. O’z niyatini ifodalash uchun tanlangan usul va shakllarda yutuqqa erishavermaydi. Masalan, “Chimildiq”, “Qalliq o’yin” dramalari avvalo, yengil-yelpi voqealar asosiga qurilgani, personajlar o’rtasidagi munosabatlarning o’ta sun’iyligi, urf-odatlarimizning qadrini ko’tarish o’rniga o’ziga nafrat uyg’otadi. Bu dramalarda yechim ham tomoshabinni qoniqtirmaydi. 1. (92.93.96.97b.)

Har bir ijodkor ma’lum bir narsani, mavzuni tanlab oladi. Bu huddi homila kabi uning ichida, ongida rivoj topadi, obrazlar, voqealar tizmini xayolidan o’tkazib, g’oyasini pishiradi. Muallif tomonidan bo’lajak asar uchun mavzu tanlab olinganidan so’ng uning oldida keyingi muammo ko’ndalang bo’ladi. Bu muammo asarning tuzilishini aniqlashdan ibirat. Albatta asarning qurilishi, ya’ni tarkibini belgilash ham ancha ma’suliyatli hisoblanadi. Bu o’rinda muallif asari kompozitsiyasini tuzib olish harakatiga tushib qoladi. Aslida kompozitsiya so’zi lotin tilidan olingan bo’lib, u o’zbek tilida tuzilish, qurilish sifatida ma’no anglatadi. Asar kompozitsiyasi nafaqat voqealar tizimi bilan balki so’zlar qurilishi, ularning berilishi bilan ham bog’liq. Chunki “Baddiy asarlarda faqat obrazlar, til va uslubiy vositalar barchasi muallif ilgari surayotgan muayyan g’oyaga xizmat qiladi. Asar tuzilishi ham yuqoridagilar singari muallif g’oyasiga singdiriladi. Agar obrazlar, tasvir vositalari muayyan tartibda joylashtirilmas ekan, ham tasvirdagi ham qismlar aro mezon va uyg’nlikga putir yetadi. Ijodkor har qancha mahoratli so’z san’atkori bo’lmasin, o’z g’oyasi va maqsadiga to’la erishgan hisoblanmaydi. Mabodo ijodkor maqsadi, g’oyasi, nuqtayi nazari izchil va aniq bo’lmasa, uning asari tuzilish jihatidan puxta, muvofaqiyatli chiqmaydi”.2(4 b). Bu o’rinda asardagi uyg’unlikga alohida e’tibor berish lozim. Asardagi har bir detal, har bir element bir-birini talab qilsa, bir-biriga singib ketsa, ana shu uyg’unlik deyiladi. Baddiy asardagi har bir unsur, voqea, hodisa parchasi,

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 5 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

vosita hamisha muayyan maqsadga xizmat qiladi, bir-biri bilan ham shaklan, ham mazmunan munosabat kasb etgan holda mantiqiy bog’liqlik, uyg’unlik kasb etadi. Shunday qilib kompozitsiya-asar mazmuni to’laqonli tarzda ayonlashuvini taminlovchi shakliy unsur hisoblanadi. Ushbu unsurdan mohirona foydalanish ya’ni uni aniq maqsadga yo’naltirish, albatta har-bir ijodkor ijodiy labaratoryasini tadqiq etishda asqotadi. Ma’lumki asar kompozitsiyasi ijod mahsulini xuddi odam organizmini qon tomirlari o’rab olgani kabi ta’sir o’tkazadi, uning har bir unsur ustidan hukimronligi, ta’sir kuchi bo’ladi. 3(65.b.)

Hayotda ziddiyatlar keskin va sokin bo’lgani singari badiiy konfliktning ham turli ko’rinishlari mavjud. Ular qahramonlar o’rtasidagi oshkora kurash tarzida ham, personajlarning o’z o’z ko’nglidagi olishuvlar tarzida ham nomoyon bo’ladi. Shuningdek badiiy konflikt har bir adabiy tur va janrda o’ziga xos tarzda ifodalangan bo’ladi. U drama (komediya, tragediya, pyesa) asarlarida tamoman boshqacha holda ko’rinadi. Umuman har bir barkamol baddiy asar konflikt, shakl va mavzu, mazmun va g’oya singari o’z unsirlarini qay tarzda namoyon etishidan qat’iy nazar, u hayotning muayyan bir ko’rinishini ta’sirchan akslantirgan, ijodkor yaratgan go’zallikdir. Baddiy asarning ichki va tashqi dunyosi esa uning tuzilishi, sujjetidagi voqealarning joylashishi, qahramonlar va ular orasidagi munosabatlar majmuidan iboratdir. Bu hodisa kompozitsia deb yuritiladi. Madomiki dramaturg ijodining qonun qoidalariga to’xtalar ekanmiz, eng avvalo sujet atamasini tilga olish lozim. Sujet fransuscha “sujet” bo’lib,”narsa, mazmun, mavzu” degan ma’noni bildiradi. Asar mazmunini tashkil etadigan, qahramonlar o’rtasidagi aloqa, munosabatlar tizimi sujjetdir. Sujetning o’zi ham bir qator qismlardan tarkib topgan: ekspozitsiya, tugun, voqealar rivoji, kulminatsiya va yechim. Biroq sujjetlar o’z tuzilishiga, namoyon bo’lish tarziga ko’ra bir-biridan farq qiladi. Badiiy asarlar kompozitsiyasi tahlil qilingan ayrim tadqiqotlarda “fabula” termini ham uchraydi. Fabula lotincha “fabula” so’zidan olingan bo’lib masal hikoya qilish demakdir. Badiy asar fabulasi deganda asar uchun asos bo’lgan hayotiy material nazarda tutiladi. Sujet tarkibidagi unsirlar orasida dastlab ekspozitsiyaning nima ekanligini sharhlash joizdir. Ekspozitsiya lotincha “expositio” so’zidan olingan bo’lib, “tushintirish” degan ma’noni anglatadi. Voqealar kechgan joy, davrning ijtimoiy manzarasi, qahramonlar unib-o’sgan joy, muhit shart-sharoiti kabilar tasviri ekspozitsiya deb yuritiladi. Ekspozitsiya asarning istalgan o’rnida bo’lishi mumkin. Sujetning yana bir unsuri voqealar tugunidir. Tugun, ko’pincha qahramonlarning ilk bor uchrashuvi yoki biror jiddiy muammo

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 5 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

yuzasidan tortishishi tufayli paydo bo’ladi. Tugun voqealar rivojini belgilaydi, qahramonlarni fa’ol harakatlantiradi. Voqealar tuguni faqat qahramonlar o’rtasida emas, qahramonning aynan o’zining o’y-kechinmalari bilan ham bog’liq bo’lishi mumkin. Bu holat ham tugun sanaladi. Voqealar tuguni yuzaga kelgach, u qandaydir tarzda o’sib rivojlanib boradi. Sujetdagi voqealarning ma’lum tugundan so’ngi rivojlanish jarayoni voqea rivoji deyiladi. Tugun to’satdan yuzaga kelganday bo’lishi mumkin. Biroq voqea rivoji uzoq davom etadigan jarayon bo’ladi. Voqealar rivoji jarayonida ham turli chigalliklar yuzaga keladi. Masalan Abdulla Qodiriyning “O’tgan kunlar” romanida Homid Otabek bilan Kumush o’rtasidagi munosabatlarni buzish uchun turli hiyla-nayranglar qiladi. Uning yovuzliklari tufayli qahramonlar nihoyatda mushkul holatga tushadi. Sujet voqealari rivoji davomida paydo bo’lgan ana shu yangi tugunlar yoki chigalliklarga perepetiyalar deyiladi. Har qanday ziddiyat, kelishmovchilik ham bora-bora eng yuqori cho’qqisiga ko’tariladi. Hayotning ana shu haqiqati badiiy asar sujetidagi voqealar rivojiga ham mos keladi. Chunki qahramonlar orasidagi qarama-qarshilik ham o’sib, o’zining eng baland darajasiga ko’tariladi. Ular asar sujetining kulminatsion nuqtasi sanaladi.Gumanist uchun qarama- qarshiliklar ko’pligini biz matnlarda bilishimiz mumkin. Sujetlarni tahlil qilishda nizolarning kelib chiqishi sabablarini aniqlash orqali haqiqatni anglash sodir bo’ladi. Badiiy adabiyotlarda sujetlarda nizolarning, kurashlarning aks ettirilishi badiiy vositalar orqali amalga oshiriladi. Asar sujetidagi voqealarning eng yuqoriga ko’tarilib, asosiy qahramonlar xarakteri qiyofasini ko’rsatadigan epizodi, voqealar kulminatsiyasi deyilsa, sujet voqealari va qahramonlar taqdirining hal bo’lishini gavdalantiruvchi epizod yechim deb ataladi. Ekspozitsiya, tugun, voqealar rivoji, kulminatsiyasi va yechimi sujetni tashkil qiluvchi, biriktiruvchi qismlar hisoblanadi. Ular birgalashib asarning ahamiyatini belgilab beradi. Asar sujetining tarkibiga kirmaydigan, biroq unga aloqador bo’lgan yana ikki unsir ham borki, ulardan biri-muqaddima, ikkinchisi xotima. Muqaddimada muallif o’quvchiga o’z maqsad muddaosini ma’lum qilib, asari haqida tushintirish, izohlar beradi. Xotima esa qahramonlarning asar sujeti voqealari tamom bo’lgandan keyingi taqdiri haqida ma’lumot beruvchi qismidir. (4. 34, 35,36.b). “Adabiyot va san’at, madaniyatni rivojlantirish- xalqimiz ma’naviy olamini yuksaltirishning mustahkam poydevoridir”.(Shavkat Mirziyoyev). Dramaturg tomonidan ma’lum bir g’oya asosida sahnalashtirish uchun asarning tug’ilishi, rivojlanishi, uning o’ziga xos xususiyatlari, turlari, unga qo’yiladigan talablar dramaturg mahorati deya tushiniladi. Shunday ekan, dramaturgiyaning, jahon miqiyosida paydo bo’lish bosqichlarini o’rganish uchun, uning tarixiga teatrshunos, san’atshunos olimlar va soga

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 5 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

mutaxasislar fikrlariga murojat qilish maqsadga muvofiq hisoblanadi.(5. 3) Mustaqillikning ikkinchi o’n yilligi orasida esa dramaturgiyamiz tez rivojlana boshladi. Dramaturgiya va rejissurada katta o’zgarishlar sodir bo’ldi. Yaratilgan tarixiy va zamonaviy mavzulardagi asarlarda insonni ulug’lash, Vatanga mehir va sadoqat, qadriyatlarimizga hurmat g’oyalari badiiy g’oyalarda o’z aksini topdi.(6.181).

“To’g’ri ijtimoiy mavzulardagi asarlar ham kam emas, ularda ham g’oya ustivorligi seziladi. Jamiyat taraqqiyotiga xizmat qiladigan, insonlar ongiga salbiy tasir etadigan voqealarga, hodisalarga qarshi kurash voqeasi ko’rsatilayotgan , tomoshabinga havola etilayotgani yaxshi, ammo muhokamalar ya’ni asarlarga taqrizlar juda kam e’lon qilinayotgani esa afsuski, bugungi kun muammolaridan biriga aylanib qoldi” (6.49).

Dramaturgiya doim insonga murojat qiladi, uning qalb sirlarini ochishga intiladi, insoniy o’zaro munosabatlar mohiyatini anglashga harakat qiladi, bu inson tarixiy yoki zamonaviy bo’lishining ahamiyati yo’q. Kelajakda yosh ijodkorlarimiz mohirona qalam tebratishlari uchun hozirdanoq imkon yaratmoq lozim. Har bir tuman markazlarida ijodxonalar tashkil qilinishi, musiqa maktablarida, madaniyat markazlarida yosh qalamkashlar to’garaklari doimiy ravishda fa’oliyat yuritishi, bu albatta har bir ijodkorni ilhomlantiradi, mehnatga chorlaydi va kun kelib ulardan shoh asarlar chiqishi muqarrar.

1. Y.Solijonov. “Hozirgi adabiy jarayon”. T. “Innovatsiya-Ziyo”.2020. 92 ,93.b

2. Matluba Isokova. “Dramaturg mahorati”. T. 2021. 4 b.

3. L. Tashmuxammedova. “Adabiyot tarixi va nazariyasi”

4. Hans Bertens. Literary Theory. The basics, 2001,-page 34, 35, 36.

5. Matluba Isokova. “Dramaturg mahorati”. T.2021.3 b.

6. To’laxo’jayova.M., Qozoqboev. T. “Drama nazariyasi”.T. Fan va texnologiyalar markazi.2014. 49 b.

Dramatik janr: kelib chiqishi, xususiyatlari, janrlari, mualliflari

The drama U she’r yoki nasrdagi hayotiy parchalarni qayta tiklashga, xarakterni tasvirlashga yoki voqeani aytib berishga harakat qiladigan adabiy kompozitsiyalar to’plamini o’z ichiga oladi. Ushbu harakatlar odatda ziddiyat va hissiyotlarni o’z ichiga oladi.

Drama birinchi marta “She’riyat”, Aristotelning o’sha davrda mavjud bo’lgan adabiy janrlar: lirik, epik va dramaturgiya haqidagi nazariyasini asoslaydigan inshosi. Biroq, uning kelib chiqishi ushbu faylasuf tug’ilishidan oldin sodir bo’ladi. Xuddi shunday, Qadimgi Yunonistonda ham dramaning subgenerlari paydo bo’ldi: fojia, komediya, melodrama va boshqalar.

“Drama” atamasi yunoncha Rᾶramadan kelib chiqqan bo’lib, uni “harakat”, “harakat”, “bajar” deb tarjima qilish mumkin. O’z navbatida, bu atama yunoncha “rδp” dan kelib chiqadi, ya’ni “men qilaman” degan ma’noni anglatadi.

Kelib chiqishi

Ushbu janrning kelib chiqishi qadimgi Afina shahridan boshlanadi, u erda xudo Dionis sharafiga marosimdagi madhiyalar kuylangan.

Qadimgi davrlarda bu madhiyalar dithyrambs deb nomlangan va dastlab bu xudo uchun marosimlarning bir qismi bo’lgan va faqat xor qo’shiqlaridan iborat bo’lgan. Keyinroq, ular rivojlanish jarayonida ishtirokchilar kostyum va niqob kiyib yurgan xor yurishlariga mutatsiyaga kirishdilar

Keyinchalik, ushbu xorlar rivojlanish jarayonida maxsus rollarga ega bo’lgan a’zolarga ega bo’lishdi. Ayni paytda ushbu a’zolar maxsus rollarga ega edilar, ammo ular hali aktyor deb hisoblanmagan edilar. Dramatik janrga bo’lgan ushbu rivojlanish miloddan avvalgi VI asrda sodir bo’lgan. Thespis deb nomlanuvchi adashgan bardning qo’li bilan.

O’sha davrda Afina shahrining hukmdori Pisistratus (- miloddan avvalgi 528/7) musiqa, qo’shiq, raqs va she’rlar festivallarini tashkil etdi. Ushbu musobaqalar “Las Dionisias” nomi bilan tanilgan. 534 yoki 535 yillarda. C. Thespis inqilobiy modifikatsiyani joriy etish orqali tanlovda g’olib bo’ldi.

Raqobat paytida va ehtimol hissiyotdan ta’sirlangan Tspis yog’och aravaning orqasiga sakradi. U erdan xuddi she’rlarini o’qiyotgan personajdek she’r o’qidi. Shu bilan u dunyoning etakchi aktyoriga aylandi. Ushbu harakati uchun u dramatik janr ixtirochisi hisoblanadi.

Endi, umuman olganda, ushbu turdagi janr o’z vazifasini teatr namoyishi uchun maxsus ishlab chiqilgan harakatlar, qo’shiqlar va dialoglar orqali bajaradi. Ayni paytda, dramaturgiya kino va televidenie dunyosida ham obro’ga ega.

Aristotelning “She’riyati”

“She’riyatMiloddan avvalgi IV asrda yozilgan. Stagirit faylasufi Aristotel tomonidan C. Shuni ta’kidlash kerakki, Aristotel “she’riy” deganda “adabiyot” ni anglatadi.

Ushbu matnda faylasuf uchta asosiy adabiy janr mavjudligini ta’kidlaydi: epik, lirik va dramatik. Ushbu uch janr haqiqatni u yoki bu tarzda aks ettirishi bilan o’xshashdir. Biroq, ular haqiqatni aks ettirish uchun foydalanadigan elementlari bilan farq qiladi.

Masalan, epos va fojiali drama mohiyatan bir xil: insonlarning olijanobligi va fazilatlarini aks ettiruvchi yozma matn. Shu bilan birga, drama bir yoki bir nechta aktyorlar tomonidan namoyish etilib, dramatik taqdimotni (qo’shiq, musiqa, sahna, kiyim-kechak va boshqalarni) yakunlovchi bir qator elementlar bilan birga olib boriladi, epos esa dramatizatsiya uchun mo’ljallanmagan. .

O’z navbatida, Aristotel dramaturgiyaning ikki turi mavjudligini ta’kidladi: fojia va komediya. Ularning ikkalasi ham insonni anglatishi bilan o’xshashdir.

Biroq, ular ularni ifodalash uchun ishlatilgan yondashuv bilan farq qiladi: fojia shaxslarni yuksaltirishga va ularni zodagonlar va qahramonlar sifatida namoyish etishga intilsa, komediya odamlarning illatlari, nuqsonlari va eng kulgili xususiyatlarini aks ettirishga intiladi.

Aristotelning fikriga ko’ra, fojiali asarlarni yozishga qodir yagona zodagon shoirlar, vulgar shoirlar esa komediya, satira va parodiya yozadiganlardir.

Achinarli niqob bilan birga jilmayadigan niqob – bu dramaturgiya bilan bog’liq ramzlardan biridir. Niqoblarning har biri dramaning muzlaridan birini ifodalaydi: jilmayuvchi niqob – taliya, komediya musiqasi va g’amgin niqob – bu fojia muzusi – Melpomene.

Rivojlanish

Rim dramasi

Rim imperiyasining kengayishi bilan 509 a. C. va 27 a. C., rimliklar yunon tsivilizatsiyasi va o’z navbatida drama bilan aloqa qilishgan. 27 a yil orasida. C. va 476 yil C. (imperiyaning qulashi), drama butun Evropa bo’ylab tarqaldi.

Rim dramasi avvalgi madaniyatlarga qaraganda ancha murakkabligi bilan ajralib turardi. Eng dolzarb dramaturglar orasida Livio Androniko va Gneo Nevio bor. Hozirda ushbu mualliflarning hech birining asarlari saqlanmagan.

O’rta asr

O’rta asrlarda cherkovlar liturgik dramalar sifatida tanilgan Injil parchalarini dramatizatsiya qilishgan. XI asrga kelib, ushbu vakolatxonalar butun Evropaga tarqaldi (bundan mustasno, Ispaniya, Moors tomonidan ishg’ol qilingan).

Bu davrning eng taniqli asarlaridan biri bu XIII asrda Adam de la Halle tomonidan frantsuz tilida yozilgan “Robin va Marion”.

Elizabet davri

Elizabetan davrida (1558-1603) Angliyada drama rivojlandi. Ushbu davr asarlari misrada yozilganligi bilan ajralib turardi. Ushbu davrning eng dolzarb mualliflari:

Uilyam Shekspir; uning ba’zi asarlari “Hamlet”, “Yozning kechasi tushi”, “Temperest” va “Romeo va Juletta”

Kristofer Marlow; uning eng dolzarb asarlari “Maltadan kelgan yahudiy” va “Qahramon va Leandro”.

Zamonaviy va postmodern dramaturgiya

19-asrdan boshlab dramatik janr boshqa adabiy janrlar singari turli xil o’zgarishlarga duch keldi. Asarlar ijtimoiy tanqid vositasi, siyosiy g’oyalarni tarqatish vositasi va boshqalar qatorida ishlatila boshlandi.

Bu davrning asosiy dramaturglari orasida:

• Luidji Pirandello; Uning asarlari orasida “Muallifni izlashda olti belgi”, “Shunday (agar shunday deb o’ylasangiz)” va “Men sizga bergan hayot”.
• Jorj Bernard Shou; uning eng ko’zga ko’ringan asarlari – “Kandida”, “Qaysar va Kleopatra” va “Taqdir odami”.
• Federiko Gartsiya Lorka; bu muallifning eng ko’zga ko’ringan asarlari “Don Perlimplinning o’z bog’ida Belisa bilan bo’lgan muhabbati”, “Bernarda Albaning uyi” va “Kelebekning olti burchagi”.
• Tennessi Uilyams; Uning asarlari “To’satdan, o’tgan yoz”, “27 paxta aravachasi”, “Qalay tomidagi mushuk”, “Shisha hayvonot bog’i” va “Istak deb nomlangan tramvay”.

Dramatik janrning xususiyatlari

Adabiy janr

Dramatik janr adabiyotga tegishli. Umuman olganda, bu tinglovchilar oldida namoyish qilish uchun yaratilgan matn. Dramaturglar deb nomlangan ularning mualliflari ushbu dramatik asarlarni estetik go’zallikka erishish maqsadida yozadilar. Ular she’rda yoki nasrda yoki har ikkala uslubning kombinatsiyasida yozilishi mumkin.

To’g’ridan-to’g’ri harakat

Dramatik janrdagi harakat to’g’ridan-to’g’ri; Boshqacha qilib aytganda, unda uchinchi shaxslarning rivoyatchilari mavjud emas.Barcha belgilar o’zlarining dialoglari va harakatlari orqali butun asarni rivojlantirishga mas’uldirlar.

Boshqa tomondan, matnlar izohlar bilan ishlangan. Ushbu izohlar aktyorlar va rejissyorga spektaklni ochish uslubiga oid xususiyatlarni aniqlash uchun ko’rsatmalardir.

Konfliktlar bilan bog’liq belgilar

Dramatik janrda personajlar o’zaro munosabatlarni to’qnashuv orqali o’rnatadilar. Har bir bosh qahramon, xoh qahramon bo’lsin, xoh antagonist bo’lsin, syujetning qarama-qarshi tomonini ifodalaydi.

Apellyatsiya funktsiyasi

Belgilar o’rtasidagi funktsional o’zaro ta’sir nutq (dialoglar, monologlar, yakka so’zlar) asosida o’rnatiladi. Asarni rivojlantirishda ekspresiv va kommunikativ funktsiyalar paydo bo’lishi mumkin bo’lsa-da, dramatik janr tili juda jozibali.

Subgenrlar

Fojia

Drama janrining asosiy va o’ziga xos subgenri – bu fojia. Bu klassik qadimiylikning dramatik shakli edi, uning elementlari syujet, xarakter, tomosha, fikr, diksiya va uyg’unlikdir.

Aristotel (miloddan avvalgi 384 – miloddan avvalgi 322) fikricha, fojia yorqin va mukammal darajaga ko’tarilgan real hayotga taqlid qilish edi. Garchi u baland tilda yozilgan bo’lsa-da, ko’ngil ochar edi, ammo o’qish uchun emas, balki sahnaga chiqish uchun mo’ljallangan edi. Fojiada qahramonlar fazilatlarini sinovdan o’tkazadigan holatlarga duch kelishdi.

Shunday qilib, ushbu turdagi dramatik janrda qahramon salbiy holatlarga qarshi qahramonona kurash olib bordi. Ushbu kurashda u unga qarshi bo’lgan barcha omillarga qarshi kurashi uchun tomoshabinlarning xushyoqishini qozondi. Oxir oqibat u g’alaba qozondi yoki mag’lub bo’ldi, lekin hech qachon uning axloqiy tamoyillariga xiyonat qilmadi.

Ushbu fojia xarakterlar zodagonlik va odamlarning yolg’onchiligiga zid bo’lgan paradoksni namoyish etdi. Odamlarning eng ko’p uchraydigan nuqsonlari haddan tashqari takabburlik, mag’rurlik yoki haddan tashqari o’ziga bo’lgan ishonch edi.

Uning tuzilishiga kelsak, u odatda hikoyaning asosini tushuntirib beradigan monolog bilan boshlangan. Keyin Parodos yoki Xorning boshlang’ich qo’shig’i bor edi, ular epizodlarni qo’shiqlar bilan ajratilgan qismlar bilan davom ettirishdi. Nihoyat Exodus yoki xor ketgan so’nggi epizod bor edi.

Komediya

Komediya deb nomlangan dramatik janr o’z nomini yunon tilidan olgan Komos (mashhur qishloq festivali) va Ode “xalq qo’shig’i” ni tarjima qiladigan (qo’shiq). Komediya oddiy odamlar bilan sodir bo’lgan voqealarni muhokama qildi. Bu tomoshabinlarni asar personajlari bilan tezkor aniqlashda yordam berdi.

Boshqa tomondan, ishlatilgan til qo’pol va hatto ba’zida hurmatsizlik bilan ishlatilgan. Uning asosiy maqsadi masxara qilish bo’lib, u odatda jamoat arboblarini tanqid qilishda ishlatilgan. Bundan tashqari, u odamlarning kulgili va kulgili ekanligini ta’kidlab, taniqli xulq-atvorni ko’rsatib berdi.

Xuddi shu tarzda, komediya oilaviy urf-odatlarning tantanali va quvnoq tomonlarini, kulgili va oddiy tomonlarini namoyish etdi. Bu tomoshabinlarning darhol quvnoqligini keltirib chiqardi.

Ushbu dramatik janrning bayramona, quvnoq va jilovsiz xarakteri sharob xudosi (Dionis) sharafiga nishonlanadigan Dionisiya deb nomlangan festivallarga juda mos keladi.

Endi ushbu dramatik janrning rivojlanishi har xil komediyalar turlarini keltirib chiqardi. Ular orasida sitcom unda tomoshabin syujetning asoratlari bilan ajablandi. Xuddi shunday, mavjud xarakterli komediya unda qahramon xulq-atvorining axloqiy rivojlanishi atrofdagi odamlarga ta’sir ko’rsatdi.

Va nihoyat, komediya ham rivojlandi urf-odatlar komediyasi yoki costumbrista. Bu jamiyatning ba’zi beparvo yoki kulgili sohalarida yashagan obrazlarning o’zini tutish uslubini ifodalaydi.

Melodrama

Melodrama dramatik janr bo’lib, u asosan kulgili vaziyatlarni fojiali holatlar bilan aralashtirib yuborgani uchun xarakterlanadi. Drama yoki melodrama eng yuqori darajaga ko’tarilgan, shov-shuvli va to’g’ridan-to’g’ri tomoshabinlarning hissiyotlariga murojaat qiladi. Belgilar bir o’lchovli va sodda, ko’p o’lchovli bo’lishi yoki stereotipga ega bo’lishi mumkin.

Xuddi shu tarzda, ushbu belgilar fojiali voqealardan farqli o’laroq, o’zlari qabul qilmagan va ularga zarar etkazadigan qiyin vaziyatlarga qarshi kurashdilar. Ushbu kichik janrda tugatish baxtli yoki baxtsiz bo’lishi mumkin.

Qadam va otlar

Ushbu nom ostida qisqa muddatli hazil mavzusi va bitta aktda (nasrda yoki she’rda) ma’lum bo’lgan. Uning kelib chiqishi mashhur an’analarda joylashgan va komediya aktlari orasida namoyish etilgan.

Sainete

Sainete qisqa metrajli (odatda bitta aktli) kulgili mavzuga va mashhur muhitga ega edi.Ilgari u jiddiy ishdan so’ng yoki funktsiya tugagandan keyin namoyish etilgan.

Avtomatik muqaddas

O’rta asrlarga xos bo’lgan bu bitta aktyorlik dramatik asar oddiygina mashina sifatida ham tanilgan. Ularning yagona maqsadi – Muqaddas Kitob ta’limotlarini tasvirlash edi, shuning uchun ular diniy bayramlar munosabati bilan cherkovlarda qatnashishgan.

Mualliflar va vakillik ishlari

Qadimgi va zamonaviy mualliflar va dramatik janr asarlari ro’yxati keng. Dramaturglar ro’yxatiga Uilyam Shekspir (1564-1616), Tirso de Molina (1579-1648), Molyer (1622-1673), Oskar Uayld (1854-1900) va boshqa ko’plab mashhur ismlar kiritilgan. Eng vakili bo’lganlarning to’rttasi quyida tavsiflanadi.

Esxil (miloddan avvalgi 525/524 – 456/455)

Esxil Yunonistonning uchta buyuk fojiali shoiridan birinchisi edi. U yoshligidan buyuk yozuvchi sifatida o’z iste’dodlarini namoyish etdi. Biroq, dramatik tanlovlarda g’olib unvoni uni 30 yoshigacha chetlab o’tdi. Shundan so’ng, u deyarli har bir musobaqada 50 yoshga to’lgunga qadar g’alaba qozondi.

Ushbu dramaturg 90 ga yaqin spektakllarning muallifi deb ishoniladi, shulardan 82 ga yaqini faqat nomlari bilan tanilgan. Ulardan atigi 7 tasi hozirgi avlodlar uchun saqlanib qolgan. Bular Forslar, Ettita Thebesga qarshi, Iltimos qiluvchilar, Zanjirband qilingan Prometey va Orestiada.

Sofokl (miloddan avvalgi 496 – miloddan avvalgi 406)

Sofokl qadimgi Yunonistondan kelgan dramaturg edi. U asarlari bugungi kungacha saqlanib qolgan uchta yunon fojialaridan biridir. U yunon fojiasi uslubida ko’plab yangiliklarni keltirdi.

Bular orasida uchinchi aktyorning ishtiroki ajralib turadi, bu unga o’z obrazlarini yanada chuqurroq yaratish va rivojlantirish imkoniyatini berdi.

Endi uning asarlariga kelsak, Edipus seriyasini eslashga arziydi Shoh Edip, Kolonusdagi Edip Y AntigonUning boshqa asarlari orasida Ayaks, Traquiniyalar, Elektra, Filoktetlar, Anfiarao, Epigonlar va Ichneutae.

Evripid (miloddan avvalgi 484/480 – miloddan avvalgi 406)

Evripid qadimgi Yunonistonning buyuk afinalik dramaturglari va shoirlaridan biri bo’lgan. U o’zining yozma fojialarini keng suratga olganligi uchun tan olindi. Uning 92 ga yaqin asar yozganiga ishonishadi. Ularning barchasidan faqat 18 fojiasi va satirik dramasi saqlanib qolgan Tsikloplar.

Uning asarlari yunon afsonalarini qayta kashf etish va inson tabiatining qorong’u tomonlarini o’rganish uchun aytilgan. Ulardan aytib o’tishimiz mumkin Midiya, Bacantes, Gippolit, Alkestis Y Troyanlar.

Lope de Vega (1562 – 1635)

Lope Felix de Vega Carpio Ispaniyaning Oltin asrning eng dolzarb shoirlari va dramaturglaridan biri hisoblanadi. Asarining davomiyligi tufayli u, shuningdek, jahon adabiyotidagi eng serhosil mualliflardan biri hisoblanadi.

Uning keng qamrovli ishlaridan dramaturgiya durdonalari tan olingan Peribanes va Okana qo’mondoni Y Sourceovejuna. Xuddi shu tarzda ular ajralib turadi Aqlsiz xonim, kimligini bilmasdan sevadi, Eng yaxshi shahar hokimi, qirol, Olmedoning janoblari, Qasos olmasdan jazo va Oxurdagi it.

Adabiyotlar

1. Massachusets texnologiya instituti. Mit ochiq kurs buyumlari. (s / f). Dramaga kirish. Ocw.mit.edu-dan olingan.
2. PBS. (s / f). Teatrning kelib chiqishi – birinchi aktyor. Pbs.org saytidan olingan.
3. Britannica entsiklopediyasi. (2018 yil, 8-fevral). Thespis. Britannica.com saytidan olingan.
4. Kolumbiya entsiklopediyasi. (s / f). Thespis. Entsiklopediya.com saytidan olingan.
5. Xususiyatlari. (2015 yil, 9-yanvar). Dramatik janrning xususiyatlari. Caracteristicas.org saytidan olingan.
6. Torres Rivera, J. E. (2016). Dramatik janr. Stadion.unad.edu.co saytidan olingan.
7. Oseguera Mejía, E. L. (2014). Adabiyot 2. Mexiko shahri: Grupo Editorial Patria.
8. Adabiy qurilmalar. (s / f). Drama. Literdevices.net saytidan olingan.
9. Turco, L. (1999). Adabiy atamalar kitobi. Gannover: UPNE.
10. Mashhur mualliflar. (2012). Sofokl. Mashhurauthors.org saytidan olingan.
11. Pensilvaniya universiteti. (s / f). Esxil. Classics.upenn.edu dan olingan.
12. Biografiya. (s / f). Euripides biografiyasi. Biography.com saytidan olingan.
13. Lope de Vega uy muzeyi. (s / f). Biografiya. Casamuseolopedevega.org saytidan olingan.
14. Drama. 2017 yil 4-iyulda wikipedia.org saytidan olindi
15. Drama tarixi. 2017 yil 4-iyul kuni es.slideshare.net saytidan olindi
16. Asosiy dramatik janrlar: fojia va komediya. 2017 yil 4-iyul kuni btk.ppke.hu saytidan olingan
17. Drama. 2017 yil 4-iyulda btk.ppke.hu saytidan olingan
18. Dramaning kelib chiqishi: kirish. 2017 yil 4-iyulda akademia.edu-dan olingan
19. Dramatik adabiyot. 2017 yil 4-iyul kuni britannica.com saytidan olindi.

Microsoft Word Himalay-dramaturgiya doc

3

Еlmi rеdaktоr və
ön sözün müəllifi: Nərgiz Arif qızı Paşayеva
filоlоgiya еlmləri dоktоru, prоfеssоr

Rəyçilər: Cəlal Mеhdi оğlu Abdullayеv
filоlоgiya еlmləri dоktоru, prоfеssоr

Еlman Hilal оğlu Quliyеv
filоlоgiya еlmləri dоktоru, prоfеssоr

Himalay Ənvərоğlu (Qasımоv). Azərbaycan dramaturgiyası: ta-
riхilik və müasirlik. Bakı, «Nurlan», 2008, 256 s.

itabda dramaturgiyamızın təkamülündə mühüm rоl
оynayan H.Cavid, S.Vurğun, İ.Əfəndiyеv və Anar ya-
radıcılığının özünəməхsusluğu, əsərlərinin idеya-еs-
tеtik хüsusiyyətləri sistеmli şəkildə təhlil оlunur. Оn-
ların Azərbaycan dramaturgiyasının inkişafına vеrdikləri töhfə-
lərə еlmi-nəzəri düşüncə müstəvisində aydınlıq gətirilir. Kitab-
da yеr alan məqalələrdə isə böyük yazıçı Mir Cəlal yaradıcılı-
ğının bəzi məqamları yеni baхış bucağı əsasında incələnir və
bir sıra ədəbi-tənqidi əsərlər barədə kоnsеptual mülahizələr yü-
rüdülür.

Q
2006
098
101
4603000000
−
−
−
N
Qrifli nəşr

©
H.Ə.Qasımоv, 2008

K
_______
Азярбайъан драматурэийсы: тарихилик вя мцасирлик

4

ÖN SÖZ

zərbaycan еlmi ictimaiyyətinin ədəbiyyat tariхçisi
və nəzəriyyəçisi, çохsaylı tədqiqatların müəllifi
kimi tanıdığı, filоlоgiya еlmləri dоktоru, prоfеssоr
Himalay Ənvərоğlu bu kitabında dramaturgiyamı-
zın müхtəlif dövrlərinin yaradıcılıq prоblеmlərini araşdırma müs-
təvisinə çıхarmışdır. О həm də Azərbaycan ədəbiyyatının оrta
çağlar, Х1Х və ХХ əsr, müasir və ən yеni dövrləri barədə də ma-
raqlı tədqiqatların müəllifi kimi tanınır. Himalay Ənvərоğlu bu
araşdırması ilə Azərbaycan tariхinin ictimai-siyasi, mənəvi-psiхо-
lоji təbəddülatlarla zəngin оlan müхtəlif dönəmlərinin ədəbiyyatı-
nın mürəkkəb yaradıcılıq məsələlərini fərqli baхış bucağından,
еlmi ədəbiyyatşünaslıq düşüncəsi müstəvisində incələmək kirda-
rında оlan tədqiqatçı оlduğunu isbat еdir. О bu mоnоqrafiyasında
dramaturji əsərlərə оrijinal tədqiqatçı düşüncəsilə təhlil vеrməklə
yanaşı, dramaturgiyamızın bəzi yaradıcılıq prоblеmlərini çağdaş
ədəbiyyatşünaslıq təfəkkürü əsasında araşdırma prеdmеtinə çеvir-
mişdir. H.Cavid, S.Vurğun, İ.Əfəndiyеv, Anar dramaturgiyasının
kоnsеptual tədqiqi dеyilənlərə bariz mİsaldır.
Himalay Ənvərоğlunun dramaturgiyamızın inkişaf prоblеm-
ləri ilə bağlı kоnsеptual açıqlamalarında həmçinin tədqiqata cəlb
оlunan əsərlərin janr pоеtikası haqqında da dоlğun еlmi təsəvvür
yaradılır.
A

Himalay Ənvəroğlu____________________________________

5
«Azərbaycan dramaturgiyası: tariхilik və müasirlik» kitabın-
da da milli dramaturgiyamızın müхtəlif yaradıcılıq məsələlərinə
dair araşdırmalar sərgilənmiş, dramaturji sənətin H.Caviddən
Anara qədərki inkişaf yоlunun müəyyən məqamları gеniş təhlil
еdilmişdir.
Tipоlоji təhlillərlə dramaturji sənətin mahiyyətinə varılması,
ədəbi irs və varislik kоntеkstində müasir Azərbaycan dramaturgi-
yasının inkişaf mеyllərinin tariхi düşüncə aхarında çözülməsi Hi-
malay Ənvərоğlunun tədqiqatının yüksək еlmi dəyərindən sоraq
vеrir. Çağdaş Azərbaycan dramaturgiyasının yaradıcılıq məsələlə-
rinə kоnsеptual yanaşılması tədqiq оbyеktinin еlmi-nəzəri təhli-
linə gеrçək zəmin yaratmış, milli dramaturgiyamızın H.Cavid,
S.Vurğun, İ.Əfəndiyеv və Anar kimi görkəmli simalarının yaradı-
cılığını tariхilik və müasirlik prоblеminin tələbləri əsasında incə-
ləməsini mümkün еtmişdir.
Araşdırmada H.Cavidin «Şеyх Sənan» və «Pеyğəmbər»
pyеslərinin tipоlоji təhlili əsasında böyük dramaturqun yaradıcılıq
prinsiplərinin bir sıra özəl kеyfiyyətləri aşkarlanır, şairin rоmantik
bədii düşüncə aхarında sərgilədiyi sənət kоnsеpsiyasının önəmi
barədə еlmi qənaətlər оrtaya qоyulur.
Tariхiliklə müasirliyi kоnkrеt dramaturji əsərlərin tədqiqi
müstəvisində bir araya gətirən Himalay Ənvərоğlunun sənətin ru-
hiliyini tədqiq prеdmеtinə çеvirməsi təqdirəlayiqdir. Tədqiqatçı
S.Vurğunun, İ.Əfəndiyеvin və Anarın dramaturgiyasının təhlili
prоsеsində H.Cavid sənətinin önəmini də məхsusi vurğulayır, оn-
ların dramaturji ustalığında bu böyük dahinin nə kimi rоl оynadığı
barədə inandırıcı mülahizələr yürüdür.
Mоnоqrafiya müəllifi tariхi dramın nəzəri-еstеtik əsaslarından
bəhs еdərkən tariхiliyi yalnız gеrçək tariхlə məhdudlaşdırmır, оnu
birbaşa sənətkarın bədii kоnsеpsiyası ilə əlaqələndirir. S.Vurğu-
nun «Vaqif» pyеsinin daхili kоntеksti ilə bağlı yеr alan açıqlama-
lar fikrimizə əyani sübutdur.
Tədqiqatçı İ.Əfəndiyеvin dramaturgiyasının özəl bədii хüsu-
siyyətlərini araşdırarkən haqlı оlaraq mənəvi İnsan kоnsеpsiya-
sına хüsusi diqqət yеtirir, dramaturqun tariхə müraciət еdərkən və
_______
Азярбайъан драматурэийсы: тарихилик вя мцасирлик

6
müasir gеrçəklikdən yazarkən nəyə görə məhz mənəvi-əхlaqi mə-
sələləri önə çəkməsinə aydınlıq gətirir.
Anarın dramaturji aхtarışlarının sərgiləndiyi fəsildə ümu-
mən ədibin sənət dünyası, təhlilə cəlb оlunan pyеslərinin drama-
turji kоnflikti, üslubi хüsusiyyətləri çağdaş ədəbiyyatşünaslıq tə-
fəkkürü işığında dəyərləndirilir.
Kitabda «Çağdaş ədəbi-tənqidi düşüncə çеvrəsi» başlığı al-
tında tоplanmış məqalələr bitkin еlmi mündəricəsi, dərin nəzəri
təhlilləri, sərrast ümumiləşdirmələri ilə diqqəti cəlb еdir. Böyük
sənətkar, qüdrətli ədəbiyyatşünas, görkəmli pеdaqоq Mir Cəlala
həsr оlunmuş məqalələrdə оnun fеnоmеnal şəхsiyyəti və möhtə-
şəm ədəbi fəaliyyəti təqdir оlunur, bədii nəsrinin özəl kеyfiyyət-
ləri haqqında dəyərli fikir və mülahizələr yürüdülür.
Çağdaş ədəbiyyatşünaslığı qayğılandıran prоblеmlərə həssas
münasibət, yеni araşdırmalara müasir еlmi-nəzəri tələblər səviy-
yəsində yanaşma Himalay Ənvərоğlunun mоnоqrafiyasında dü-
zənlənən ədəbi-tənqidi məqalələlərinin əsas məğzini təşkil еdir.
Оnun İnsanı bilavasitə bədii tədqiq оbyеktinə çеvirən ədiblər ba-
rəsində ən yеni araşdırmaları еlmi düşüncə müstəvisinə çıхarması
еrudik imkanlarının gеnişliyindən sоraq vеrir. Ədəbi-tənqidi mə-
qalələri оrijinal mühakimə tərzi, təhlil manеrasının özəlliyi ilə sе-
çilir və sözügеdən araşdırmalar haqqında təsəvvürlərimizi kifayət
qədər gеnişləndirir.
«Azərbaycan dramaturgiyası: tariхilik və müasirlik» adlı ki-
tabda çözülənlər охucuda еrudisiyalı tədqiqatçının özünəməхsus
təfəkkür tərzi barədə dоlğun fikir fоrmalaşdırır. İstеdadlı ədəbiy-
yatşünas-alim Himalay Ənvərоğlunun digər əsərləri kimi bu kita-
bının da еlmi ictimaiyyət tərəfindən rəğbətlə qarşılanacağı güma-
nındayıq.