QOBUSTANIN QAYAÜSTÜ TƏSVİRLƏRİ

etmişdir. Söz yox ki, süvarinin əlindəki quş şahin tipli ov quşudur. Etnoqrafik
məlumatlar göstərir ki, öyrədilmiş qartalın keçinin buynuzuna oturub (qanadları ilə
onun gözünü örtməklə sahibinin heyvanı ovlamasına köməyi məlumdur.
Bununla belə, quş təsvirlərinin niyə az olması maraq doğurur. Yəqin ki, bu
vəziyyəti qədim Qobustanla heyvanın çox, ət ərzağının bol olması, eləcə də quşu
ovlamağın çətinliyi ilə izah etmək olar. Yay-oxun təkmilləşdiyi, nizə-qılınc
dövründə isə sözsüz ki, əkinçilik və maldarlığın əhalini ərzaqla təmin etdiyi,
ovçuluğun bu cəhətdən əsas təsərrüfat sahəsi kimi əhəmiyyətini itirdiyi zaman quşu
ovlamaq iqtisadi ehtiyacdan [ox, insanların əyləncə məşğuliyyəti kimi yaşayır.
Qobustanda qeydə alınmış 4 quşdan ikisinin ov quşu olması bu fikri təsdiq edir.
Eyni zamanda öyrədilmiş (quşla tək-tək hallarda xırda heyvanları ovlardılar. Bu isə
qəbilənin, kollektivin dolanmasına təminat verə bilməzdi.
Qobustan qayalarında qədim heyvan təsvirləri arasında Qobustanın indiki
təbii şəraitində yaşaması çətin hesab edilən antilop təsvirləri də vardır.
Qobustan təsvirlərinin mövzu genişliyi, onun başqa oxşar kolleksiyalar
arasında üstünlüyünün təsdiqidir. Bu barədə dəfələrlə, təkrar-təkrar deməyə dəyər.
Biz yuxarıda Qobustanın qədim qayaüstü təsvirlərinin bir neçə tipindən söz
açdıq, bu kolleksiyanın əsas mövzuları haqda təsəvvür yaratmağa çalışdıq. Lakin
bunların hamısı haqda nəinki söhbət açmaq, onları tam sadalamaq da çətindir.
Mənə elə gəlir ki, Qobustan kolleksiyasında hansı heyvanların (canlıların) təsviri
saxlanıb sualına ən yaxşı cavab qısaca olaraq «bu kolleksiyanın yarandığı tarixi
dövr ərzində bu ərazidə yaşamış bütün heyvanların» cavabı bəs edər. Doğrudur,
bütün tiplərdən olan heyvan şəkilləri eyni dərəcədə çoxluq təşkil etmir. Buraya
pişik, tülkü, balıq, tısbağa, bəy və s. kimi heyvan və həşərat şəkillərini daxil etmək
olar. Bu qrupdan balıq təsvirləri nisbətən çox və diqqət cəlb edəndir. Axı, balıq da
başqa ov heyvanları ilə yanaşı ibtidai insanların həyatında, eləcə də sonrakı
dövrlərdə də yaşayış mənbələrinin bir obyekti kimi əsas rol oynamış və indiyə
qədər də insanın diqqətindən kənar deyil.
Qobustanda 6 ədəd balıq təsviri qeydə alınıb. Onlardan dördü Böyükdaş
dağı yuxarı səki sahəsinin 104 və 105 №-li daşlarında (hərəsində iki balıq şəkli),
biri Kiçikdaş dağı üzrə 49 №-li daşın aşağı hissəsində, Ceyranlar düşərgəsində
qazıntı nəticəsində, mədəni təbəqənin altı səviyyəsində, biri isə Qayaaltı
kolleksiyanın 5 №-li daşında aşkar edilmişdir (6-cı tablo, şəkil A).
Balıq şəkillərinin hamısı xarici görünüşcə bədən quruluşunun əlamətlərinə
görə nərə balığı cinsindəndir. Hamısında burun hissə küt verilmiş, quyruq
üzgəclərindən üstdəki xeyli uzundur. İki balığın (daş № 104 və 105-də) arxa
hissəsi, 49 №-li daşda isə başı silinib saxlanmamışdır. Hər üçü nisbətən kiçik
ölçülüdür. Onların uzunluqları qalmış hissədə 50 sm qədərdir. Qalan üç bütöv balıq
şəklindən 104 №-li daşdakının uzunluğu 115 sm, 105 №-li daşdakınınkı 158 sm,
Qayaaltı kolleksiyadan 5 №-li daşdakı balıq şəklinin uzunluğu isə 430 sm-dir.

103) KAYA RESİMLERİ

Asya’nın yüksek kayalık bölgelerinden dünyanın dört bir yanına yayılarak uzanan ortak bir kültürün izleridir bu kaya resimleri. Yazı öncesi simgesel bir iletişim şekli, “biz buraya geldik ve buraları kendimize yurt edindik” mesajını veren soyut bir seslenişin izleridir o damgalar. Dağ keçisi gibi çevik ve hızlı, geyik gibi güzel ve alımlı, at gibi güçlü ve dost olduklarını daha başka nasıl anlatabilirlerdi ki, bu insanlar? Amaçları yok etmek, parçalamak ve işgal etmek olsaydı kendilerine etobur hayvanları simge olarak seçebilirlerdi. Ama, her gittikleri bölgelerde otobur hayvanları seçmiş ve onları kutsallaştırmış olduklarını görüyoruz.

Ön-Türklerin kendileri ile özdeşleştirdikleri ve kutsal saydıkları birtakım hayvanlar vardı. Bu hayvanlardan kaplumbağa ve dağ keçisi ayrı ve özel bir yere sahiptirler. Kaplumbağa, evini sırtında taşıyan ve çok uzun ömürlü bir hayvan olması itibariyle Ön-Türk toplulukları tarafından kutsal sayılmıştır. Asya’da birçok bölgede kaplumbağa heykeli ile karşılaşıyoruz. Dağ keçisi ise, dağlık bölgelerde yaşamış olan son derece hareketli ve süratli bir yaratıktır. En yüksek tepelere büyük bir rahatlıkla tırmanır. Bizim bildiğimiz evcil keçiden farklı olarak uzun ve yay gibi kıvrık boynuzları vardır. Günümüzde bu hayvanları ancak hayvanat bahçelerinde görebilirsiniz zira yaygın bir avlanma sonucu nesilleri hemen hemen tükenmiş durumdadır.

Kultigin anıtında dağ keçisi

Tiflisteki bir mezartaşı

Resimde ise çeşitli motiflerle süslenmiş olan koyun heykeli şeklindeki mezar taşı görülmektedir. Bu taş Tiflis’te bulunmuştur. Kabartma olarak dağ keçisi motifi açıkça görülmektedir.
Bu türden mezar taşları, büyük bir olasılıkla, boy ve oymak başkanlarının mezarlarına ait idiler. Anadolu’ya Kafkaslar üzerinden göç etmiş olan Türkmen boylarının bu koç simgeleri Asya’dan getirilmişlerdir. Türkmen halılarındaki koç başı ve koç boynuzu motifleri hepimizce bilinen yaygın simgelerdendir. Yöneticilerin tercihli simgesi durumundaki oğlak ve koç (koyun) Kafkasya ve İran’da uzunca bir süre varlığını sürdürmüş olan Akkoyunlu ile Karakoyunlu Türk devletlerinin adına kadar girmişlerdir.
Bundan birkaç yıl önce, 1998 yılı Temmuz ayında, Hakkari kent merkezindeki Hakkari Kalesi’nin kuzey eteklerinde 13 adet taş kabartma bulundu. 13 kabartmadan 11’inde ana konu cepheden genç ve güçlü bir erkek bedeninin üst kısmıdır.

Resimde görülen örnekte sol omuzda bir oğlak kabartması ve üzerinde bir kubbeli çadır figürü vardır. Bu iki şeklin Asya kökenli Türk simgeleri oldukları kesindir. Zira, göğüs hizasında tutulan tolu (su tulumu) kadim Ön-Türk geleneğinin işaretidir. Resimde dağ keçisi büyütülmüştür ama bu arada netliği de bir miktar kaybolmuştur.

Günümüzden yaklaşık 4000 yıl önce dağ keçisi figürünün savaşçının omzuna işlenmiş olması o tarihlerde Ön-Türk boylarının güney doğu Anadolu’ya gelmiş olduklarının kanıtıdır.

Üstteki resimde solda Pueblo kızılderili yerleşim bölgesi olan Chaco Canyon kayaüstü resimleri görülüyor . (Kaynak: Geister, Götter und Symbole, Felix R. Paturi, Frederking & Thaler yayınevi, sayfa 121)

Ortadaki kayaüstü resmi Asya Altay bölgesindeki Katun nehri kıyısındaki Kalbaktaş bölgesindendir. (Kaynak: Atlas dergisi, Ocak 2008, sayfa 104)

Sağdaki kayaüstü resmi ise 2850 metre denizden yüksekliği olan Kâhn-ı Melikân bölgesinde bulunmuştur. (Kaynak: Anadolu’da Kayaüstü resimleri. Ersin Alok, 1988, İstanbul, sayfa 40)

Pueblo kızılderili kayaüstü resminde ayrıca bir güneşle bütünleşmiş olan insan figürü Orta Asya kökenli güneş kültüne olan ilişkiyi açıkça ifade ediyor. Alttaki resimlerden Kırgızistan’daki Saymalıtaş platosunda kaya üstüne kazınmış olan “güneş tengri” betimlemesi ile sağdaki kuzey İtalya’nın Valcomanica bölgesinde bulunan kayaüstü resmi arasındaki çarpıcı benzerlik basit bir tesadüf olabilir mi? (soldaki resmin kaynağı: Atlas dergisi, Ocak 2008, sayfa 109 ve sağdaki resmin kaynağı Geister, Götter und Symbole, sayfa 107)

Doç. Dr. Haluk BERKMEN

QOBUSTANIN QAYAÜSTÜ TƏSVİRLƏRİ

Qobustanı dünyaya tanıtdıran ilk növbədə onun qədim qayaüstü təsvirləridir.
Qobustanda qayaüstü təsvirlərin yaranma tarixi üst Paleolit dövrünün orta Daş
(Mezolit) dövrünə keçid mərhələsindən, 12-15 min il bundan əvvəldən
başlayıb orta əsrlərə, islamın yayılması dövrünə kimi davam edir. İslamın
―canlı aləmin yaradıcısı Allahdır, dünyanı, da o yaratmışdır, ondan başqa heç kəs
canlı yaratmaq iqtidarında deyil‖ müddəaları insanı və bütün canlıları təsvir etməli
də qadağan edirdi. Bu səbəbdən də artıq orta əsrlərdən Qobustan qayalarında
təsvirlər getdikcə azalır, reallığını itirir. Lakin bundan sonra da yəni orta
əsrlərin özündə, hətta son əsrlərə aid bəzi təsvir, işarə, damğa və simvollara
rast gəlmək olur. Əlbəttə, on min illərlə yerli xalqın mədəni vərdişinə çevrilmiş
mədəniyyət izlərini onun ruhu və qanından çıxarmaq, minillərin keçməsini,
neçə-neçə nəsillərin dəyişməsini tələb edir.
Qobustanın qədim qayaüstü təsvirlər kolleksiyasının Böyükdaş, Kiçikdaş,
Cingirdağ- Yazılıtəpə, Şonqar və Şıxqaya dağları sahəsində aşkar edilib qeydə
alınmış abidələrinin ümumi sayı 6 mindən çoxdur. Buraya insan və heyvan
təsvirləri, quş, balıq, hətta ilan və kərtənkələ kimi sürünənlər, böy, əqrəb kimi
həşarət şəkilləri daxildir. Qayalarda çoxlu qayıq, balıq, tutmaq üçün tor şəkilləri,
işarə və damğalar, latın və ərəb qrafikası ilə yazı qalıqları da saxlanmışdır.
Qobustan qayaları üzərində qazılmış və tərpənməz qablar rolu oynamış
yüzlərlə qədim yalaqlar, heyvan bağlamaq və ərzaq asmaq üçün açılmış dəlmə-
ilgəglər, insanların əyləncə və idmanla məşğuliyyət vasitəsi olmuş «ev köçdü»
oyunu üçün kiçik yalaqlar qrupu və s kimi abidələrin çoxluğu Qobustanda qaynar
həyatın əsrlər boyu davam etdiyini göstərir.
Qobustanın qayaüstü təsvirlər kolleksiyası sayca o qədər çox olmasa da
əhatə etdiyi tarixi çərçivənin genişliyi, mövzu müxtəlifliyi, müxtəlif dövrlər üçün
həyat səhnələrinin əks etdirilməsi, təsvirlərin müxtəlif texniki üsullarla real
çəkilməsi cəhətdən tayı-bərabəri olmayan qədim abidələr kompleksidir.
Qobustanda qayalar üzərində qeydə alınmış 6 mindən çox qədim təsvir və
başqa abidələrlə yanaşı «Ana zağa», «Ovçular zağası», «Çardaq zağa», «Kənizə»,

«Öküzlər», «Öküzlər-2», «Maral», «IV sığınacaq», «Daşaltı», «Ceyranlar», «Qaya
arası», «Firuz», «Firuz-2» və bu kimi ondan çox Daş dövrü düşərgəsi,
«Böyükdaş», «Dairə», «Çapmalı» kimi Tunc dövrü yaşayış yerləri və 30-dan çox o
dövrün kurqan tipli qəbir abidəsi, antik və orta əsrlərə aid bir sıra tikili və həyat
qalıqları aşkar edilib arxeoloji qazıntılarla öyrənilmişdir.
Qobustan abidələri kompleksi uzunu 15-20 km, eni 2 km olan zolaqvari
kiçik bir sahədə yerləşən Böyükdaş, Kiçikdaş və Cingirdağ ərazisindəki qayalıqlar
arasındadır.
Müxtəlif tarixi dövrlərdə yaranmış, qədim qobustanlıların keçmiş həyatını
əks etdirən abidələrin saxlandığı bu kiçik ərazi əslində təbii arxeoloji rayon, açıq
səma altında muzeydir. Elə muzey ki, bələdçi və hazırlıqlı tənəzzöhçünün
müşayiəti ilə bu üç dağın ərazisini gəzənlər 10 min ildən artıq tarixi dövrdə
arasıkəsilmədən bu dağların ərazisində yaranıb bizə qədər saxlanmış tarixi
abidələrin əsli ilə tanış olar, bir növ muzeyə orta Daş dövründə girib zəmanəmizdə
çıxarlar. Dünyada elə bir ikinci bu cür muzey yoxdur ki, onun 10 min ildən çox
dövrü əhatə edən eksponatları, Qobustanda olduğu kimi, özünün ilkin yerində
nümayiş etdirilsin. Gəlin Qobustan kolleksiyasının bəzi qədim şəkil və səhnələri,
tarixi arxeloji abidələri ilə tanış olaq.

İNSAN TƏSVİRLƏRİ

Qobustanda insan şəkillərinin ən qədimləri son Paleolit və Mezolit
dövrünün qadın və kişi təsvirləridir. Onlar qayalarda öndən və yandan olmaqla
siluet şəklində qazılmışlar. Qayalarda insan şəkillərinin bu cür döyülməsi
Qobustan üçün səciyyəvidir.
Qadın təsvirləri. Qobustanda qədim şəkillər arasında diqqəti xüsusi cəlb
edən mövzulardan biri qadın təsvirləridir. Qobustanın qadın təsvirləri bu mövzuda
yuxarı Paleolit dövrü şəkilləri və Heykəlcikləri ilə yaxınlıq təşkil edir.
Qobustanda «Kənizə» düşərgəsində arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış
Qobustanın Mezolit dövrü qadın fiqurları da qayalardakı qadın fiqurları
formasındadır.
Qadın heykəlcikləri və şəkillərinin yaradılmasını alimlərin çoxu bolluq
rəmzi kimi izah edir və onu ovsunçuluqla bağlayıb ilahiləşdirirlər. Anaya,
bəşəriyyətin yaşaması səbəbkarına pərəstiş, onun ilahiləşdirilməsi tək ibtidai
dövrdə deyil, indi də bir qanunauyğunluğa malikdir. Ana qarşısında dünyanın
ən böyük alimi də, sərkərdəsi də, ən qəddar şahı da baş əymiş və bu baş əymədən
boyun qaçıran tapılmaz. Hər birimizi dünyaya bir müqəddəs ana gətirib. Əgər
dünyanın, bəşəriyyətin yaradıcısı kimi Allah tanınırsa bizi öz hüceyrələrindən
yığıb, qanını, nəfəsini verməklə yaradan Ana əsl Allahımızdır. Hələ dünyanın təbii
qanunlarını dərk etməmiş uşaq aclığa da, susuzluğa da, hər hansı ağrı əziyyətə
ANA qışqırmaqla etiraz edir. Belə bir məxluqa, anaya pərəstiş olub və lazımdır.

Ananın obrazını yaratmaq – şəklini çəkmək, surətini heykəlciklər formasında
düzəltməyə dəyər. Ananın siması, ana nəfəsinin istisi minillərlə ürəklərlə yaşayıb,
səsi qulaqlarda qalıb.
Qobustanda qadın şəkilləri ən çox Kiçikdaş və Böyükdaş dağının yuxarı
səki sahəsində qeydə alınmışdır. Aşağı səki sahəsində onlara nisbətən az rast
olunur. Oxucu tələsib soruşa bilər: «Bəs Cingirdağda, Yazılıtəpədə?» Qeyd edim
ki, Cingirdağ sahəsindəki qayaüstü təsvirlər kolleksiyası Kiçikdaş və Böyükdaş
kolleksiyalarından çox-çox cavandır. Orada nəinki qədim qadın və kişi təsvirləri
eləcə də ibtidai öküz, gur və daş dövrünə aid başqa heyvanların şəkilləri də yoxdur.
Qobustanda qeydə alınmış qadın şəkilləri çəkilmə üsulu və təsviri
formalarına görə müxtəlif baxımlıdır (7-ci tablo, şəkil A). Onların bir qrupu
qayalarda rəmzi olmaqla yandan, kölgə şəklində qazılmış və içərisi sürtülüb
hamarlanmışdır. Üst Paleolit Dövrü qadın fiqurlarını xatırladan bu tip qadın
təsvirlərinin döşləri çox iri, bədənləri incə, oturacaqları dairəvi və bəzən 2-3 yumru
ilə verilmişdir. Onlar elə bil qabağa doğru əyilmiş kimi göstərilmişlər. Bu tip
qadın təsvirləri Böyükdaş dağı yuxarı səki sahəsindəki 29 №-li daşın şimal üzünün
sağdan aşağı hissəsində (7-ci tablo, şəkil A-da 1-3-cü fiqurlar), 46 №-li daşda
(yenə orada, 4-5-ci fiqurlar), Kiçikdaş dağında 49 №-li daşda (17-18 №-li fiqurlar),
Qayaaltı sahədə 1, 7, 8, 9 №-li və 5 №-li daşda (6-cı tablo, şəkil B) və s. qeydə
alınmışlar. Yuxarı Paleolit dövrü adamlarının (qadın doğmaq və doğulmuşu
yedizdirmək üçündür) dünyagörüşünü rəmzi olaraq əks etdirən bu tip qadın
təsvirləri Qobustanda ən qədim şəkillərdir.
Qobustanda ikinci tip qadın təsvirləri mahiyyətcə yuxarıdakıları təkrarlayır.
Mezolit dövrünün inkişaf mərhələsinə aid bu tip qadın təsvirləri düz iridöşlü,
yoğun baldırlı, lakin dizdən boğma ilə ayrılmış ayaq hissəsinin əzələsi qabarıq
verilmişdir. Onların çoxu öndən olmaqla təsvir edilmiş və xeyli iri ölçülüdürlər.
Onların çiyinlərində Mezolit dövründə artıq əsas ov silahı olan yay-ox və ya ucuna
daş bağlanmış toxa tipli yerqazan təsərrüfat aləti vardır (7-ci tablo, şəkil A-da 6-10,
16, 19-cu fiqurlar).
Üçüncü tip qadın rəsmləri ümumi baxımlığı cəhətdən ikinci tip qadınlar
kimi, lakin kontur xətlə, əhatə edilməklə göstərilmiş və içərisi müxtəlif istiqamətli
xətlərlə bəzədilmişdir (7-ci tablo, şəkil A-da 11-15 və 20-ci fiqurlar). Onlar da
mahiyyət etibarilə ikinci tipi təkrarlayır və onun içində, onların davamı kimi
yaranıb Eneolit dövründə də davam edir.
Qadın fiqurları haqda S. Peterburq alim-arxeoloqu Z. Abramova deyir ki,
bunlar hər hansı həyatdankənar abstrakt ideyanın təzahürü və ya izahlı surəti
yox, fərdi qadın təsvirləridir. Qadın fiqurlarının müxtəlifliyi isə ibtidai adamın
təfəkkürünün xarakterindən xəbər verir.
Qeyd edək ki, Qobustan qayalarındakı insan təsvirləri qəbilənin ağsaqqalı,
ovda və əməkdə fərqlənmiş kişinin və nəslin davam etdiricisi, ev işlərini
sahmanlayan, gəlin və qızları ümumi işlər üçün təşkil edən, qəbilə ocağının

qoruyucusu hörmətli nənə və anaların şəkilləridir. Onu da qeyd etməyi lazım
bilirəm ki, elə hesab edilməsin ki, ağsaqqal dedikdə bütün qocalar, ovçu dedikdə
bütün kişilər, eləcə də qadın dedikdə bütün qadınların şəkilləri çəkilirmiş. Yox,
ağsaqqal dedikdə qəbiləyə başçılıq edən, məsləhət və əməlləri ilə qəbilənin hörmət
və ehtiramını qazanan, ovda və işdə fərqlənən dedikdə isə xüsusi şücaət göstərən,
mahir ovçu, indiki ölçü ilə götürsək əsl xalq qəhrəmanına bərabər kişilər nəzərdə
tutulur. Qadın şəkilləri də heç bütün ana-nənələrin yox, seçilmişlərin təsvirləridir.
Qobustan qayalarında o ananın (qadının) surəti qazılıb ki, qəbiləni ətrafına
toplaya, özünə hörmət qazana bilmişdir. Deməli, Qobustan qayalarındakı hər qadın
təsviri hansısa bir anaya pərəstişin, hörmətin təzahürü, onun adını (simasını,
ruhunu) əbədiləşdirmə simvoludur. Belə olmasaydı (hər qadın və kişinin surəti
daşa köçürülsəydi) 10–12 min ildən çox dövr ərzində Qobustan qayalarında həkk
olunmuş insan təsvirlərinin sayı on minlərlə olardı. Doğrudur, Qobustanda bizə
gəlib çatmış qədim təsvirlər vaxtilə qayada çəkilmiş şəkillərin bəlkə də heç
1/
3
—
1/
5
–
i də deyil. Lakin on min il ərzində, hər iki ildə bir nəfərin şəkili çəkilsə idi belə,
insan təsvirlərinin sayı daha çox olardı. Qobustan qayadarındakı insan təsvirləri
ağsaqqallar yığıncağının qərarı ilə çəkilmiş, qəbilənin xüsusi fərqlənmiş kişi və
qadınlarının surətidir. O vaxtlar belə işlər və ya irəli çəkilmələr üçün nə tanışlıq və
ya qohumluq iş görür, nə də ağsaqqallar rüşvət alırdı. Görünür, bizdə də adamların
fərqləndirilməsi üçün şərəf lövhəsinə vurulması və ensiklopediyaya salınması
babalardan bizə qədər gəlib çatmış adət-ənənənin davamıdır. Antik dövrün
görkəmli sərkərdələrinə, alimlərinə, allahlara, ilahələrə düzəldilmiş heykəllərin,
orta əsrlər rəssamlarının yaratdıqları gözəlliklərin, şəkillərin kökü nəsldən-nəslə
keçərək yaşayan bu ənənədən başlayır. Elə bizim vaxtımızda məbəd və binaların
divarlarında, qoca çinarların gövdə və budaqlarında, xiyabanların oturacaq
yerlərində və s. və s. yerlərdə düşünülməmiş və mənasız sözlərin, adların yazılması
qədim, əbədiləşdirmə üsulunun qalıqlarıdır. Beləliklə, bunları yazan şəxs özü də
bilmədən və hiss etmədən bu yerlərdə olması haqda nişanə qoymuş, məlumat
vermiş olur. Lakin bu avtoqraflarla qayaüstü insan təsvirləri arasında dövrü qədər
də böyük fərq var. Qədim insan şəkilləri qəbilə üzvlərinə, onların fərqlənmişlərinin
sürətini qayada həkk etməklə, onlar kimi qoçaq, fədakar, hörmətli olmağa
çağırırdısa indiki avtoqraflar qədim təsvirləri, abidələri zədələyib korlayır,
adamlarda qəzəb oyadır.
Yeri gəlmişkən deyim ki, Qobustan qayalarında da belə avtoqraflara çox rast
gəlmişik. Nə deyim!! Qobustan qayaları üzərində nəinki avtoqraf yazmaq, hətta
cızıq çəkmək belə qəbahətdir. Axı, burada daşlar üzərindəki qədim şəkillərin,
minillər ərzində saxlanma vəziyyətindən asılı olaraq çoxunu görmək, qədim
şəkillərlə əvvəlcədən tanışlığı olmayanlar, bəzən lap olanlar üçün də çətindir. Ona
görə də qayalar üzərində yazılan avtoqraflar bəzən qədim şəkillərin üstünə
düşməklə abidələri korlayır, məhv edir.

Bir qeyd. Deyə bilərlər ki, bəs Qobustan qoruğunun işi nədir? Əlbəttə, qoruq
abidəni qorumalıdır. Lakin necə? Qoruğun 3-5 baxıcısı üçün üç dağın ərazisində 4-
5 kv km sahəyə səpələnmiş 100 minlərlə qayalıqları, qorumaq mala-qoyuna baxan
çoban-sığırçıya, qayaların dibində dincələnlərə, eləcə də ilin müəyyən vaxtlarında,
gündə 15-20 avtobusla ekskursiyaya gələn uşaqlı-böyüklü qonaqlara gəzinti
zamanı nəzarət etmək çox çətin işdir. Bunun üçün geniş və mərkəzləşdirilmiş
təbliğat, adamların bu işə münasibətində abidələrin qorunması xeyrinə dəyişiklik
gərəkdir.
KİŞİ TƏSVİRLƏRİ. Qobustan üçün enli çiyinli, hündür qamətli, möhkəm
bədənli kişi təsvirləri səciyyəvidir. Onların dizdən aşağı qıçlarının əzələləri qabarıq
verilmişdir. Əllərində ox, çiyinlərində kaman göstərilmiş, bellərindən kəmərçin
sallanır. Başları çıxıntı şəklində, qolları nazik xətlə göstərilmişdir. Bu tip kişi
təsvirləri Böyükdaş dağının yuxarı səki sahəsindəki 23, 25, 29, 30, 38, 39, 44, 85,
128 №-li və b. daşlarda qeydə alınmışdır (3-cü tablo; 8-ci tablo, şəkil A; 10-cu
tablo, şəkil A və B; 15-ci tablo, şəkil A, B və E). Bu tip kişi təsvirləri orta Daş
dövrünün əməkdə və ovda fərqlənmiş qəbilə üzvləri – ovçulardır. Bu kişi
təsvirlərinin qıçlarının qabarıq verilməsi onların gün çıxandan gün batana qədər –
bütün günü ov dalınca qaça bilməsini, dözümlü olmasını nəzərə çarpdırmaq üçün
idi. Söz yox ki, qəbilə ovçularının hamısı bütün günü ov dalınca qaçmağı
bacarmalı idilər. Belə olmasaydı bir nəfərin gücsüzlüyü, dözümsüzlüyü üzündən
cərgədən geri qalması ovun əldən çıxmasına, qəbilənin ac qalmasına səbəb olardı.
Güclü və dözümlü olmaq üçün onlar boş vaxtlarında məşq etməli, yallı kimi
kollektiv rəqslərdə bərkiməli idilər.
Kişi təsvirlərinin (bəzən qadın şəkillərinin də) yay-oxla silahlanması
Qobustanda artıq orta Daş dövründən bu ov silahından geniş istifadə olunduğunu
göstərir. Qədim Qobustanlıların kəmərçində təsviv olunması isə o dövrün təbii
iqlimi və geyimləri haqda məlumat verir.
Qobustan qayalarında müxtəlif silahlarla (yay-ox, nizə, qılınc, gürz, sapand
və s.) silahlanmış piyada və süvari ovçu, döyüşçü, cəngavər, yallı gedən və tək-tək
rəqs edən, qayıqlarda mahir dənizçi-balıqçı, karvanbaşı və s. kimi kişi təsvirləri də
qeydə alınmışdır.
Kişi qəbilənin vuran əli, gətirən ayağı idi. Ovçuluq da, balıqçılıq da əsasən
kişi əməyinin kişi qüvvəsinin sayəsində qəbilənin həyat mənbəyinə çevrilirdi.
Qəbilədə qadınların ovda və balıq tutmaqda iştirakı isə tam həlledici rol
oynamayırdı; Qadınlar ovdan gətirilmiş heyvanı, dənizdən gətirilmiş balığı
təmizləməli, bişirib hazırlamalı, qəbilə üzvləri arasında hər kəsin ehtiyacına görə
bölməli, ev işlərini görməli, körpələrə baxmalı idilər. Qadınların məşğul olduğu
əsas təsərrüfat sahəsi isə yığıcılıq idi. Bu təsərrüfat sahəsi özü qəbilənin ərzaqla
təminatında heç də ovçuluq və balıqçılıqdan az əhəmiyyətli deyildi. Ovçuluğun
inkişafı cəmiyyətin maldarlığa keçməsinə, yığıcılıq vərdişləri isə əkinçiliyin
meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.

HEYVAN TƏSVİRLƏRİ

Qobustan qayalarında çox qədim zamanlarda bu ərazidə yaşamış – bütün
məməli heyvanların, eləcə də bəzi sürünənlər, quşlar və balıqların şəkillərinə rast
gəlmək olar. Məməli heyvanlardan ibtidai öküz, keçi, marad, at şəkilləri çoxdur.
Başqa məməlilərdən gur, ceyran, donuz, pişik, it, tülkü, şir, canavar, bəbir, dəvə,
qoyun və s. şəkilləri də var.
Qobustan qayaüstü təsvirləri qayalar üzərində, əsasən, qazma, döymə və
sürtmə üsulu ilə çəkilmişlər. Yağlı boya ilə çəkilmiş rəngli şəkillər və iti alətlə, çox
nazik cızılmış xətlərlə verilmiş təsvirlər də qeydə alınmışdır. Heyvan şəkilləri
əsasən kontur xətlə verilmişdir. Onlar adi xətlərlə o qədər real və mütənasib
çəkilmişlər ki, adamı heyran qoyur. Onların mövzu zənginliyinin, real çəkilişinin
sirri, ulu babalarımızın yadigarları olan bu qədim sənət əsərlərinin həyatla
bağlılığındadır.
Qobustan qayalarında kölgə kimi döyülmüş qadın və kişi şəkillərindən sonra
tarixi cəhətdən ən qədim şəkillər öküz təsvirləridir. Öküz təsvirləri Böyükdaş,
Kiçikdaş və Şonqardağ zonasında, qədim insanların Daş dövrü düşərgələri və
onların ətraf sahələrində saxlanmışdır. Onlar qayalarda əsasən qazma üsulu ilə
yandan görünüşdə kontur xətlərlə çəkilmişlər. Öküzlər Qobustanda çəkildiyi
dövrün çəkilmə zəruriyyətindən və (məqsədindən asılı olaraq müxtəlif böyüklükdə
və görünüşdə, müxtəlif səciyyəli reallıqla təsvir edilmişlər. Onların ən qədimləri
əsasən iri ölçülü və çox real təsvir edilmişlər. Öküz təsvirləri ilk növbədə ölçüsü və
buynuzlarının müxtəlif formalılığı ilə fərqlənirlər.
Bir neçə qədim rəsm və səhnənin çəkilmə üsulunun və mövzusunun
reallığına fikir verək:
Öküz şəkilləri Qobustanda ən qədim heyvan təsvirlərindəndir. Sayca da
müəyyən qədər çoxdur. Bu, əlbəttə onun Qobustanda tutduğu mövqeyi ilə bağlıdır.
Öküz təsvirləri qayalarda bir qayda olaraq dörd xətlə, konturdan çəkilmişdir.
Burada bir xətlə öküzün qabaq buynuzu, başı və qabaqdan birinci ayağı; ikinci
xətlə dal buynuzu, boyun-bel xətti və quyruğu; üçüncü xətlə bir qabaq və bir dal
ayağı ilə qarınaltı xətti və dördüncü xətlə axırıncı dal ayağı göstərilir (6-cı və 8-ci
tablolarda öküz təsvirləri). Dörd xətlə öküzün şəklini belə real və canlı təsvir etmək
üçün qayada əvvəl rəsmin kontur xətti yan-yana olmaqla qazılmış nöqtələrlə
ayrılmış, sonra onların araları birləşdirilərək xəttə çevrilmiş və içərisi sürtülüb
hamarlanmışdır. Öküz rəsminin bu cür texniki üsulla çəkilmiş olduğuna Böyükdaş
dağında yuxarı səki sahəsindəki Ovçular mağarasında qazıntı zamanı tapılmış daş
üzərində və aşağı səki sahəsində 159 №-li daş üzərində qeydə alınmış
yarımçıq (yarısı tam işlənmiş və yarısı hələ nöqtələrlə ayrılmış) öküz
təsvirlərinin qalıqları şahidlik edir. Bu cür ifa üsulu Qobustan üçün səciyyəvidir.
Öküz rəsmlərinin reallığını sözlə deməyə çətinlik çəkirəm. Lakin
1/
4
,
1/
5
hissəsi

örtülməklə göstərilən bir neçə öküz təsviri arasında hansının Qobustan öküzünün
şəkli olduğunu bilərəm. Çünki Qobustanın öküz təsvirlərində xətlərin əyintisi
buynuzda, beldə, boyunda, ombada, ayaqlar və onların dirsəklərində o qədər
təbii verilir ki, onların qarşısında fikirləşdikcə adam qədim Qobustan rəssamının
bacarığı qarşısında baş əyməli olur.
Qobustan qayaları üzərindəki öküz təsvirlərinin mütənasibliyinə – başın
bədənə, hündürlüyünün uzunluğuna nisbəti çox düzgün verilmişdir. Məncə, bu
rəssamlıq bacarığı üçün çox vacib şərtdir. Doğrusu, mən özüm ali təhsilli, 30 ildən
çox Qobustan abidələri arasında dolaşan, bəlkə min dəfə bu öküz şəkilləri
qarşısında dayanmış, onların sirlərini öyrənməyə çalışmış tədqiqatçı olsam da,
dəfələrlə cəhd etsəm də bir dəfə də olsa, çodur qaya yox, heç yağlı kağız üzərində
də Qobustan öküzünü bütün səciyyəvi elementləri ilə axıra qədər tam çəkə
bilməmişəm. Düzdür, öküz çəkə bilirəm, özü də lap qayadakı kimi, lakin haradasa
Qobustan öküzü alınmır. Sözsüz, bu o demək deyil ki, bu şəkillər fövqəltəbiidir.
Yox, amma indiyə kimi heç kəsin Qobustan öküzünü mən deyən şərtlə çəkə
biləcəyinə söz verməsini görməmişəm, heç rəssamların da.
Dedim ki, mən 30 ildən çoxdur bu qayalar arasındayam, bu abidələrin
tədqiqi ilə məşğulam, mütəxəssis kimi Qobustan qoruğunu təşkil etmiş və on il
direktoru olmuşam. Bu müddət ərzində Qobustanın qədim qayaüstü təsvirlərini
göstərib izah etmək üçün nə qədər ekskursiya aparmışam Allah bilir. Bu
ekskursiyaların dinləyiciləri fəhlələr, kəndlilər və məktəblilər də olub, ziyalılar,
elmi işçilər, rəssamlar, turistlər, xüsusi qonaqlar da. Hər dəfə də öküz rəsmlərindən
söhbət gedəndə, elə bizim indiki söhbətimizin məqamında, Qobustandakı şəkillərin
belə məharətlə çəkildiyi haqda söhbətə inamsızlıq yarananda, alimlərə də
rəssamlara da təklif etmişəm ki, özlərini sınasınlar, Qobustan öküzünü çəksinlər,
lakin bir şərtlə, burada gördüklərinə diqqət etsinlər, yadda saxlasınlar, canlı öküzü
də ki, hamı görüb amma profesional rəssamlara məşq etmək olmaz. Əgər yumşaq
qələmlə yağlı kağıza bir başa Qobustan öküzünü dəqiq çəkə bilən olsa mənə desin,
mən bacardığımdan onu mükafatlandırım və təşəkkür edim. Lakin hələ ki nə belə
mükafat vermək, nə də təşəkkür etmək qismətim olmayıb.
Qobustan qayalarında çəkilmiş ən qədim heyvan təsvirləri olduqca real və
tam mütənasib çəkilmələri ilə əsl ibtidai incəsənət əsərləri olmasına şübhə qoymur.
Qobustan rəssamlarının belə bacarıqlı, mahir usta olmalarının səbəbi isə onların
bütün ömrünü, uşaqlıqdan qocalana qədər, ov dalınca, həmişə bu heyvanları
müşahidə etmələrində, heyvanların hər cür duruşuna, baxışına, yerişinə,
xasiyyətinə yaxından tanış olmalarında axtarmaq lazımdır. Bu bilikləri qədim
qobustanlılar lazımi şərait daxilində daimi müşahidələr nəticəsində əldə edirdilər.
Qobustanda Daş dövründə yaranmış real ifaçılıq bacarığı sonrakı tarixi
dövrlərdə də bir xüsusiyyət, milli ruhun təzahürü və davamı kimi saxlanılır.
Böyükdaş dağı yuxarı səki sahəsində nömrəsini 1 v kimi qeydə aldığımız
daşda pişik təsvir edilmişdir. Şəkil Qobustan qayaüstü təsvirləri üzərində

müşahidələrimiz və arxeoloji tədqiqatlarımızın nəticələrinə əsasən orta əsrlər
dövrünə aid edilir. Lakin daş dövrünün öküz rəsmi kimi olduqca dinamik,
proporsional və real təsvir edilib. Burada pişiyin quyruğu dik qalxaraq heyvanın
(belinə paralel uzanır, başı adi xətlə çəkilmiş, qulaqlar isə bu düz xətdən ibarət
başa elə maili qoşulmuşdur ki, elə bil pişik indicə mosuldayacaq.
Qədim qobustanlıların heyvanların həyatına necə yaxından bələd olmalarını,
gözəl bilmələrini Yazılıtəpədə 9 №-li daşdakı nəhəng maral (1-ci tablo, şəkil B), 42
№-li daşdakı şir (10-cu tablo, şəkil B), Böyükdaş dağının yuxarı səki sahəsindəki
42 №-li daşda otlayan (və ya su içən) öküz, 168 №-li daşda at, aşağı səki
sahəsindəki 7 №-li, 23 №-li daşdakı ibtidai öküz, 259 №-li daşda tülkü və s. kimi
heyvan şəkillərinin dinamikliyi və reallığı, eləcə də şəkillərlə yaradılmış
kompozisiyalı səhnələr aydın göstərir.
Qobustanda heyvan təsvirlərindən ən çoxu keçi şəkilləridir. Onlar əsasən
Yazılıtəpədə, Böyükdaş dağının aşağı düzən sahəsində, Kiçikdaş dağında yenə
düzən sahədə qeydə alınmışlar. Böyükdaş və Kiçikdaş dağı ərazisindəki ən qədim
insan düşərgələri ətrafında isə onlara az təsadüf olunur.
Keçi təsvirləri Qobustan qayaüstü təsvirləri arasında öküz, ceyran, gur,
qaban kimi bir çox heyvanlara nisbətən cavan mövzudur. Onların çoxu, xüsusilə
Yazılıtəpədə pirə qurban kimi çəkilmişlər, Qeyd edək ki, keçi şəkillərinə
Qobustandan başqa kolleksiyalarda da rast gəlmək olur.
Keçi şəkilləri Qafqazda və Orta Asiya -Altay regionlarında çoxdur. Hər
yerdə keçi keçidir. Keçi şəkilləri qayalarda dördayaq, dik qalxıb qabağa tərəf
əyilmiş qısa quyruqlu, iki qoşa, bəzən isə Altay və İssıkgül ətrafında və
Tacikistanda Dağlıq Bədəxşan Muxtar Vilayətindəki kimi Böyükdaş dağı aşağı
səki sahəsindəki 13, 116, 140. 145 №-li daşlardakı keçilər də (9-cu tablo, şəkil A)
tək bir yarımçevrə şəkilli, ucu belinə çatan buynuzla (görünür tam profildən
olmaqla) çəkilmişlər. Lakin hər ərazinin, hər dövrün öz dəst-xətti, öz keçisi var.
Qobustanda keçi rəsmləri müxtəlif ölçülü, müxtəlif görünüşlüdür. Ən qədim
keçiləri İshaq Cəfərzadə IV-III minilliyə aid etmişdir. Onlar (ümumiyyətlə, keçi
təsvirlərinin hamısı) yandan görünüşdə təsvir edilmişlər. Onlarda baş bədənə
nisbətən kiçikdir (Böyükdaş dağı aşağı səki sahəsindəki 13, 116, 140 və s. №-li
daşlardakı kimi). Bu tip keçi təsvirlərində dal ayaqların dizlərinin əyrisi düzgün
çəkilmişdir. Bu keçilərdə bədən ortada nazilib beli qarnına yaxınlaşır və xətlə
kəsilir. Onlar üçün daha bir xüsusi əlamət isə döş hissəsinin irəli, çıxıntıvari və
keçinin tək buynuzlu göstərilməsidir. Bu sahədəki 45 №-li daşda çəkilmiş iri
ölçülü keçinin buynuzu isə qoşa çəkilib. Cingirdağ – Yazılıtəpə kolleksiyasında
bu tip keçi təsviri yoxdur. Oradakı qədim keçi təsvirlərinin çox az hissəsi (burada
şəkillərin əsasını keçi rəsmləri təşkil etsə də) Tunc dövrü və onun ilk mərhələlərinə
aid edilə bilər. Keçi rəsmləri əsasən son antik və ilk orta əsrlərdə çəkilmişlər.
İ. M. Cəfərzadə Yazılıtəpədəki iri ölçülü, qəşəng çəkilmiş keçi rəsmlərini
(9-cu tablo, şəkil B və 11-ci tablo, şəkil A) əsasən III minilliyə aid edir.

Yazılıtəpədə aparılan arxeoloji qazıntı nəticəsində X-XII əsrlərə aid, tağvari
tikilmiş üçotaqlı bina qalığı aşkar edilmiş və daha qədim dövrə aid heç bir mədəni
qalıqa rast olunmamışdır. Burada aparılmış qazıntı və başqa elmi tədqiqatların
nəticəsinə görə hesab etmək olar ki, Böyükdaş və Kiçikdaş dağlarının qayalıqları
arasında orta Daş (Mezolit), yeni Daş (Neolit) və sonra Tunc dövründə də həyat
qaynayarkən Yazılıtəpədə yaşayış olmayıb. Çox güman ki, Ceyrankeçməz çayının
qədim yatağında, hər tərəfdən alçaq olmaqla çökək bir sahədə – su-axarda
yerləşməsi Yazılıtəpənin o vaxtlar ada kimi su içində olduğunu söyləməyə imkan
verir. Elə indi də yaz və payız aylarında, yağışlar çox olarkən sudan Yazılıtəpəyə
keçmək olmur. Görünür, Yazılıtəpə daşları üzərində ilk rəsmlər də elə o vaxtlar, bu
şəraitdə, ovçular tərəfindən çəkilmiş, sonralar isə Yazılıtəpənin pirə çevrilməsinə
səbəb olmuşdur.
Yazılıtəpədə keçi şəkilləri əsasən pirə qurban kimi çəkilib. İlk təsvirlərdən
sonrakı dövrlərdə adamların hər yandan qamışlıq, palçıq və su ilə əhatə edilmiş
Daşlı təpədə gördükləri şəkillər onlara möcüzə kimi görünmüş, onlar buradakı
keçiləri öz totemləri kimi qəbul edərək Yazılıtəpəni pir hesab etmiş və adətlərində
olan bayramlarda, təbiət və b. hadisələrlə əlaqədar bu yerə qurban gətirmişlər.
Sual olunar ki, keçilər, elə başqa heyvan və şəkillər nə məqsədlə çəkilib?
Yazılıtəpə pirdir? Olsun pir. Qurban gətirirlər, gətirsinlər, bəs qayalarda heyvan
şəkillərini dəymək nə üçün?
Birincisi, onu deyim ki, bu səpkidə elə bütün qayaüstü təsvirləri çəkilmə
məqsədini, onların nə demək olduğunun sirrini açmaq bu sahədə – qədim qayaüstü
təsvirlər problemi ilə məşğul olan alimlərin birinci arzusu, qarşılarında duran, tam
qaldırılması mümkün olmayan elə bir iri daşdır ki, ağırlığı şəkillərin yaşının tona
vurulmasından alınacaq çəkiyə bərabərdir. Bu bir də ona görə çətin məsələdir ki,
qayaüstü təsvirlər müxtəlif ərazilərdə və müxtəlif dövrlərdə müxtəlif həyat
düşüncəsinə, mədəni səviyyəyə, dini etiqada malik müxtəlif adamlar tərəfindən
yaradılmışdır. Oxucu mənimlə razılaşar ki, ekiz doğulmuş iki qardaş (və ya bacı,
fərqi yoxdur) belə tam eyni hərəkət edə və ya biri-birinin ürəyini oxuya bilməz.
İkincisi, tarixi dövrlərin bir-birini əvəz etməsi və bu abidələrin dövrlər üzrə
biri-birindən əvvəl-sonra yaranması bir ardıcıllıq təşkil etdiyi kimi tarix özü də
ardıcıllıqla söylənmək sevir. Lakin Qobustanda minilliklər ərzində yaranmış
abidələr və şəkillər bəzən bir yerdə, bir sahədə elə qarşılaşmışdır ki, (uzun müddət
yaşayış qalıqları və çəkilmiş şəkillər üst-üstə düşmüş) izahat vermək üçün tez-
tez qədimdən son dövrə və əksinə sıçramalı olursan. Budur, ibtidai öküz
təsvirlərindən sonra Qobustanda ən çoxsaylı keçi təsvirləri haqda məlumatla
əlaqədar Yazılıtəpəyə gəldik və Daş dövründən, antik və orta əsrlər dövrünə
keçdik.
Üçüncüsü, necə deyərlər – ay sağ olmuşlar, bu işlər (qədim şəkillərin
çəkilməsi) 5 ilin, 10 ilin, lap yüz ilin söhbəti deyil ki, babadan, kəndin, elin ən
yaşlısından soruşasan, lap o da öz babasından eşitdiyini söyləyə. Bu haqda heç

babalarımız albanların, midiyalıların nə ilk yazılarında, nə də sonrakı yazılarda bir
söz deyilməyib. Di gəl yoz, özü də elə yoz ki, inandırıcı, həqiqət və ya ona çox
yaxın, ağılabatan olsun. Bunun da bir yolu var, o da zəhmətdən keçir.
Tədqiqatçı arxeoloqlar hər hansı arxeoloji materialın, elə qədim qayaüstü
təsvirlərin də tarixini müəyyənləşdirmək, mənası və yaranma məqsədini yozmaq
üçün onlarca əməliyyat aparmalı, ondan qabaqkı yozmaları öz məntiqindən
keçirməli olurlar. Bunun üçün inadkarlıqla işləməli, çıxarılmış nəticələrin əleyhinə
çoxlu suallar qoyub, ona cavab axtarmalı və sonra öz fikrini əsaslandırmalısan.
Çalışmaq lazımdır ki, başqasının fikrini kor-koranə qəbul etməyəsən, onu öz
süzgəcindən keçirəsən.
Mən 30 ildir Qobustanla məşğul oluram, onunla yaşayıram. Qobustanda
13 Daş dövrü düşərgəsində, 6 Tunc dövrü yaşayış yerində, bir orta əsrlər bina
qalığında və 4 yerdə kəşfiyyat qazıntısı aparmış, 2 Daş dövrü qəbri və 40-a yaxın
kurqan qazıb tədqiq etmişəm. İ. M. Cəfərzadədən sonra 2000-dən çox qədim
qayaüstü şəkil aşkar edib qeydə almışam. Sonuncuların bir qismi qazıntılar zamanı
mədəni təbəqə altından və kurqanların qəbirətrafı daşlarından tapılıbdır. Qazıntılar
nəticəsində aşkar edilmiş qədim şəkillərin, Qobustan, eləcə də ümumən
qayaüstü təsvirlərin dövrünün müəyyənləşdirilməsində əhəmiyyəti haqda
danışmaq artıqdır. Onlar qayaüstü təsvirlər üçün bir növ «doğum şəhadətnaməsi»
rolu oynaya bilər. Bununla belə, mən Qobustan qayaüstü təsvirləri haqda
deyəcəyim söz və izahın qətiliyi iddiasında deyiləm, lakin hər halda öz sözümü
deməyə haqqım var. Əlbəttə, bu söhbət daxilində azdan-çoxdan başqalarının
dediklərinə də öz məntiqimlə münasibətdə olmalıyam, Qobustanda çəkdiyim
zəhmət və 30 ildən çox arxeo-loq kimi işimin və düşünsələrimin nəticəsinə
əsaslanmaqla bəzi məsələlər üçün öz izahımı deməliyəm.
Yazılıtəpədə iri ölçülü və diqqəti cəlb edəcək dərəcədə gözəl çəkilmiş keçi
təsvirlərini İ. M. Cəfərzadə qədim saymış, belindən kəsik keçiləri (başqa
tədqiqatçıların çoxu kimi) ov keçisi, dağ keçisi; kəsik xətti və ya təsvirlərin üstünə
düşmüş xətt və ya batığı ovsunçuluq əlaməti hesab etmişdir. Yazılıtəpədə alınmış
bir vəziyyəti qeyd edək ki, 12 №-li daşda qabaqlar qeydə alınmış və qədim
sayılmış şəkillər dağın üst üzündədir. Bu şəkillər iri və qəşəng çəkilmişdir. Onların
arasında daşın vəziyyətinə görə ayaqları yuxarı, arxası üstdə keçi təsviri də vardır.
Yuxarıda qeyd etmişdik ki, 1947-ci ildə İshaq müəllim 12 №-li daşın dibində, 13
№-li çox iri daşın bunun üstünə yatması nəticəsində alınmış örtülü sahədə
(sığınacaqda) qazıntı aparmışdı. Qazıntı heç bir material verməmişdi, yalnız dövrü
müəyyənləşdirilməmiş küllü torpaq sahələri qeydə alışmışdır. O vaxtdan çox
keçmiş, 12 №-li daşın dibi həm küləyin, həm də aşınma ilə xeyli açılmışdır. 70-ci
illərdə biz Yazılıtəpədə orta əsr bina qalığında qazıntı apararkən daşın
altında da şəkillər olduğunu görüb yanından bir qədər qazdıq və aydın oldu ki,
burada xeyli şəkillərdən (keçi və adamlar) ibarət böyük bir səhnə var. Bu şəkillər
daşın qərb tərəfdən altındadır. Aydın oldu ki, bu şəkillər vaxtı ilə daşın qərb

üzündə olmuş, lakin daş qərbə tərəf çevrildiyindən torpağın üstünə yatmış, daşın
altında qalmışdır. Hesabladıqda məlum oldu ki, daşın üstündəki, ayaqları yuxarı
keçi rəsmi daş çevrilməmişdən daşın şərq üzündə düzgün vəziyyətdə çəkilmişdir.
Deməli, daşın altında qalmış səhnə və tərsinə keçi təsviri, daşın üstündə düzgün
vəziyyətdə qeydə alınmış şəkillərdən qabaq çəkilmiş və daha qədimdir. Maraqlı
burasıdır ki, daşın altında qalmış şəkillər sonradan daşın üst üzündə çəkilmiş
şəkillərə görə o qədər də tam mütənasib və qəşəng çəkilməmişlər. Onlara oxşar
keçi rəsmlərinə isə Qobustan kurqanlarının qəbirətrafı və kromlex daşlarında (2, 7,
28, 30 №-li kurqanlarda) təsadüf etmişik. Deməli, beldən xətlə kəsilmiş iri ölçülü,
mütənasib təsvir edilmiş keçilər ov obyekti deyil, ovsun üçün çəkilməyiblər, adi ev
keçiləridir və canlı keçi əvəzinə pir üçün, çox güman ki, pirə qulluq edən xüsusi
adamlar (təcrübəli rəssam-israçılar) tərəfindən çəkilmişlər. Onu da qeyd etməyi
lazım bilirəm ki, Yazılıtəpədəki keçi təsvirləri ovlanmayıb, onların ovlana
biləcəyi yay-oxla ovlanması səhnəsi də yoxdur (lakin buradakı keçilərin iri
ölçülüləri dağ keçisi kimi və ov obyekti kimi qələmə verilmişdir). İshaq müəllim
Yazılıtəpədə 24 №-li daşın üst üzündə bir keçi ovu səhnəsi qeydə alıb. Səhnədə atlı
(süvari) nizəni qabaqda qaçan keçiyə tərəf yönəldib. Bəli, keçidir, arxasınca da onu
nizə ilə vurmağa hazırlaşmış süvari ovçu. Nə söz ola bilər, təmiz ov səhnəsidir.
İndi gəlin, yuxarıda şərtləşdiyimiz kimi bəzi məntiqi suallarla yoxlayaq görək bu
doğrudan da ov səhnəsidir? Sual olunur: keçi, özü də dağ keçisi hansı şəraitdə
yaşayır? Hamı deyəcək ki, əlbəttə, dəstə ilə, özü də dağ-daşda. Nahaq yerə dağ
keçisinə ova dağa getmirlər. Uşaq şerində də deyilir: «dağa-daşa dırmanma»”.
Demək bu səhnədəki keçi vəhşi, ov keçisidirsə, o dağda-daşda yaşayır, lap elə
Cingirdağda, Yazılıtəpədə, Böyükdaşda. Hər halda qayalıqda keçini ovlamaq üçün
pusqu qurub yaxınlaşmalı, yaxın məsafədən oxla, qılıncla, nizə ilə zərbə
vurmalısan. Keçi dəstəsini qaya uçurumuna qısnayıb uçurmaq da olar. Lakin bu
cür at üstündə nizə ilə, qılıncla keçi ovlamaq çox çətindir, keçi qayadan-qayaya
tullanıb çox vaxt aradan çıxa bilər. Süvarinin nizə və ya qılıncla dağ keçisi
ovlaması isə mümkün deyil, keçi düzə, atın qova biləcəyi mənzilə düşən deyil, atla
da qayada keçi ovlamaq? Nə deyim, mən hesab edirəm ki, bu səhnəni daşa həkk
edən «rəssam» da həyatı, bu səhnəni həqiqi ov səhnəsi sayanlardan yaxşı bilməyib.
Beləliklə, süvarinin nizə ilə keçi ovlaması səhnəsi heç cür həqiqətə uyğun deyil,
nağıldır. Əgər süvarinin nizə ilə maral, ceyran, gur kimi heyvanı ovlaması səhnəsi
olsaydı mən sözsüz inanar, bunu ov hesab edərdim. Lakin Qobustanda ceyran və
gura süvarinin nizə ilə, ov səhnəsi yoxdur. Onu da deyək ki, qədim düşərgələrdə
qazıntılar zamanı tapılıb yığılmış minlərlə sümük qalığının əksəriyyəti ceyran və
gur sümüyüdür. («Ana zağa»dan tapılmış sümük qalığının 40%-ə qədəri ceyran və
o qədəri də gur sümüyüdür. Yalnız qalan 15-20% sümük bütün qalan heyvanlara
aiddir). Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, gur və ceyran kimi qədim Qobustanda
əsas ov obyekti olmuş heyvanların təsvirləri başqa heyvan təsvirlərinə nisbətən

olduqca azdır. Onların təsvirləri üzərində keçi üçün ovsunlama əlaməti sayılmış
kəsik və ya başqa zərbə nişanəsi də yoxdur.
Maral təsvirləri Qobustanda diqqəti cəlb edən və göz oxşayan mövzudur.
Maral təsvirlərinin ümumi sayı 100-dən çoxdur. Onların çoxu Yazılıtəpə,
Böyükdaş dağı yuxarı səki və Daşqışlaq sahəsində qeydə alınmışdır. Maral
təsvirlərinin az bir hissəsi çox real işlənmiş əsl sənət əsəridir. Onlarda yandan
görünən bədənin dinamikliyi, baldır çıxıntıları, budun dolğunluğu, kiçik quyruğun
çəkilişi, baş yandan görünsə də dinamik bədənə daha da gözəllik verən qabaqdan
göstərilmiş şaxəli buynuzun təqdimatı adamı heyran edir. Yazılıtəpədə 4, 9, 13, 33,
Böyükdaşda 138, Daşqışlaq kolleksiyasının 16, 17 və s. daşlardan maral təsvirləri
bunlara misal ola bilər. Bu tip maralları və Yazılıtəpə 24 №-li daşdakı döymə
(kölgə kimi) maral şəklini İshaq müəllim haqlı olaraq qədim sayır, onları
eramızdan əvvəlki III-II minilliklərə aid edirdi (9-cu tablo, şəkil V və Q; 11-ci
tablo, şəkil B).
Maral təsvirlərinin böyük çoxluğu yarıreal, lakin mütənasib və sxematik
şəkillərdir. Onlar eradan əvvəlki II minilliklə orta əsrlərin arasında sonu müxtəlif
dövrlərə (sxematik marallar daha gec dövrlərə olmaqla) aid edilirlər.
Bizim xüsusi qeydiyyatımız ondan ibarətdir ki, ən gözəl işlənmiş real və
düzgün maral təsvirləri qazıntı aparılmış qədim düşərgə və yaşayış yerlərinin
yaxınlığında yoxdur, qazıntılar zamanı (Daş və Tunc dövrü abidələrində) təsadüf
olunmamışdır. Onlar ən çox antik, ilk orta əsrlərdə yaşayış izi olan sahələr, o
yerlərə yaxın və adi qaya və daşlar üzərində qeydə alınmışlar. Məsələn, Böyükdaş
dağı, yuxarı səki sahəsində su quyusu yanında bizim qeydə aldığımız 9a №-li
daşda çoxlu maral şəkli var. Lakin burada apardığımız yoxlama qazıntısının
mataerialları ilk orta əsrlərdən qabağa getmir. Ən çox maral şəkli (sahəsinə görə)
Yazılıtəpədədir. Lakin yuxarıda qeyd etdik ki, Yazılıtəpədə orta əsrlərdən qabaqkı
dövrlərə aid materiallara rast gəlinməyib.
Kiçikdaş dağı ərazisindəki Daşqışlaq sahəsində də gözəl işlənmiş maral
təsvirləri (daş № 11, 16, 17) var. Lakin bu sahədə də insan həyatının çox qədim
çağlarına aid yaşayış izi məlum deyil.
Gözəl ifadə edilmiş maral təsvirlərindən yalnız Böyükdaş dağı yuxarı səki
138 №-li daşdakı kiçik ölçülü maral şəkli Daş dövrünün sonuna aid həyat izi qeydə
alınmış «Maral» düşərgəsinin divarında, lakin yer səthindən 1,5-2,0 m hündürdə
qeydə alınıb. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, düşərgə sonralar maldarlar tərəfindən
heyvan saxlamaq üçün ikinci dəfə istifadə edilib. Bütün bunlar, bizim Qobustan
abidələri üzərində müşahidələrimiz, apardığımız arxeoloji qazıntıların nəticələri
bizə maral təsvirlərinin dövrünü daha qədimlərə aid etməyə imkan vermir. Lakin
nəzərə alsaq ki, arxeoloji ədəbiyyatda maral təsviri çəkilmiş bəzi materiallar (gil
qab və tunc əşyalar) Tunc dövrünə aid edilir, bu təsvirlərin ən qədimlərini Tunc
dövrünə (özü də əsasən son mərhələsinə) aid etmək olar

Maral təsvirləri 10-dan çox halda ovlanma səhnəsində verilmişdir. Bu
səhnələrdə marallar nizə, üç-dişli yaba və yay-oxla ovlanırlar. Maraqlı burasıdır ki,
apardığımız arxeoloji qazıntılar zamanı Qobustanda nə Daş dövrü (Mezolit-Neolit)
düşərgələri, nə də sonrakı dövrlərin (Tunc, antik, orta əsrlər) yaşayış yerlərində
ovlanmış maral sümüyünə rast gəlməmişik. Marala aid rast gəlinən də buynuz
sümüyüdür ki, görünür müxtəlif əşya və ya alət düzəltmək üçün gətirilmişdir.
Bunları götür-qoy etdikdə belə bir nəticəyə gəlməli olursan ki, Qobustanda maral
da ovlanmayıb.
Qobustanda ibtidai insanlardan, Daş dövrü qobustanlılarından danışarkən
heç də fikirləşmək lazım deyil ki, texniki səviyyəsi indikinə nisbətən çox-çox aşağı
olan insanlar vəhşi idilər. Əlbəttə yox. Doğrusu, bəzən elələri tapılır ki, alt
Paleolitdən başlamış istehsal təsərrüfatı yaranana qədər ibtidai insanlar
adlandırılmış adamları çox aşağı səviyyəli, vəhşi hesab edirlər. Hətta hörmətli və
yüksək dərəcəli alimlərimizdən birinin Qobustanda sal qayalar üzərində qazılmış
ilk tərpənməz qablar – yalaqlar haqda danışarkən bu yalaqlardan guya cəlbedici
vasitə kimi istifadə edildiyini, heyvan su üçün bu yalaqlara yaxınlaşanda «Ho..
Ho. » səsləri ilə onları hürküdüb qayadan salırdılar deməsini, «bu ho. ho. lardan
sonralar danışıq dili yaranmışdır» izahını da eşitmişəm.
Sözsüz, qədim qobustanlıların Mezolit, Neolit dövrlərində bu səviyyədə
vəhşi olmalarını düşünmək alim üçün gülüncdür. Bəlkə, 1,5 milyon il bundan
qabaq Azıx mağarası və Quruçay dərəsində yaşamış ilk insanlar haqda belə demək
olardı. Lakin qədim Qobustanda bizə məlum olan ilk abidələri yaradanlar artıq azı
80-100 min il bundan əvvəl müasir insan tipinə çevrilmiş, boylu-buxunlu,
antropoloji cəhətdən bizdən heç də fərqlənməyən, danışıq dilinə, dünyagörüşünə,
estetik zövqə malik, qəbilə üzvləri arasında böyük-kiçiyin yerini bilən, qəbilənin
yaşaması üçün onun üzvlərinin kollektiv birliyinin labüdlüyünü dərk etmiş insanlar
idilər.
Qobustanda orta Daş dövrü düşərgələrindən tapılmış mikroalətlərin
ölçüsünə görə (uzunluğu 1,0-1,5, eni 0,3-0,5 sm) onlarda aparılmış dişəkləməyə
(nəzərə alaq ki, onlar çaxmaq daşından düzəldiliblər) fikir verdikdə qədim
qobustanlıların bu sənəti və vərdiş bacarığı qarşısında heyran qalırsan. Onların bu
bacarığı, qayalar üzərində heyvanların adi xətlərlə nə qədər mütənasib və real
təsvir etmək bacarığı, öz dövrü üçün yüksək mədəniyyətə və incə zövqə malik
olduğunu göstərir. Əlbəttə, Qobustanın gözəl sənət əsərlərini zövqsüz adamların
yaratmasından danışaraq olmaz. Qazıntılar zamanı hələ Daş dövründə qədim
qobustanlıların qəşəng əşyalara həssas olmalarının şahidi olmuşam. Düşərgələrdə
qazıntı sahəsində o dövrün mədəni təbəqəsindən daş alətlərlə birgə bəzək əşyaları –
daşdan və sümükdən asma və muncuqlarla yanaşı təbiətdə su axarının cilaladığı
xırda və zərif dağ bülluru və adi çay daşı nümunələrinə də rast gəlmişik. Sözsüz ki,
göz oxşayan bu daşlar, eləcə də it başı və b. heyvan fiqurlarını xatırladan daş
nümunələrinin düşərgəyə gətirilməsi qədim qobustanlıların estetik zövqü, gözəlliyə

aşiqliyinin nümunəsidir. «Firuz» düşərgəsində aşkar etdiyimiz kollektiv qəbirdəki
skeletlərdən birinin boynunda daş muncuqlar və sümük alətlərlə (12-ci tablo, şəkil
A) yanaşı 3 ədəd də kiçik çay daşından asma (amulet) vardır. Onlardan biri trapes,
biri paralelloqram şəklində yastı, biri isə tamam yarımboğaz ayaqqabı
formasındadır, «IV daşaltı sığınacaq» kimi qeydə alınmış düşərgədən tapdığımız
çay daşından sürtgəc adlandırılan əzici alətin işlək üzdən kənar sahələri döymə
üsulu ilə işlənmiş nöqtə və xətlərlə bəzədilmişdir (12-ci tablo, şəkil V). Bütün
bunlar qədim insanların gözəlliyə bağlı olması ilə əlaqədar deyilmi? İndinin
özündə də sənətkarlarımızın, eləcə də kəndlilərin öz əmək alətlərinin ağac
dəstəyində açdıqları naxış-bəzək onların gözəllik istəyinin nəticəsi deyilmi? Bir də
ki, əmək alətini naxışlamaq elə qədim babaların, göstərdiyim sürtgəcin
naxışlanması adətinin nəsildən-nəslə keçərək indiyə kimi yaşayıb qalmasının
nəticəsi deyilmi.
Qobustanda, qeyd etdiyimiz kimi, 100-dən çox maral təsviri qeydə alınıb,
onlardan yalnız 14-ü ov səhnəsində göstərilir. Maralın ovlanmasını təsdiq etmək
üçün onların sümükləri də tapılmayıb. Lakin maral kimi gözəllik simvolu sayılan
başqa heyvanın – ceyranın şəkli maral təsvirlərindən az, sümük qalıqları isə
olduqca çoxdur. Niyə? Necə ola bilər ki, qədim qobustanlılar gözəl ceyranı
ovlamış, maralı isə yox? Maralı çox təsvir etmiş, ceyranı isə az?
Mən bunun səbəbini qısaca bunda görürəm ki, Qobustanda maral olmayıb.
Biz əvvəlcə Qobustan ekspedisiyasının 1947-48-ci illər işindən danışanda
demişdik ki, o vaxt Qobustanda ceyran sürüləri varmış, sonra qara əllər qırıb az
qala kökünü kəsib. Lakin indi də Qobustanın içərilərində tək-tək də olsa ceyrana
rast gəlmək olur. Qobustanda ceyranın olması təbiidir. Çünki hər heyvanın
yaşaması üçün bir təbii mühüt, ceyran üçün də düzən, yovşan bitən şoran sahələr,
Ceyrançöl, Qobustan kimi qışı mülayim yerlər əlverişlidir.
Təbii olaraq belə yerlər marallar üçün əlverişli deyil. Maral üçün dağətəyi,
şirəli yem örtüyü və meşəli sahələr əlverişlidir. Qobustan şəraiti maral üçün deyil.
Soruşa bilərsiniz: «Bəs, Binəqədi qırlığında saxlanmış nəhəng maral sümükləri?» –
Bəli, Binəqədi qalıqları içərisində maral var, lakin kərgədan da var, Məstanzadə
öküzü adı almış, Qobustan öküzlərinə oxşar ibtidai öküz sümükləri də var. Yenə
sual, maraqlı, dolaşıq, bir-birini çəkib gətirən suallar. Bəli belədir, doğrudur.
Qobustanda kərgədan şəkli yoxdur, sümüyü də yoxdur. İbtidai öküz təsviri var,
özüdə çox. Sümüyü də var, lakin az. Bəs səbəb? Yenə sual. Əlbəttə, belə suallara
cavab vermək, özü də yenə də bu cür zəncirvari, ortaya çıxa biləcək bütün suallara
tam cavab vermək asan deyil. Həm də ona görə ki, bu istiqamətdə xüsusi
araşdırmalar aparılmayıb və istənilən əsaslar yoxdur. Bəlkə xülyalara dalaq,
fantastikaya qapılaq, yalan deyək? Axı, «yalan da bir naxışdır» deyiblər. Mən isə
bilə-bilə yalan danışa bilmərəm, ya cavab verməkdə acizliyimi boynuma alar, ya
da susaram. İndi isə cavabım oxucunu mane etsə də, etməsə də öz məntiqim
əsasında cavab verməyə cəhd etmək istərdim.

Bir daha qeyd edək ki, Böyükdaş və Kiçikdaş dağlarından cənubda, Böyük
Qobustan ərazisində Atbulaq daş karxanasında mişar daşının (Abşeron əhəng daşı)
içərisində fil sümüyü aşkar edilmişdir. Söz yox ki, sümük daş hələ bərkiməmiş,
tum və balıqqulağı yığınının içinə düşmüş, onlar sonradan daşlaşmış və sümük
onun içində qalmışdır. Yaşı isə milyonlarladır. 70-ci illərin əvvəllərində
Qobustanın şimal sərhədi daxilində, Üçtəpə deyilən sahədə hərbçilər səngər
qazarkən, özü də bir təpənin başında daşlaşmış balina skeletinə rast gəlmişdilər.
Mütəxəssislərin fikrincə yaşı 10 milyondan çoxdur.
Yenə o vaxtlar Qobustanın geoloji və coğrafi xəritəsini hazırlamaq üçün
Qobustan qoruğunun (mən o vaxt həm də qoruğun direktoru idim), Akademiyanın
Coğrafiya və Tarix institutlarının, Tibb İnstitutu və Universitetin coğrafiya
fakültəsinin alimlərindən ibarət bir dəstə Qobustanın içərilərinə ikigünlük kəşfiyyat
xarakterli səfər etmişdik. Onda Qobustandakı palçıq vulkanlarından birinin
kraterindən bir az aralı, püskürmə zamanı yerin təkindən bayıra atılmış bir
daşlaşmış ağac parçasına rast gəldik. Mütəxəssis alimlər onun «Maykop» geoloji
dövrünün ağacı olduğunu söylədilər. Deməli, Qobustanda milyon illər bundan
əvvəl tropik təbiətli vaxtlar olub. O vaxtlar, eləcə də Binəqədi faunası dövrü də
Qobustanda həyatın başlanmasından çox-çox əvvəllər olub. Sonra Qobustanın adi
görünüşü də, təbiəti də, heyvanat aləmi də çox dəyişib. Qədim qobustanlılar
gördüklərini çəkiblər. İbtidai öküzlərin nəsli e. ə. V-IV minilliklərə kimi davam
edib. Qobustanlı babalar Mezolit, Neolit dövrlərində onları görüb, ona inanıb səcdə
edib, ilahiləşdirib və təsvirini daşa köçürüb (8-ci tablo, şəkil B).
Nəhəng marallar isə Qobustanın sonuncu on minilliklərdə yaranmış təbii
şəraitinə uyğunlaşmamış, nəsli kəsilmişdir. Qobustanda maral təsvirlərini
yaradanlar sözsüz ki, maral görmüşlər, bəlkə lap ovlayıblar da, lakin Qobustandan
kənarda, dağətəyi zonalara səfər zamanı.
Qobustanda əsas ovlanan, arxeoloji qazıntılar aparılmış düşərgələrdən
(sümüyü ən çox tapılmış heyvan – ceyran və gurdur. Lakin onların heç birinin
təsviri ayrılıqda maral və öküz kimi gözə çarpacaq dərəcədə çox deyil. Yenə sual.
Deyək ki, gurlar həyatda bir növ atla uzunqulaq arasında, qatır boyda və ona oxşar
bir heyvandır, əti dadlı və çox olsa da özü gözəl deyil. Əslində gurlar da
özünəməxsus gözəllik və zərifliyə malikdir. Ceyran ki, çox zərif, gözəl, adı maralla
yanaşı çəkilən heyvandır. Bəs niyə ceyran, özü də elə Qobustanda ola-ola, qədim
qobustanlıların iqtisadi həyatında maraldan da çox əhəmiyyətli olduğu halda, az
təsvir edilmişdir? Məntiqi sual, haqlı sual. Cavab verilməsi çox çətin görünən sual.
Gəlin cavab axtaraq. İ. M. Cəfərzadə «Qobustan» albomunda yalnız Yazılıtəpədə
54 №-li daşdakı 10 №-li şəkli (onu atlı adam nizə ilə ovlayır) ceyran kimi qeydə
almış və bir neçə heyvan təsvirini antilopa aid etmişdir. Əslində, birincisi, bu
albomda keçi kimi qeydə alınan, Yazılıtəpədə həmin daşdakı 6, 136 №-li daşdakı –
4 və 5, Böyükdaş dağı yuxarı səki üzrə 12 №-li dağın qərb üzündəki 1 və 21, 46a
№-li daşdakı tək, 33 №-li daşdakı 44, 66 №-li daşdakı 17 aşağı səki sahəsindəki 1

№-li daşda 8 və 12, 201a №-li daşda 3 və 5, 163 №-li daşda 1-3 №-si ilə qeydə
alınmış təsvirlər ceyran şəkilləridir. «Kənizə» düşərgəsində 117 №-li daşın şərq
üzündə və 116a №-li daşda qazıntı nəticəsində açılmış, «Ceyranlar» düşərgəsinin
divarlarında, Qayaaltı sahəsi üzrə 8 və 12 №-li və s. daşlarda da ceyran təsvirləri
var. İkincisi, göstərilən daşlardakı təsvirlərin real çəkilməsi hesabına keçi yox,
ceyran olduğunu çətinliklə də olsa seçmək mümkündür. Lakin sxematik olanda və
səbatsız çəkilmiş təsvirlərin keçiyə və ya ceyrana aid olmasını söyləmək çox
çətindir.
Keçi ilə ceyran boyuna görə, ümumən görünüşcə bir-birinə yaxın
heyvanlardır. Qədim qobustanlılar daş üzərində hər iki heyvanı kiçik oxşar bədən,
və buynuzla təsvir etmişlər. Bunlar arasındakı fərqi, görünür, hər «rəssam» deyil,
bacarıqlı «rəssam» verə bilmişdir. Ən yaxşı halda ceyranla keçi şəkli arasındakı
fərqi görünür, onların buynuzunda axtarmaq lazımdır. Belə ki, keçilərdə buynuz
əksər halda arxaya, qövsvari əyilib ucu boynuna tərəf qatlanır, ceyranlarda isə dik
qalxıb azca arxaya meyllənir və bəzən bir az da vintvari burulur. Bu prinsiplə keçi
və ceyran şəkillərini araşdırsaq ceyran təsvirləri çoxalmış olar. Bir də keçiyə aid
edilmiş bəzi təsvirlərdə (yuxarı səki daş № 66 və aşağı səki daş № 263) iri
buynuzlar yanında iki qoşa və kiçik çıxıntı verilir. Bizcə onları qulaq yox,
ceyranlara xas olan 3 və 4-cü buynuzlar saymaq lazımdır.
Qobustanda say cəhətdən at təsvirləri də çoxluq təşkil edir. Sayca onlar da
yüzdən çoxdur və dörddə üç hissəsi kompozisiyalı, yəni süvari ilə birgə, ovçunun,
döyüşçünün, yük aparanın, yol gedənin atı kimi təsvir edilmişdir. Bu cür at
şəkilləri əsasən sxematikdir, onların at təsviri sayılmasına üstündə süvari olması
zəmanət verir. Tək, süvarisiz təsvir edilmiş at təsvirlərindən də sxematik
çəkilmişləri var. Axı bütün heyvanlar kimi at da dörd ayaq, 2 qulaq, bədən və
quyruqdan ibarət təsvir olunmuşlar. Lakin tək çəkilmiş atların dinamik duruşu,
baxışı, bədən üzvlərinin ata xas ifadəsi elə verilmişdir ki, onların at olmasına heç
bir şübhə qalmır.
Süvari ilə birgə göstərilmiş bir sıra at təsvirləri də (Yazılıtəpədə 9-cu
daşdakı 13 №-li şəkildə, 13-cü daşdakı 45 №-li, 34-cü daşda 1 №-li, 40-cı daşda 1
№-li şəkildə və s.) elə real çəkilmişdir ki, üstündə adam olmasa da onların at
olması aydındır.
İ. M. Cəfərzadə üstündə adam olmayan, lakin yüklü at təsvirlərinn dəvə
saymışdır. Əlbəttə, yüklənmiş və zəncirvari düzülmüş (Böyükdaş dağı aşağı səkidə
155 №-li daşdakı kimi) yüklü heyvanları dəvə karvanı hesab etmək olar. Özü də bu
səhnə orta əsrlərdə çəkilmişdir və o zaman üçün quraq Qobustan sahəcikdə
karvanda atların yükləndiyinə inanmaq çətindir. Bununla belə, bir sıra daşlar
üzərində karvan səhnəsində dəvə kimi qeydə alınmış şəkillər boynu, bədəni,
ayaqlarının quruluşuna və qulaqlarının dik-qoşa olması ilə dəvədən çox atı
xatırladır. Onların ayrılıqda hər birinin boynu bədəndən azca üfüqi olaraq irəli çıxır
və düzbucaq altında yuxarı qalxaraq, kəsik tərəfi aşağı olmaqla yarım çevrə şəkilli,

səviyyəcə heyvanın (bədənindən də, yükündən də hündür dayanan başa birləşir.
Onun da üstündən iki qoşa çıxıntı – qulaq qalxır. Kiçikdaş dağında Daşqışlaq
sahəsindəki 2 və 36 №-li daşlarda qeydə alınmış 20-yə qədər dəvə təsvirlərində isə
heyvanın başı əyilmiş xətlə qabağa çıxır, başı bədənlə bir səviyyədədir və boyun
xəttinin ucunun qalınlaşması ilə göstərilir. Burada 36 №-li daşdakı 3 şəkildə və 2
№-li daşdakı karvanda (10-cu tablo, şəkil E), biri-birinə zəncirvari bağlanmış 20-yə
yaxın heyvan qulaqsız təsvir edilmişdir. Hər halda Böyükdaşda aşağı səkidəki 155
№-li daşdakı karvanda da, Daşqışlaqda 2 №-li daşda da karvan səhnəsini çəkənlər
dəvə təsvir etmişlər. Görünür, əvvəlki 155 №-li daşdakı (və ümumən Böyükdaş
dağında bir sıra daşlarda) eyni formada təsvir edilmiş dəvələrin «rəssamı» bir
qədər səbatsız olub və dəvəyə qoşa qulaq qoyulub.
Qobustanda həm at, həm də dəvə təsvirlərinin dəqiq dövrünü demək xeyli
çətindir. Bu iki heyvanın təsviri ilə əlaqədar arxeoloji qazıntılar nəticəsində onlarla
əlaqəli heç bir materiala rast olmamışıq. Karvan təsvirləri nisbətən son dövrlərin
şəkilləri ilə bir sahədədir. Nəzərə alsaq ki, karvanlar ölkənin iqtisadi həyatında
ticarətin meydana gəlib genişlənməsi, karvan yollarının, karvansaraların güclü
dövlət nəzarəti olmaqla qaçaq-quldurdan qorunmasının təminatı sisteminin və
qanununun yaranması ilə bağlıdır. Onları əsasən orta əsrlərə aid etmək lazımdır.
Karvan səhnələrinin çəkiliş texnikası və şəkillərin saxlanma dərəcəsi də onları orta
əsrlərə, ən tezi onun orta mərhələlərindən qabağa aid etmək olmaz.
At təsvirlərinin tarixindən danışdıqda qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan
atın ilk əhliləşmə ocaqlarından biridir. Tarixin eneolit dövrünə aid Əlikömək
təpəsində arxeoloji qazıntılar zamanı əhliləşmiş at sümüklərinin tapılması bunu
təsdiq edir. Qobustanda nizə və üçdişli yaba ilə ov edən süvarilər atı yəhərsiz
minmiş və yalmanından yapışmışlar.
Qobustan qayaları üzərində 20-dən çox yırtıcı təsviri qeydə alınıb. Onların
da təsvirləri çox reallıqla verilmişdir. Yazılıtəpədə 42-ci daşdakı şir təsvirlərinin
mütənasibliyi və heyvanın bütün əzablarının özünəməxsus səciyyəsi ilə
göstərilməsi bir tərəfdən adamı heyran qoyur, ikinci tərəfdən dövrün rəssamlarının
(İ. M. Cəfərzadə onların dövrünü e. ə. IV-III minilliyə aid adir) müşahidə bacarığı
və heyvanın bədən quruluşu, səciyyəvi hərəkət və xüsusiyyətlərini gözəl bilməsini
göstərir (10-cu tablo, şəkil Q).
Şirlərin başı iri, boyun hissəsi yoğun, getdikcə nazilən uzun quyruğunun ucu
bir dəstə tüklə yumru, pəncələri iri, caynaqlı, beli nazik, dişləri görünməklə ağzı
açıq verilmişdir.
Qobustanda yırtıcı heyvan təsvirləri arasında şir təsvirləri çoxluq təşkil edir.
Xüsusən Yazılıtəpədə qeydə alınmış yırtıcı şəkilləri əsasən şirlərdir. Görünür, bu
ərazi vaxtilə şirlərin məskən salması üçün əlverişli olmuşdur. Qobustan
qəsəbəsinin yaşlı sakinlərindən eşitmişdim ki, şir və ya pələng tipli nəhəng və
əcayib bir yırtıcı heyvan Qobustanda axırıncı dəfə əsrimizin əvvəllərində
öldürülmüşdür.

Qobustan qayalarında təsviri həkk edilmiş başqa yırtıcı heyvanlardan
pələng, bəbir, canavar, tülkü it və pişik təsvirləri vardır. Onların da hər biri
özünəməxsus dinamikliyi ilə, sxematik olsa da, çox real çəkilmişdir. Məsələn, qeyd
etdiyimiz Böyükdaş dağı yuxarı səki sahəsində 1v №-li daşdakı pişik təsviri
quyruğunu yuxarı qaldırıb qabağa əyilmiş şəkildə, qulaqlarını arxaya yatırdaraq
nazlanmış kimi təsvir edilmişdir.
12 №-li daşdakı 10-cu şəkli İshaq müəllim öküz ovlayan ovçunun iti kimi
qeydə alıb. Əslində isə o pələng və ya bu cinsdən olan başqa yırtıcıdır. Çox güman
ki, öküzə hücum edirmiş, lakin ovçu kimi qeyd olunan adam (13-cü şəkil) qılıncla
yırtıcının qabağını kəsib 23 №-li daşdakı 18-ci şəkil də it kimi qeydə alınıb. Şəkil
sxematikdir və çox cavandır. Görünür son əsrlərdə çəkilib. Yırtıcının başının iri,
boynunun yoğun olması, bədənin arxaya doğru getdikcə nazilməsi, ayaqlarının
caynaqlı, quyruğunun pişik quyruğu kimi yuxarı qalxıb arxaya əyilməsinə
baxmayaraq, ucunun saçaqlı topa tüklə qeyd edilməsi onun şir olmasına şübhə
doğumur. Quyruğun vəziyyətinin səhv verilməsini isə onun rəssamının şir haqda
biliyinin səthi olması ilə izah etmək olar.
24a və 30 №-li daşlarda xallı pələng və ya bəbirin marallara hücum etməsi
səhnəsi təsvir edilib. Onlardan birincisi, Qobustanda yeganə saxlanmış rəngli
şəkildir (12-ci tablo, şəkil Q). Burada xallı bəbir var gücü ilə qaçan maralı az qalır
ki, arxadan tutsun. İkinci səhnədə çox kiçik ölçülü pələng və maral təsvirləri
bıçağın ucu ilə cızılmış xətlərlə qabaq-qabağa dayanmış təsvir edilmişlər. Bu
səhnədə də həyatı, heyvanların hərəkət və xasiyyətlərini qədim insanların necə
gözəl bilmələri əks olunur. Səhnədə pələng qabaq ayaqları üstə əyilərək qulaqlarını
qabağa şəkləmiş, ağzı açıq maralın üstünə atılmaq üçün hazır vəziyyətdədir. Onun
qarşısında dayanmış və çox real təsvir edilmiş maral özünü yırtıcıdan müdafiə
etmək üçün qabaq ayaqlarını irəli qoyub, başını yuxarı qaldırıb və buynuzlarını
qabağa verməklə, bütün bədəninin vəziyyəti ilə yırtıcının onun üstünə atılacağı
təqdirdə ona zərə vurmağa hazır vəziyyətdə təsvir edilib. Oxucu düşünə bilər ki,
maral niyə qaçmır, axı bu yırtıcı qaçıb onu tuta bilməz. Lakin bu mümkün deyil.
Rəssam bu səhnəni elə verib ki, yaxşı-yaxşı baxıb düşünəndə hiss edirsən ki, bu
səhnədə yaranmış vəziyyətdə maralın qaçmaq üçün arxaya dönməsinə itirəcəyi
vaxt pələngin onun üstünə atılmasına bəs edər. Bu səhnədə maralın özünü buynuzu
ilə müdafiə etməkdən başqa çarəsi yoxdur. 90 №-li daşda boynuna xalta keçirilmiş
it başqa yırtıcının (şir) qabağını kəsib.
Dağın aşağı səki sahəsindəki 201a №-li daşda itin canavarı qovması verilib,
239 №-li daşda iki yırtıcı qarşı-qarşıya qoyulub (döyüşə hazırdırlar). Biri şir, biri
isə pişik kimilər qəbiləsindən çox iri heyvanın təsviridir. O başı və boynunun
iriliyi, ayaqlarının dırnaqlı olması kimi əlamətləri ilə şiri xatırladır. Lakin quyruğu
nisbətən qısa və ucu nazikdir. Bir də ki və ən əsasən, ağzından qabağa heyvana
görə çox iri ölçülü, dimdikvari çıxıntı uzanır və bu yırtıcıya əcayib görkəm verir.
Bu daşdakı şəkillər qayada sürtmə yolu ilə çəkilmişlər.

Yazılıtəpədə 59 №-li daşın üstündə iki şirin keçilərə hücumu səhnəsi verilib.
Bu səhnədə şirlərdən biri keçinin başından tutub. İkinci şirin qabağında başqa
keçinin arxa hissəsi, dal ayaqları yuxarı olmaqla göstərilmişdir. Bu o deməkdir ki,
şir keçinin qabaq hissəsini artıq yemişdir. Bəs belə niyə? Axı hər hansı heyvanın
dal budları daha ətlidir. Sən demə hər canlının özünəməxsus bir xüsusiyyəti olduğu
kimi şirlər üçün də ovladığı heyvanı başdan yeməyə başlamaq xüsusiyyəti vardır.
Onlar heç vaxt, deyək ki, canavar kimi, ovunun buduna, qarnına yapışmır, o əvvəl
ovunun başından yapışır, başından başlayıb yeyir. Bunu, əlbəttə, indi də çox adam
bilmir. Göstərilən səhnəni yaradan qədim Qobustan rəssamı isə bilirmiş. Haradan?
Elə Qobustandan. Dəfələrlə bu cür səhnənin müşahidəçisi – şahidi olmaqla
bilmişdir.
Şir təsvirləri və heykəlcikləri yuxarı Paleolit mağaralarından məlumdur.
Onu da qeyd edək ki, arxeoloji ədəbiyyatda şir (eləcə də pələng) heykəlcikləri və
təsvirlərinin ovsunçuluq məqsədi güddüyü, mühafizəkar rolu oynadığı qeyd edilir.
Belə hesab edilir ki, guya daşdan, sümükdən hazırlanmış kiçik ölçülü şir və pələng
heykəlciyini eləcə də bu heyvanların azı dişlərini amulet və talisman kimi
boyundan asmaq adamı xətadan qoruyar, həmin yırtıcı ona dəyməz, özü şir və ya
pələng kimi güclü və çevik olar. Bu heyvanlar mədəni cəhətdən geri qalmış bir sıra
Uzaq Şərq xalqları arasında ilahiləşdirilir, öz kökləri, əcdadları sayılır, ona pərəstiş
edilir. Azərbaycanda yuxarı Paleolit dövrünə aid Binəqədi qır qəbiristanlığından da
qədim şir sümüyü tapılmışdır. Onları tədqiq edən N. K. Vereşakin o heyvanda
(sümüyü əsasında) həm mağara şiri, həm də pələngin elementlərini qeydə almış və
heyvana şirpələng (tiqrlev) adı vermişdir. Qobustan qayaüstü təsvirlər
kolleksiyasındakı şir şəkillərinə xüsusi diqqət yetirdikdə adama elə gəlir ki, elə
bunlar Binəqədi qırlığından tapılmış şirlərdən – şirpələnglərdəndir. Qaldı şir və
pələng kimi güclü yırtıcının Qobustan qayalarında qədim sakinlər tərəfindən
təsvir olunmasına, sözsüz ki, o vaxtlar qədim rəssam çəkəcəyi obyekti (şiri)
bilavasitə görmədən çəkə bilməzdi, özü də yuxarıda qeyd olunan səciyyəvi
xüsusiyyətləri və təbiəti ilə təsvir olunmalarının məqsədi çox güman ki, başqa
xalqlarda olduğu kimi ovsunçuluq və totemizmlə bağlıdır.
Qobustanda cəmi dörd ədəd quş təsviri qeydə alınmışdır. Onlardan biri
Böyükdaş dağı yuxarı səki sahəsində 63 №-li qaya üzərindədir. Burada təsvir
olunmuş tuş çox güman ki, su quşudur. Onun ayaqları, boynu və quyruğu çox
uzundur. Ayağında barmaqları göstərilib, ağzı açıqdır. Qalan üç quş şəkli dağın
aşağı səki sahəsində qeydə alınıb. Onlardan ikisi öyrədilmiş ov quşlarıdır. Biri
süvarinin əlində təsvir edilib (daş № 258), o biri keçinin buynuzunda (daş № 217)
çəkilmişdir. Dövrü orta əsrlərdən əvvələ getmir. Dördüncü quş təsviri 330 №-li
daşda qeydə alınıb. O çox sxematikdir. Elə bil qarşısındakı, Qobustan üçün yeganə
olan ağac təsvirinə tərəf uçur. Quşların heç birinin dövrünü dəqiq
müəyyənləşdirmək mümkün deyil. İ. Cəfərzadə onlardan ucu quşunu e. ə. I
minilliyə, keçinin buynuzunda oturmuğa quşu isə e.ə. III-II minilliklərə aid

etmişdir. Söz yox ki, süvarinin əlindəki quş şahin tipli ov quşudur. Etnoqrafik
məlumatlar göstərir ki, öyrədilmiş qartalın keçinin buynuzuna oturub (qanadları ilə
onun gözünü örtməklə sahibinin heyvanı ovlamasına köməyi məlumdur.
Bununla belə, quş təsvirlərinin niyə az olması maraq doğurur. Yəqin ki, bu
vəziyyəti qədim Qobustanla heyvanın çox, ət ərzağının bol olması, eləcə də quşu
ovlamağın çətinliyi ilə izah etmək olar. Yay-oxun təkmilləşdiyi, nizə-qılınc
dövründə isə sözsüz ki, əkinçilik və maldarlığın əhalini ərzaqla təmin etdiyi,
ovçuluğun bu cəhətdən əsas təsərrüfat sahəsi kimi əhəmiyyətini itirdiyi zaman quşu
ovlamaq iqtisadi ehtiyacdan [ox, insanların əyləncə məşğuliyyəti kimi yaşayır.
Qobustanda qeydə alınmış 4 quşdan ikisinin ov quşu olması bu fikri təsdiq edir.
Eyni zamanda öyrədilmiş (quşla tək-tək hallarda xırda heyvanları ovlardılar. Bu isə
qəbilənin, kollektivin dolanmasına təminat verə bilməzdi.
Qobustan qayalarında qədim heyvan təsvirləri arasında Qobustanın indiki
təbii şəraitində yaşaması çətin hesab edilən antilop təsvirləri də vardır.
Qobustan təsvirlərinin mövzu genişliyi, onun başqa oxşar kolleksiyalar
arasında üstünlüyünün təsdiqidir. Bu barədə dəfələrlə, təkrar-təkrar deməyə dəyər.
Biz yuxarıda Qobustanın qədim qayaüstü təsvirlərinin bir neçə tipindən söz
açdıq, bu kolleksiyanın əsas mövzuları haqda təsəvvür yaratmağa çalışdıq. Lakin
bunların hamısı haqda nəinki söhbət açmaq, onları tam sadalamaq da çətindir.
Mənə elə gəlir ki, Qobustan kolleksiyasında hansı heyvanların (canlıların) təsviri
saxlanıb sualına ən yaxşı cavab qısaca olaraq «bu kolleksiyanın yarandığı tarixi
dövr ərzində bu ərazidə yaşamış bütün heyvanların» cavabı bəs edər. Doğrudur,
bütün tiplərdən olan heyvan şəkilləri eyni dərəcədə çoxluq təşkil etmir. Buraya
pişik, tülkü, balıq, tısbağa, bəy və s. kimi heyvan və həşərat şəkillərini daxil etmək
olar. Bu qrupdan balıq təsvirləri nisbətən çox və diqqət cəlb edəndir. Axı, balıq da
başqa ov heyvanları ilə yanaşı ibtidai insanların həyatında, eləcə də sonrakı
dövrlərdə də yaşayış mənbələrinin bir obyekti kimi əsas rol oynamış və indiyə
qədər də insanın diqqətindən kənar deyil.
Qobustanda 6 ədəd balıq təsviri qeydə alınıb. Onlardan dördü Böyükdaş
dağı yuxarı səki sahəsinin 104 və 105 №-li daşlarında (hərəsində iki balıq şəkli),
biri Kiçikdaş dağı üzrə 49 №-li daşın aşağı hissəsində, Ceyranlar düşərgəsində
qazıntı nəticəsində, mədəni təbəqənin altı səviyyəsində, biri isə Qayaaltı
kolleksiyanın 5 №-li daşında aşkar edilmişdir (6-cı tablo, şəkil A).
Balıq şəkillərinin hamısı xarici görünüşcə bədən quruluşunun əlamətlərinə
görə nərə balığı cinsindəndir. Hamısında burun hissə küt verilmiş, quyruq
üzgəclərindən üstdəki xeyli uzundur. İki balığın (daş № 104 və 105-də) arxa
hissəsi, 49 №-li daşda isə başı silinib saxlanmamışdır. Hər üçü nisbətən kiçik
ölçülüdür. Onların uzunluqları qalmış hissədə 50 sm qədərdir. Qalan üç bütöv balıq
şəklindən 104 №-li daşdakının uzunluğu 115 sm, 105 №-li daşdakınınkı 158 sm,
Qayaaltı kolleksiyadan 5 №-li daşdakı balıq şəklinin uzunluğu isə 430 sm-dir.

Qobustana səyahət bölməsində «Ana zağa»dakı ulu nənə bizə bu sonuncu
balığın bölgə olduğunu demişdi. (Qeyd edək ki, bizim zəmanəmizdə, bir neçə il
bundan qabaq Xəzər dənizində uzunluğu 4 metrdən, ağırlığı bir tondan artıq nərə
cinsli balıq tutulması haqda qəzetdə məlumat olmuşdu). Qalan iki iri ölçülü
balıqlar da bəlkə bölgədir. Hər halda hər üçü nərə cinsli balıqlardır. Belə çıxır ki,
qədim Qobustanda yalnız nərə ovlayıblar? Demək çətindir. Hər halda «Ana
zağada» çox iri nərə balığının üzgəcinin mili tapılmışdır. Nərə balığında başqa
sümük olmadığını nəzərə alsaq fikrimizin doğruluğuna təkid edə bilərik.
104 №-li daşdakı balıq şəkli bir növ ovlanma vəziyyətində çəkilmişdir.
Qobustanda yuxarı səki sahəsi üzrə 33 və 45, aşağı səki üzrə isə 9 №-li daşda tor
şəkilləri var və çox güman ki, balıqçılıq torudur. Qazıntılar zamanı çay daşından
iki tərəfindən gəz açılmış, balıqçılıq toru üçün ağırlıq daşı kimi, işlədilmiş çoxlu
pərsəng tapılmışdır. Bunlar bütövlükdə qədim Qobustanda balıqçılığın da əsas
həyat mənbələrindən olduğunu göstərir. Bəs, doğrudandamı qədim qobustanlılar
ancaq nərə cinsli, sümüksüz balıqları ovlayıblar? Sözsüz ki, yox. Balıq
sümüklərinin min illər ərzində, özü də Qobustan düşərgələrində saxlanmaması
(düşərgələrin mədəni təbəqələrində ətraf qayaların havadan yığdığı şeh hesabına
həmişə nəmişlik hiss olunur) təəccüb doğurmamalıdır. Qədim qobustanlılar isə
balıqlarla yanaşı dənizdə suiti, su tısbağası da ovlamışlar. Qazıntılar zamanı «Ana
zağa»dan suiti sümüyü də aşkar edilmişdir. Aşağı səki sahəsində çoxlu qayıq
şəkilləri ilə yanaşı qarmağa düşmüş tısbağa təsviri də vardır. Bu baxımdan
Qobustan qayalarındakı qayıq təsvirlərinin çoxluğu da qədim qobustanlıların
təsərrüfatında balıqçılığın nə qədər geniş və inkişaf etdiyinə sübutdur.

Ön Türkler

On yılı aşkın bir zamandan beri yaptığımız çalışmalar Gobustan, Kemi kaya, Kelbecer kayaları, ayrıca Azerbaycan’ın halı ve kilim sanatı, medeni eşyaları ve mimari eserlerindeki binlerce yıllık yazı, damga ve işaretlerin, söz, kavram ve ideogram olarak okunması doğrultusunda inancımızı artırmış ve siyasi görüşler hakkında çok önemli bilgileri açığa çıkaracaktır.Unutulmuş etnonimlerden biri olarak, Azarbaycan halkının ilk çekirdeğini oluşturduğu zannedilen As’lar veya Az’ların ismini zikredebiliriz. Bu halk hakkında verilen bilgiler çok çeşitli ve karışıktır.

İlk Türkler kendi atalarının Bozkurtla (Askurt) ilgili olduğunu düşünmüşler, M.Kaşgari (XI.asır) onu “as börü” diye adlandırmıştır. Oğuzlar arasında “as kurt” olarak tanınmış olan bu muhteşem mitolojik kült çok büyük bir siyasi anlam kazanmıştır. Şimdi Kurdaspur adıyla Hinditan’daki şehir ve vaktiyle Kür sahilinde “Askurt” ve “Azgur” adıyla tanınan şehir şüphesiz ki askurlarla ilgilidir. Azerbaycan’da “Gurdlar Köyü” (Berde Agdam), “Gurt Tepesi, (Ağçabedi) büyük bir ihtimalle askurdun şerefine bu şekilde adlandırılmıştır.

Böylece Aslar Kafkasya’da ve özellikle Nahçivan’da , Kazah’da Kelbeçer’de, Golbustan’da v.s. yerlerde kendilerinin ilk yazı medeniyetlerini de M.Ö. tahminen 10.000-8.000’li yıllarda yaratmışlardır. As yazısı ve damgası eski dünya yazı medeniyeti tarihinde de ilk örnek olarak dikkati çekmektedir.

Damga, işaret, piktograf ve hiyerogliflerin transkripleri ve okunuşları onların (Asların) kayıtsız şartsız bir Türk kavmi olduğunu doğrulamaktadır. Biz ayrıca şunu da belirtmek isteriz ki bu yazıda sadece asların (azlar) adını koruyup saklayan birçok işaret ve damgalardan ikisi ve onların iştiraki ile meydana gelen bazı figürler hakkında bilgi verdik. Bunların çok ve çeşitli olduğunu bir kez daha hatırlatmakta fayda vardır.

“Azerbaycan”, “Özbek”, “Oğuz” , “Çuvaş”, “Hakas”, “Karagas”, “Tuva”, v.s. gibi kavimlerin kökeninde esas unsur olarak duran Asların, Gobustan kayaları üzerindeki esli medeniyet örnekleri, bu halkın tarihini öğrenmek için en güvenilir kaynaktır.