Qıpçaq qrupu türk dillərinin oxşar və fərqli xüsusiyyətləri

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik
İnstitutu Elmi Şurasının qərarı ilə nəşr olunur.

Elmi redaktor: Məhəbbət MİRZƏLİYEVA
filologiya elmləri doktoru

Rəyçilər: Kamilə VƏLİYEVA
filologiya elmləri doktoru

İlham TAHİROV
filologiya elmləri doktoru

Gülnarə Fəxrəddinqızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası. Bakı, «Nurlan» –
264 s.

Monoqrafiyada zaman kateqoriyası ilk dəfə olaraq bütün türk dillərinin materialları
əsasında müqayisəli şəkildə tədqiq olunmuş, türk dillərinin dialekt və şivələrində felin zamanlar
sistemi ilə bağlı morfoloji uyğunluqlar və morfoloji ayrılmalar öz əksini tapmış, türk dillərində
felin zamanlarının semantik və üslubi xüsusiyyətləri dəqiqləşdirilmişdir. Bu baxımdan tədqiqatın
nəticələri türkologiyada həmin sahə ilə bağlı əsərlərin yazılması üçün yeni istiqamətlər aça bilər.
İltisaqi dil quruluşuna malik türk dillərində felin zamanlarının morfoloji,semantik və üslubi
xüsusiyyətlərinin bütün çalarları ilə zəngin dil faktları əsasında araşdırıldığı tədqiqatın nəticələ-
rindən türk dillərinin morfologiyasına həsr olunmuş dərslik və ya dərs vəsaitlərinin hazırlanma-
sında, ali və orta ümumtəhsil müəssisələrində fel bəhsinin, eləcə də felin zamanlarının tədrisində
istifadə oluna bilər. Monoqrafiya həm nəzəri, həm də əməli əhəmiyyətə malikdir. İşin elmi
nəticələri türk dillərinin tarixi-müqayisəli morfologiyası, semasiologiyası, üslubiyyatının yaradıl-
ması istiqamətində yeni elmi monoqrafiyaların yazılmasında böyük rol oynaya bilər.
Monoqrafiyadan türkoloq-dilçilər, filologiya fakültələrinin bakalavr, magistr və
doktorantları faydalana bilərlər.

Gülnarə Fəxrəddin qızı. Türk dillərində zaman kateqoriyası. Bakı. 2010,s. 1 A

A
A
Z
Z
Ə
Ə
R
R
B
B
A
A
Y
Y
C
C
A
A
N
N

M
M
İ
İ
L
L
L
L
İ
İ

E
E
L
L
M
M
L
L
Ə
Ə
R
R

A
A
K
K
A
A
D
D
E
E
M
M
İ
İ
Y
Y
A
A
S
S
I
I

N
N
Ə
Ə
S
S
İ
İ
M
M
İ
İ

a
a
d
d
ı
ı
n
n
a
a

D
D
İ
İ
L
L
Ç
Ç
İ
İ
L
L
İ
İ
K
K

İ
İ
N
N
S
S
T
T
İ
İ
T
T
U
U
T
T
U
U

Bu kitabımı həyatda əldə etdiyim bütün uğurlarıma görə
minnətdar olduğum atam
Fəxrəddin Fehruz oğlu Əliyevə

həsr edirəm.

G
G
Ü
Ü
L
L
N
N
A
A
R
R
Ə
Ə

F
F
Ə
Ə
X
X
R
R
Ə
Ə
D
D
D
D
İ
İ
N
N
Q
Q
I
I
Z
Z
I
I

T
T
Ü
Ü
R
R
K
K

D
D
İ
İ
L
L
L
L
Ə
Ə
R
R
İ
İ
N
N
D
D
Ə
Ə

Z
Z
A
A
M
M
A
A
N
N

K
K
A
A
T
T
E
E
Q
Q
O
O
R
R
İ
İ
Y
Y
A
A
S
S
I
I

N
N
u
u
r
r
l
l
a
a
n
n

B
B
a
a
k
k
ı
ı

–
–

2
2
0
0
1
1
0
0

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
2

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik
İnstitutu Elmi Şurasının qərarı ilə nəşr olunur.

Elmi redaktor: Məhəbbət MİRZƏLİYEVA
filologiya elmləri doktoru

Rəyçilər: Kamilə VƏLİYEVA
filologiya elmləri doktoru

İlham TAHİROV
filologiya elmləri doktoru

Gülnarə Fəxrəddinqızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası. Bakı, «Nurlan» –
264 s.

Monoqrafiyada zaman kateqoriyası ilk dəfə olaraq bütün türk dillərinin materialları
əsasında müqayisəli şəkildə tədqiq olunmuş, türk dillərinin dialekt və şivələrində felin zamanlar
sistemi ilə bağlı morfoloji uyğunluqlar və morfoloji ayrılmalar öz əksini tapmış, türk dillərində
felin zamanlarının semantik və üslubi xüsusiyyətləri dəqiqləşdirilmişdir. Bu baxımdan tədqiqatın
nəticələri türkologiyada həmin sahə ilə bağlı əsərlərin yazılması üçün yeni istiqamətlər aça bilər.
İltisaqi dil quruluşuna malik türk dillərində felin zamanlarının morfoloji,semantik və üslubi
xüsusiyyətlərinin bütün çalarları ilə zəngin dil faktları əsasında araşdırıldığı tədqiqatın nəticələ-
rindən türk dillərinin morfologiyasına həsr olunmuş dərslik və ya dərs vəsaitlərinin hazırlanma-
sında, ali və orta ümumtəhsil müəssisələrində fel bəhsinin, eləcə də felin zamanlarının tədrisində
istifadə oluna bilər. Monoqrafiya həm nəzəri, həm də əməli əhəmiyyətə malikdir. İşin elmi
nəticələri türk dillərinin tarixi-müqayisəli morfologiyası, semasiologiyası, üslubiyyatının yaradıl-
ması istiqamətində yeni elmi monoqrafiyaların yazılmasında böyük rol oynaya bilər.
Monoqrafiyadan türkoloq-dilçilər, filologiya fakültələrinin bakalavr, magistr və
doktorantları faydalana bilərlər.

4602000000 Qrifli nəşr
Н – 098 – 2010 @Gülnarə Fəxrəddinqızı, 2010

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
3

İ
İ
S
S
T
T
E
E
D
D
A
A
D
D

V
V
Ə
Ə

E
E
L
L
M
M
İ
İ

Q
Q
A
A
B
B
İ
İ
L
L
I
I
Y
Y
Y
Y
Ə
Ə
T
T
İ
İ
N
N
,
,

N
N
Ə
Ə
Z
Z
Ə
Ə
R
R
İ
İ

B
B
İ
İ
L
L
İ
İ
K
K

V
V
Ə
Ə

B
B
A
A
C
C
A
A
R
R
I
I
Ğ
Ğ
I
I
N
N
,
,

E
E
L
L
M
M
Ə
Ə

V
V
U
U
R
R
Ğ
Ğ
U
U
N
N
L
L
U
U
Q
Q

V
V
Ə
Ə

Ç
Ç
A
A
L
L
I
I
Ş
Ş
Q
Q
A
A
N
N
L
L
I
I
Ğ
Ğ
I
I
N
N

L
L
A
A
B
B
Ü
Ü
D
D

N
N
Ə
Ə
T
T
İ
İ
C
C
Ə
Ə
S
S
İ
İ

Azərbaycan dilçiliyində dilin bu və ya digər kate-
qoriyası ilə bağlı istər sinxron, istərsə də diaxron as-
pektdə saysız-hesabsız tədqiqatlar mövcud olsa da, hə-
min kateqoriyaların bu və ya digər problemini tarixi-
müqayisəli və tipoloji təhlilə cəlb etmək zəruriyyəti hələ
də qalmaqdadır. Belə kateqoriyalardan biri də həm fəl-
səfi, həm də dilçilik baxımından xüsusi maraq doğuran
və tədqiqinə bu gün də ehtiyac duyulan zaman kateqo-
riyasıdır.
Felin zamanları dünya dilçilyində, eləcə də tür-
kologiyada aktuallığını bu günə kimi itirməyən mövzu-
lardan olub, həllini hələ də tapmayan bir sıra mübahisəli
məqamları ilə diqqət çəkir.
Əyani aspirant Gülnarə Fəxrəddin qızı Əliyevanın
“Türk dillərində zaman kateqoriyası” mövzusuna müra-
ciəti bu baxımdan heç də təsadüfi xarakter daşımır.
Azərbaycan dilçiliyində akademik A.A.Axundov
kimi görkəmli bir alimin vaxtı ilə yazdığı və bu gün də
dilçilərin stolüstü kitabına çevrilmiş “Felin zamanları”
əsərinin möhtəşəmliyi danılmaz faktdır. Belə bir əsər-
dən sonra bu mövzuya müraciət elmdə ilk addımlarını
atan gənc tədqiqatçıdan böyük cəsarət istəyir. Özündə
belə bir cəsarəti tapa bilmiş aspirant Gülnarə Əliyeva

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
4

Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə olaraq türk dillərində
felin zamanlarını tədqiqata cəlb etmiş, istedad və elmi
qabiliyyətinin, nəzəri bilik və bacarığının, elmə vurğun-
luğu və həsəd aparılası çalışqanlığının labüd nəticəsi
kimi türkologiyaya töhfə ola biləcək bitkin bir elmi əsər
– hər bir gənc tədqiqatçının arzu etdiyi sanballı bir mo-
noqrafiya ortaya qoymuşdur.
Sinxron planda yazılmış əsərdə tədqiqatçı ilk növ-
bədə türkoloji tədqiqatların araşdırılması – bu və ya
digər türk dilində zaman kateqoriyasına həsr olunmuş,
demək olar ki, bütün əsərlərin təhlili fonunda felin za-
man kateqoriyasının mahiyyətini açmağa, onun təsnifat
prinsiplərini müəyyənləşdirməyə, fel zamanlarının say
müxtəlifliyinin elmi izahını verməyə, zaman kateqo-
riyasının qrammatik əlamətlərini bütün əlvanlığı ilə türk
dillərinin zəngin materialları əsasında nümayiş etdir-
məyə, mövcud dilçilik baxışlarını müəllif mövqeyini
bildirməklə şərh etməyə çalışmışdır.
Zaman kateqoriyasının linqvistik tədqiqatı prose-
sində çox zaman ona sırf fəlsəfi tərəfdən, ən yaxşı halda
yalnız semantik cəhətdən yanaşılmış və yanaşılır. Nəti-
cədə bu kateqoriyanın qrammatik mənasını müəyyən-
ləşdirən morfoloji xüsusiyyətlərin, zəngin morfoloji əla-
mətlərin əhəmiyyəti azaldılır, bununla da təkcə mübahi-
səli məqamlar deyil, yanlış mövqelər də ortaya çıxmış
olur.
Gülnarə Əliyevanın zaman kateqoriyasını sırf dil-
çilik hədəfinə çevirməsi, felin zamanlarına məhz bu
yöndən yanaşması türk dillərində onların düzgün təsni-

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
5

fatını aparmağa, zaman şəkilçilərinin linqvistik təbiəti-
nə aydınlıq gətirməklə onların mənşəyi və inkişaf yol-
ları haqqında elmi fikir yürütməyə imkan yaratmışdır.
Zaman şəkilçilərinin aydın mənzərəsini yaratmaq məq-
sədi ilə türk dillərinin bütün qrupları üzrə müəllifin tər-
tib və təqdim etdiyi sxemlər bu və ya digər zaman şə-
kilçisinin türk ədəbi dillərində, eləcə də türk dillərinin
dialektlərində yayılma arealını, istifadə dairəsini və iş-
lənmə tezliyini müəyyənləşdirmək üçün aydın göstəri-
cidir.
Müəllifin əsərdə zaman və həmhüdud kateqoriya-
lar məsələsinə yer verməsi də, bizcə, təqdirəlayiqdir.
Belə ki, feli sifət, feli bağlama, eləcə də felin arzu, va-
cib, lazım kimi şəkilləri yalnız semantik cəhətdən deyil,
formal əlamətləri ilə də felin zaman kateqoriyasına bağ-
lıdırlar. İsmi və feli xəbərlərin şəxslər üzrə təsrifi zama-
nı işlənən şəkilçilərin ayrı-ayrı adlar daşımasına baxma-
yaraq eyni kökdən nəşət tapdıqlarını, mahiyyətcə eyni
olduqlarını söyləyən aspirantın fikirləri də düşündürü-
cüdür və əslində yeni tədqiqatlara yol açır.
Fel zamanlarının semantik təbiətini, zaman şəkilçi-
lərinin birinin digərinin yerində işlənə bilmə məqamla-
rını türk dillərinin zəngin dil faktları ilə çözələyən, bu
zaman türk dillərinin dialektlərindən bəhrələnən və bu-
nunla da felin zamanlarının tarixi inkişaf yolunu izləmə-
yə çalışan müəllifin elmi mülahizələri də maraqlı və
cəlbedicidir.
Mübahisələr hədəfi olan bütün bu məsələləri tədqi-
qatçı öz təhlil süzgəcindən keçirərək əsaslı elmi qənaət-

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
6

lər əldə etmişdir. Əlbəttə, müəllifin bəzi mülahizələri
(məsələn, -maqda, -məkdə formal əlamətini zaman şə-
kilçisi kimi qəbul etməməsi, şəxs sonluqları və xəbər
şəkilçisi adları altında təqdim olunan morfoloji əlamət-
lərin eyniliyini göstərməyə çalışması və s.) mübahisə
obyektinə çevrilə bilər. Lakin yüksək elmi savadı, mən-
tiqi təfəkkürü və polemika mədəniyyəti aspirantın hər
hansı mübahisəli məqamda öz şəxsi mövqeyini layiqin-
cə müdafiə edəcəyinə əminlik yaradır.
Zəngin elmi-nəzəri ədəbiyyatdan, müxtəlif türk
xalqlarının ədəbi nümunələrindən, intenetlə əldə etdiyi
məlumatlardan yaradıcılıqla bəhrələnən aspirantın mo-
noqrafiyası dilinin səlisliyi ilə seçilən, mövzunu tam
əhatə edən və sruktur baxımdan bitkin olan dəyərli əsər-
dir.
Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə olaraq bütün türk
dillərinin ədəbi dil və dialekt materialları əsasında za-
man kateqoriyasını müqayisəli tədqiqata cəlb edən Gül-
narə Fəxrəddin qızı Əliyevanın timsalında türkoloji alə-
mə istedadlı, elmə vurğun, əməksevər bir gənc qədəm
basır. İnanıram ki, türk dillərinin hər hansı bir məsələsi-
nin araşdırılmasında, ən mürəkkəb problemlərinin həl-
lində elmi-məntiqi təfəkkürü, yüksək məsuliyyətliliyi,
elmə sonsuz istəyi və zəhməti ilə seçilən aspirantımın da
öz sözü olacaqdır.
Yekun olaraq demək istərdim ki, Gülnarə Fəxrəd-
din qızı Əliyevanın “Türk dillərində zaman kateqori-
yası” monoqrafiyasını bu sahədə nəinki Azərbaycan dil-
çiliyində, eləcə də türkoloji aləmdə atılan uğurlu addım

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
7

kimi yüksək qiymətləndirir və onun layiqli bir tədqiqat
əsəri olaraq tanınmış türkoloqlar tərəfindən bəyəniləcə-
yinə, müəllifinə isə rəğbət qazandıracağına ürəkdən
inanıram.

Məhəbbət MİRZƏLİYEVA
filologiya elmləri doktoru

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
8

G
G
İ
İ
R
R
İ
İ
Ş
Ş

İstər Azərbaycan dilçiliyində, istərsə də türkologi-
yada ayrı-ayrı türk dillərinin materialları əsasında felin
zamanlarına həsr olunmuş bir sıra əsərlər vardır. Lakin
qeyd etməliyik ki, felin zaman kateqoriyası əksər türk
dillərinin – oğuz, qıpçaq, bulqar, karluq və uyğur-oğuz
qrupları türk dillərinin materialları əsasında müqayisəli
qarşılaşdırma üsulu ilə araşdırılmamış, xüsusi tədqiqata
cəlb edilməmişdir. Bu vəziyyət “Türk dillərində zaman
kateqoriyası” mövzusunun aktuallığını şərtləndirir.
Digər tərəfdən, müqayisəli araşdırma zamanı türk
dillərində felin zaman kateqoriyasında ədəbi dil xüsu-
siyyətləri ilə dialekt xüsusiyyətlərinin indiyədək qarşı-
laşdırılmaması,morfoloji əlamətlərin bu baxımdan üst-
üstə düşən və düşməyən tərəflərinin aydınlaşdırılmama-
sı mövzunun aktuallığına bir daha zəmin yaradır.
Araşdırmanın əsas məqsədi türk dillərində felin za-
man kateqoriyasını həm sinxron, həm də diaxron planda
struktur-semantik və üslubi xüsusiyyətləri ilə birlikdə
tədqiq etməkdir.
Bu məqsədlə monoqrafiyada müasir türk dillərində
felin zaman kateqoriyasının mahiyyətinin açıqlanması-
na səy göstərilmiş, türk dillərində felin zaman kateqori-
yasının tədqiqi tarixi izlənilməklə mövcud istiqamət və
baxışları təqdim və təhlil edilmiş, oğuz, qıpçaq, bulqar,
karluq, uyğur-oğuz qrupu türk dillərində fel zaman-
larının oxşar və fərqli əlamətləri meydana çıxarılmış,

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
9

müasir türk dillərində felin zaman formalarının mor-
foloji əlamətləri, onun struktur-semantik və üslubi xüsu-
siyyətləri tarixi-müqayisəli təhlil fonunda aşkarlanmış,
türk dillərində həmhüdud kateqoriyalarda zaman məsə-
ləsi araşdırılmış, müqayisə olunan türk dillərində felin
zaman kateqoriyası dialektoloji aspektdə izlənilməklə
ədəbi dil və dialekt xüsusiyyətləri üzə çıxarılmış, felin
zaman formalarının semantik və üslubi inkişaf yolu ay-
dınlaşdırılmışdır.
Tədqiqat müasir türk dillərinin faktik materialları
əsasında sinxron planda aparılmış, lakin lazım gəldikdə
diaxron aspektə müraciət edilmişdir. Tədqiqat prosesin-
də təsviri, müqayisəli və qarşılaşdırma metodlarından
istifadə olunmuşdur.

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
10

I
I

F
F
Ə
Ə
S
S
İ
İ
L
L

T
T
Ü
Ü
R
R
K
K

D
D
İ
İ
L
L
L
L
Ə
Ə
R
R
İ
İ
N
N
D
D
Ə
Ə

F
F
E
E
L
L
İ
İ
N
N

Z
Z
A
A
M
M
A
A
N
N
L
L
A
A
R
R
I
I
:
:

T
T
Ə
Ə
D
D
Q
Q
İ
İ
Q
Q
A
A
T
T
L
L
A
A
R
R
,
,

İ
İ
S
S
T
T
İ
İ
Q
Q
A
A
M
M
Ə
Ə
T
T
L
L
Ə
Ə
R
R

V
V
Ə
Ə

B
B
A
A
X
X
I
I
Ş
Ş
L
L
A
A
R
R

Qrammatik zaman bizdən asılı olmayaraq obyektiv
aləmdə mövcud olan zamanın insan təfəkküründəki tə-
zahürünün dildə ifadə olunmasıdır.Qrammatika özün-
dən zaman yaratmır, o yalnız insan şüurunda əks olunan
obyektiv zamanı dildə xüsusi əlamətləri ilə qeyd edir və
bununla yanaşı onu xeyli konkretləşdirir
1
.
Felin zaman kateqoriyası obyektiv zamanın inikası
olub, hərəkətin danışıq vaxtına və yaxud zaman əlaqə-
lərinin əsası kimi qəbul edilmiş hər hansı başqa bir da-
nışıq vaxtına münasibətini bildirir
2
.
Türk dillərində felin zamanları olduqca geniş, ma-
raqlı və mürəkkəb kateqoriyadır. Türk dillərinin sayının
çoxluğu, zaman formalarının müxtəlifliyi, hər bir türk
dilinin özünəməxsus inkişaf tarixi, təbii ki, oxşar xüsu-
siyyətlərlə yanaşı, bir sıra fərqli xüsusiyyətlər də kəsb
etmişdir.
Türkologiyada felin zamanları kəmiyyət etibarı ilə
müxtəlifdir. Biz monoqrafiyada dilçilikdə hamı tərəfin-
dən qəbul edilən 3 zaman – indiki, keçmiş və gələcək
zamanların formal əlamətlərindən bəhs edəcəyik.

1
Axundov A.A. Felin zamanları. Bakı, ADU nəşri, 1961, s. 4.
2
Yenə orada, 12.

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
11

Hər saniyə ərzində bir saniyə əvvəlki gələcək za-
man indiki zamana, bir saniyə əvvəlki indiki zaman isə
keçmiş zamana çevrilir. İnsan təfəkküründə indiki za-
man keçmiş və gələcək zamanın müəyyən olunması
üçün meyar rolunu oynadığına görə “indiki zaman an-
layışı yoxdursa, keçmiş və gələcək zaman anlayışı da
ola bilməz” fikri obyektiv zamanın dərk olunmasında
bir aksiom kimi qəbul olunmalıdır
1
.
V.Q.Quzevin zaman kateqoriyasına münasibəti
maraqlıdır. O yazır:“Əgər qrammatik zaman mənaları-
nın istiqamət nöqtəsi kimi indiki vaxtın dillə ifadə olu-
nan və qrammatikləşmiş obrazı, yəni qrammatik indiki
zaman hesab olunarsa, onda hərəkətin qrammatik indiki
zamanla xronoloji əlaqələndirilməsinin bu və ya digər
növü istənilən feli zaman forması (əgər belələri dildə
varsa) mənasında əks olunur. Məsələn, onunla bir vaxta
düşən, ondan əvvəl və sonra gələn. Zaman formalarının
toplusu onların mənalarının yaxınlığı əsasında(onların
hər birində ümumi məzmunun – indiki zamanla xrono-
loji əlaqələndirmənin mövcudluğu səbəbindən) zaman
kateqoriyasını təşkil edir”
2

“Fellərdə zaman kateqoriyası iki işin icrası arasın-
dakı zamanın müddətini müəyyən edir. Yəni,icra olun-
muş, olunan və olunacaq bir işin icrası haqqında xəbər
verilən zaman arasındakı müddəti müəyyən edir”
3

1
Əsgərov M.B. Zaman formaları. Adverbial formaları və onlar arasında
funksional semantik əlaqələr. Bakı, “Nurlan”, 2002, s. 11.
2
Гузев

В.Г.Очерки по теории тюркского словоизменения:глагол.Л.,1990,с.68
3
Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, Maarif, 1973,

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
12

Qrammatik zaman bizdən asılı olmayaraq obyektiv
aləmdə mövcud olan zamanın insan beynindəki inika-
sının dildəki ifadəsidir. Lakin məntiqi zaman kateqori-
yasından fərqli olaraq o (qrammatik zaman–G.Ə) müx-
təlif dillərdə müxtəlif formalarda olur
1
.
Bu fikrə əsaslanaraq, biz də qrammatik zaman ka-
teqoriyasının müxtəlif türk dillərində müxtəlif forma-
larda təzahür etdiyini söyləyə bilərik.
Türk dillərində tarixən və hal-hazırda da qramma-
tik zaman formalarının sayını artırma və azaltma hal-
larına həmişə rast gəlinir. İstər rus dilçiliyində, istər tür-
kologiyada, eləcə də Azərbaycan dilçiliyində bununla
bağlı xeyli fikirlər söylənilmiş, müxtəlif elmi araşdırma-
lar aparılmış, türk dillərində zaman formalarının sayının
müəyyənləşdirilməsinə cəhdlər göstərilmişdir. Təbii ki,
uyğun gələn fikirlərlə yanaşı, fikir ayrılıqları, mübahi-
səli məqamlar da olmuşdur.
1. Azərbaycan dilçiliyində fel zamanlarının tədqiqi
Azərbaycan dilçiliyində felin zamanlarının geniş
və ətraflı tədqiqi akademik A.A.Axundovun adı ilə bağ-
lıdır. Onun Azərbaycan dilinin materialları əsasında
yazdığı “Felin zamanları” adlı namizədlik dissertasiya-
sı
2
, 1961-ci ildə nəşr olunmuş eyniadlı kitabı,
1
bu möv-

s.190.
1
Axundov A.A.Ümumi dilçilik (Dilçiliyin tarixi nəzəriyyəsi və metod-
ları). Bakı, “Maarif” nəşriyyatı, 1979,
s. 82.
2
Axundov A.A.Felin zaman kateqoriyaları. Filologiya elmləri namizədi
alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim olunmuş avtoreferatı. (NDA). Bakı,
1958, 25 s.

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
13

zu ilə bağlı bir sıra məqalələri
2
bu gün də öz elmi
əhəmiyyətini və əvəzsizliyini saxlamaqdadır.
Felin zamanlarının tədqiqi A.A.Axundovun 1961-
ci ildə nəşr olunmuş “Felin zamanları” kitabında geniş
və ətraflı işıqlandırıldığından biz, əsasən, 1950-ci ildən
sonra ümumi dilçilikdə, eləcə də türkologiyada fel za-
manlarının tədqiqini,onların təsnifi prinsiplərini,struk-
tur-semantik və üslubi xüsusiyyətlərini araşdırmağa ça-
lışacağıq.
1951-ci ildə nəşr olunmuş “Azərbaycan dilinin
qrammatikası” kitabında “idi”, “imiş” hissəciyi ilə əmə-
lə gələn mürəkkəb formalar felin keçmiş zaman forma-
ları kimi verilir, felin 12 zaman formasının olduğu gös-
tərilir
3
.
Əsərdə qeyd olunan mülahizələrin yalnış, səhv və
birtərəfli olması akademik A.A.Axundov tərəfindən ət-

1
Axundov A.A. Felin zamanları. Bakı, ADU nəşri, 1961, 137 s.
2
Axundov A.A.Felin gələcək zamanı.//Azərbaycan dili və ədəbiyyatının
tədrisi.I buraxılış. Bakı,1960,s.89-95;AxundovA.A.Felin indiki zamanı. //
Azərbaycan dili materialları əsasında.S.M.Kirov adına ADU-nun Elmi
əsərləri.Bakı,1958, №2,s.119-130; Axundov A.A.Felin zaman kateqoriya-
sının tədqiqi tarixindən.//Aspirantların elmi əsərləri.3-cü buraxılış. Bakı.
1957,s.21-37;Axundov A.A.Felin zamanları məsələsinə dair.// S.M.Kirov
adına ADU-nun Elmi əsərləri.Bakı,1958, №2, s.133-136;Axundov A.A.
Felin zamanlarının üslubi xüsusiyyətləri//Filologiya fakültəsinin əsərləri.
Bakı,1958,s.211-213;Axundov A.Fəlsəfi və qrammatik zaman kateqoriya-
ları. Dil və ədəbiyyat.I c.,2003,s.199-204; Axundov A.A.Türk dillərində
felin zaman formalarının mənşəyi məsələsinə dair. Dil və ədəbiyyat.I c.
Bakı,2003,s.266-276;Axundov A.A.Türk dillərində zaman və sıra kateqo-
riyalarının qarşılıqlı əlaqəsi.Dil və ədəbiyyat.I c.,2003, s.200-266.
3
Azərbaycan dilinin qrammatikası.I h.,Bakı,Azərb.SSR EA nəşriyyatı,1951

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
14

raflı izah edilərək sübut olunduğu üçün təkrarçılığa yol
vermək istəmir və diqqəti 1960-cı ildə nəşr olunan
“Azərbaycan dilinin qrammatikası” əsərinə yönəldirik.
“Azərbaycan dilinin qrammatikası”nın 1960-cı il
nəşrində felin zamanları ilə bağlı fikirlər əslində 1951-ci
ildə nəşr olunmuş qrammatika kitabındakı fikirlərin bir
qədər inkişaf etdirilmiş, dəyişdirilmiş forması idi.
1951-ci il nəşrindən fərqli olaraq burada aşağıdakı
dəyişikliklər edilmişdir:
1)

12 zaman deyil,11 zaman formasından bəhs olunur.
Bu zaman formalarından bir neçəsi birləşdirilmiş və
bir neçə yeni zaman forması əlavə olunmuşdur.Hə-
min zaman formaları aşağıdakılardan ibarətdir:
1. Şühudi keçmiş 6. Bitməmiş keçmiş zaman
2. Nəqli keçmiş 7. Davamlı keçmiş zaman
3. Uzaq keçmiş 8. İndiki zaman
4. Qəti-gələcəkli zaman 9. Davamlı indiki zaman
5. Qeyri-qəti gələcəkli zaman 10. Qəti gələcək zaman
11.Qeyri-qəti gələcək zaman

Nəqli keçmiş zaman forması öz daxilində nəqli keç-
miş-1 və nəqli keçmiş-2 formalarına ayrılır.
3)

“idi”, “imiş” köməkçi felləri ayrı-ayrılıqda deyil, ey-
ni zaman forması daxilində birləşərək, biri-digərini
asanlıqla əvəz etməklə, müvafiq zaman formaları
əmələ gətirirlər.
Bu fikrə bir qədər aydınlıq gətirək. Belə ki, I kitab-
da “idi” və “imiş” köməkçi fellərinin əmələ gətirdiyi za-
man formalarının hər biri xüsusi növ kimi göstərilir:

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
15

bizə məlum olan 2 keçmiş zaman formasından başqa
aşağıdakı zamanların adı çəkilir:
bitməmiş keçmiş nəqli rəvayət
müzareli keçmiş bitməmiş rəvayət
gələcəkli keçmiş müzareli rəvayət
gələcəkli rəvayət
“İdi” hissəciyinin iştirakı ilə əmələ gələn fel za-
manları ayrıca qeyd olunsa da,“imiş” hissəciyinin əmələ
gətirdiyi zaman formalarından xüsusi söhbət açılmır. II
kitabda isə “idi” və “imiş” hissəciklərinin yaratdığı za-
man formaları birləşdirilərək bir zaman adı altında təq-
dim olunur.
Məsələn, əgər I kitabda felin əsası+ -ar
2
+ idi for-
ması müzareli keçmiş və felin əsası+-ar
2
+imiş forması
müzareli rəvayət adlandırılırsa, artıq II kitabda bu iki
forma bir zaman forması kimi göstərilərək qeyri-qəti
gələcəkli keçmiş zaman adlandırılır.
İndiki zaman 2 növdə özünü göstərir:indiki za-
man(-ır
2
) və davamlı indiki zaman(-maqda
2
). Təbii ola-
raq indiki zamanın II növü keçmiş zamanda da öz ək-
sini tapır.

1961-ci ilin yanvar ayının 17-20-də, Bakıda Azər-
baycan SSR Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiy-
yat və Dil İnstitutunun təşəbbüsü ilə “Türk dillərində fe-
lin zaman və şəkil kateqoriyaları məsələsinə həsr olun-

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
16

muş müşavirə keçirilmişdir
1
. Bu müşavirənin material-
larının toplusu 1968-ci ildə nəşr olunmuşdur
2
.
Müşavirədə N.A.Baskakov,A.Tursunov,S.Cəfərov,
M.Hüseynzadə, M.Şirəliyev, Z.Budaqova, N.Hacıyeva,
N.Ağazadə, A.A.Axundov,A.K.Ələkbərov,M.Rəhimov,
T.Əfəndiyeva, U.Əliyev, U.M.Yarullina, B.Xocayev və
başqaları iştirak etmiş, məruzələrin əksəriyyəti Azər-
baycan dilinin zaman və şəkil kateqoriyası probleminə
həsr olunmuşdur.
M.Hüseynzadə felin zamanlarını “zaman kateqori-
yası” başlığı altında verir. O, felin ənənəvi üç zamanını
göstərir: keçmiş, indiki və gələcək zamanlar. Müəllif
keçmiş zamanın şühudi və nəqli keçmiş, gələcək zama-
nın isə qəti və qeyri-qəti gələcək zaman formalarından
ibarət olduğunu yazır
3
.
Bununla yanaşı, M.Hüseynzadə felin zaman, şəxs
və şəkil kateqoriyalarından bəhs edərkən felin xəbər
şəklinin geniş izahını verir və burada da felin zamanla-
rından və onları ifadə edən morfoloji əlamətlərdən danı-
şır. O, xəbər şəklini iki hissəyə (sadə və mürəkkəb for-
malara) ayırır. Sadə xəbər şəklinə felin zamanlarını aid
edir. Mürəkkəb xəbər şəklinin isə zaman şəkilçilərindən

1
Совещание по вопросам категорий времени и наклонения глагола в
тюркских языках. Баку, Изд. АН Аз.ССР, 1961, 46 с.
2
Вопросы категорий времени и наклонения глагола в тюркских язы-
ках. Баку, «Элм», 1968, 229 с.
3
Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili.Bakı,Maarif,1983, s.169-176.

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
17

sonra felə “idi”, “imiş” və ya “isə” hissəciyinin əlavəsi
ilə yarandığını yazır
1
.
1958-ci ildə T.Əfəndiyevanın yazdığı namizədlik
dissertasiyası
2
felin keçmiş zamanına həsr edilmişdir.
Müəllif 2005-cü ildə bu mövzuya yenidən qayıtmış və
“Felin keçmiş zaman formaları”
3
adlı kitabını nəşr etdir-
mişdir. N.H.Ağazadə 1965-ci ildə “Müasir Azərbaycan
ədəbi dilində şəkil kateqoriyası”
4
, M.Ş.Rəhimov 1966-
cı ildə “Azərbaycan dilində fel şəkillərinin formalaş-
ması tarixi”
5
adlı doktorluq dissertasiyalarını yazaraq
felin zaman kateqoriyasına şəkil kateqoriyası daxilində
yanaşmışlar.
M.B.Əsgərovun 2002-ci il-də nəşr olunmuş “Za-
man formaları, adverbial fel formaları və onlar arasında
funksional semantik əlaqələr” adlı monoqrafiyası
6
da
məsələyə yanaşma orijinallığı ilə seçilir.
Azərbaycan dilçiliyində felin zamanlarına dair
konkret iki dilin müqayisəli şəkildə ifadəsi bir sıra əsər-
lərdə öz əksini tapmışdır. Felin zamanlarına həsr olun-
muş tədqiqatlar arasında İ.Tahirovun “Azərbaycan və

1
Yenə orada. s. 189-197.
2
Гаджиева Т.А. (Эфендиева). Система форм прошедшего времени
глагола в современном азербайджанском литературном языке.АКД.
М., 1958, 24 с.
3
Əfəndiyeva T.Felin keçmiş zaman formaları.Bakı,“Nurlan”,2005,132 s.
4
Агазаде Н.Г.Категория наклонения в современном азербайджанском лите-
ратурном языке. АДД. Баку, 1965, 75 с.
5
Рагимов М.Ш.История формирования наклонений глагола в азер-
байджанском языке. АДД. Баку, Изд. АН АССР, 1966, 99 с.
6
Əsgərov M.B. Zaman formaları. Adverbial formaları və onlar arasında funksio-
nal semantik əlaqələr. Bakı, “Nurlan”, 2002, 146 s.

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
18

ingilis dillərində zaman kateqoriyası” əsəri də özünə-
məxsusluğu və baxış yeniliyi ilə diqqətəlayiqdir.
Müəllif Azərbaycan dilində ilk dəfə olaraq zaman
probleminə yalnız felin zaman kateqoriyası daxilində
deyil, Azərbaycan dilinin müxtəlif səviyyələrində təza-
hür edən temporal anlayışların kompleks təsvirinin fo-
nunda araşdırılmasına
1
nail olmuşdur. Y.Kərimovun
“Azərbaycan və qazax dillərində felin zamanları”, R.Sa-
dıqovun “Müxtəlif sistemli dillərdə obyektiv və qram-
matik zaman əlaqələri” adlı monoqrafiyaları, F.Cahan-
girovun “İngilis dilində perifrastik zaman formaları və
onların Azərbaycan dilində ifadə formaları”, A.Öksüzün
“Müasir türk və Azərbaycan dillərində felin zamanları”,
L.Hüseynovanın “Felin davamlı zamanlar sistemi”, B.
Cəfərovanın “İngilis və Azərbaycan dillərində felin za-
manlar sistemi”, G.Həsənovanın “Fel zamanlarının mü-
qayisəli tipologiyası”
2
adlı dissertasiyaları son dövrdə
bu sahədə atılan uğurlu addımlar kimi qiymətləndirilə
bilər.

Qıpçaq qrupu türk dillərinin oxşar və fərqli xüsusiyyətləri

Orta təhsilini Qazax rayonunda almış (1945), Azərbaycan Dövlət Universitetinin şərqşünaslıq fakültəsini bitirmişdir (1950). Bir müddət müəllim işlədikdən sonra Azərbaycan Pedaqoji Xarici Dillər-nin ingilis dili fakültəsində təhsil almışdır. 1955-ci ildə Azərbaycan Pedaqoji Xarici Dillər İnstitunun ingilis dili fakültəsini bitirmiş, həmin il Moskvada SSRİ EA Dilçilik İnstitutuna işə qəbul edilmişdir. 1961-ci ildə “Azərbaycan dili abidələrində feli idarənin bəzi məsələlərinin müqayisəli surətdə işıqlandırılması” mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir.

Prof. V.İ.Aslanovun Azərbaycanda və xaricdə 100-dən artıq elmi məqaləsi çap olunmuşdur. Onun “Azərbaycan dilinin tarixi leksikologiyası” adlı doktorluq dissertasiyası türkologiyada yüksək qiymətləndirilmişdir.

V. Aslanov Azərbaycan Milli EA Dilçilik İnstitutunun baş elmi işçisi və türk dillərinin müqayisəli tədqiqi şöbəsinin ilk müdiri olmuş, direktor müavini vəzifəsində işləmişdir.

V. İ. Aslanov türk dili tarixinin müxtəlif problemlərindən bəhs edərkən KDQ materiallarına sistemli şəkildə istinad etmişdir. Qədim türk köklərini öz rekonstruksiya metodu ilə bərpa edən müəllif KDQ-dakı ana kökləri etalon kimi geniş xarakterizə etmişdir. Azərbaycan türkcəsinin tarixi qrammatika və ədəbi dil formalarının tiplərinə həsr olunmuş və çoxmüəllifli materiallar əsasında dialektüstü dil formalarının tiplərinə həsr olunmuş və çoxmüəllifli monoqrafik kitabda “Azərbaycan dili tarixində dialektüstü formaların varisliyi” adlı tədqiqatı diqqəti cəlb edir. Burada müəllif epos dilinin, o cümlədən eposun çox xarakterik örnəyi KDQ-nı yazılı ədəbi dil üçün ən böyük qaynaq-kəmiyyət və keyfiyyətcə ədəbi dilə qədərki ən böyük səviyyə kimi təhlil edir. KDQ-nı təhlil edərkən araşdırıcının dildaxili və dilxarici amillər, motivlər, meyllər baxımından eposu şərh etməsi xüsusən önəmlidir. Yazıda KDQ dilində oğuz-qıpçaq ünsürləri, danışıq dili vahidləri, təkrar formaları, deyimlər, tipik leksik, morfoloji və ünsürləri, danışıq dili vahidləri, təkrar formaları, deyimlər, tipik leksik, morfoloji və sintaktik, üslubi-poetik konstruksiyalar təhlil edilmişdir.

V.İ. Aslanov Moskvada, Daşkənddə, Almatıda, Bişkekdə, Sankt-Peterburqda, Ankarada, İstanbulda, Avstriyada, Hollandiyada və ABŞ-da və digər ölkələrdə keçirilən beynəlxalq konfransların iştirakçısı olmuşdur. Bu tədbirlərdə oxunan məruzələrin böyük bir qismində KDQ materiallarından geniş istifadə olunmuş və bəziləri bilavasitə KDQ-a həsr edilmişdir.

V.Aslanov 2001-ci ildə vəfat etmişdir. Ölümündən sonra onun elmi irsi türk dilləri şöbəsinin təşəbbüsü və şistetat Elmi Şurasının qərarı ilə toplanıb nəşr etdirilir. Artıq çoxcildliyin I cildi elmi ictimaiyyətə təqdim olunmuşdur. Görkəmli alimin 75 illik yubileyi ilə əlaqədar II cildin nəşri və elmi konfransın keçirilməsi nəzərdə tutulur.

1. Preemstvennostğ naddialektnıx form v istorii azerbaydcanskoqo əzıka. “Tipı naddialektnıx form əzıka”. M., 1981.

2. İssledovanie po istorii azerbaydcanskoqo əzıka dopisğmennoqo perioda. B., 1986 (V. Qukasyanla birlikdə).

ƏBDÜRƏHMAN MEHİ OĞLU CAVADOV

(1930 – 1998)

“Müasir Azərbaycan dili” şöbəsində kiçik elmi işçi vəzifəsindən baş elmi işçi vəzifəsinə qədər yüksəlmişdir.”Türk dillərinin müqayisəli tədqiqi” şöbəsinin müdiri vəzifəsində çalışmış, elm kadrların yetişməsində böyük xidmətlər göstərmişdir. Onun rəhbərliyi ilə şöbədə “Oğuz qrupu türk dillərinin lüğəti” tərtib olunmuş və çapa hazırlanmışdır.

1955-ci ildə “Azərbaycan dilində şəxssiz cümlə “mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir.

Ə.M.Cavadovu müasirləri görkəmli qrammatist adlandırırdılar. Dilimizin qrammatik quruluşunu çox gözəl və dəqiqliyi ilə bilirdi. 60-cı illərdə Akademiyanın buraxdığı “Azərbaycan dilinin qrammatikası” monoqrafiyalarının aparıcı müəlliflərindən olmuşdur.

Ə. Cavadovun doktorluq işi müasir Azərbaycan ədəbi dilində sintaktik vahidlərin sırası məsələsinə həsr edilmişdir. Müəllif bu əsərində dil vahidlərinin sıralanmasının mahiyyətini aydın izah etmiş, onun başqa dil hadisələri arasındakı mövqeyini müəyyənləşdirmiş, daha doğrusu, sıralanmanın digər dil hadisələri ilə oxşar və fərqli cəhətlərini göstərmiş, dil vahidlərinin (cümlədə sözlərin sırası; cüttərkibli və təktərkibli cümlələrdə sözlərin sıralanması; mürəkkəb cümlələrdə tərəflərin sıralanması və s.) sıralanma sistemini müəyyənləşdirmiş, sıralanmanın dil quruluşunda yerini və s.-ni dəqiqləşdirmişdir.

Ə. Cavadov dilçiliyimizdə ilk dəfə olaraq, “mətn sintaksisi”, “aktual üzvlənmə” və “mürəkkəb sintaktik bütöv” haqqında nəzəri fikir söyləmişdir. Mətnin bağlılığı problemində obyektiv, səbəb, zaman, məkan, tərzi-hərəkət münasibətlərinin əsas rol oynadığını göstərmişdir. Sintaktik bütövün qeyri-müəyyənlikdən müəyyənliyə doğru inkişafında meydana çıxan amilləri ilk dəfə olaraq f.e.d. Ə.Cavadov Azərbaycan mətnlərinin köməyilə öyrənmişdir.

Ə. Cavadov dil tarixi, dilimizin sintaksisi, təktərkibli cümlə problemi, bədii üslubiyyat, semantika və onamastika məsələləri ilə də müntəzəm məşğul olmuş, xeyli tədqiqat əsərləri yazmışdır. Onun məruzələri türkdili respublikalarda, xarici ölkələrdə də çap edilmiş, digər ölkələrdə, respublikamızda keçirilən beynəlxalq elmi konfransdlarda dinlənilmişdir.

Görkəmli alim Ə. M. Cavadov 1998-ci ildə ?? vəfat etmişdir.

ƏSƏRLƏRİ

(kitab və monoqrafiyalar)
1. Bezliçnıe predlojenie v sovremennom azerbaydcanskom əzıke. AKD, B., 1956.
2. Sifət. Say. Feli sifət. Məsdər. -Azərbaycan dilinin qrammatikası. 1 hissə, Bakı, 1960.
3. Şəxssiz cümlələr. -Azərbaycan dilinin qrammatikası. 11 hissə, Bakı, 1960.

4. Söz birləşmələrinə giriş. Feli söz birləşmələri. -Müasir Azərbaycan dilinin söz birləşmələri. Bakı, 1961.

5. Müasir Azərbaycan ədəbi dilində sintaktik vahidlərin sırası. Bakı, Elm, 1977.
6. Təktərkibli cümlə. – “Azərbaycan dilinin sintaksisinə dair tədqiqlər. Bakı, 1963.
7. Təktərkibli sadə cümlələr. – Müasir Azərbaycan dili (Sintaksis)), 11 hissə, Bakı, 1962.

8. Bədii dilin özünəməxsus xüsusiyyətləri. Satira və yumor dili. Morfoloji kateqoriyaların üslubi imkanları. Xitablar. -Azərbaycan bədii dilinin üslubiyyatı. Bakı, 1970.

9. Porədok əzıkovıx edineü. ADD, B., 1975.
10. İsimlərin semantikası. – Müasir Azərbaycan dilinin semasiologiyası. Bakı, 1985.

KAMAL MEHDİ OĞLU ABDULLAYEV
(1950, Bakı şəhəri)

Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsini bitirmişdir. Aspiranturanı Moskvada oxumuş, 1976-cı ildə “Sintaktik paralelizm” (“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının materialları əsasında) mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir.

1980-1982-ci illərdə Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun “Türk dillərinin tədqiqi” şöbəsinin müdiri təyin edilmişdir. Müdir olduğu vaxtlarda da türk dilləri ilə məşğul olan mütəxəssislərin yetişməsində Kamal müəllimin böyük zəhməti olmuşdur.

K. M. Abdullayev “Dədə Qorqud” dastanlarının poetik-estetik mahiyyəti, onun sintaksisinin gizli qatları barədə tədqiqatlar aparmış, “Gizli Dədə Qorqud” (B., 1991) kitabını yazmışdır.

Prof. K.Abdullayev Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri problemləri ilə müntəzəm məşğul olan görkəmli alimlərimizdəndir. Onun Azərbaycan dilində sadə cümlənin monopredikativ quruluşunun təşəkkülü, cümlənin semantik- aktual üzvlənməsi; sadə və mürəkkəb cümlələrin qarşılıqlı münasibəti və nisbəti; mətn sintaksisi və s. haqda fikir və mülahizələri tədqiqatçılar tərəfindən rəğbətlə qarşılanmışdır.

K.Abdullayev Azərbaycan respublikası Mədəniyyət fondunun sədridir. O, hazırda Slavyan Dillər Universitetinə rəhbərlik edir; Universitetin ilk rektorudur. Universitetdə fəaliyyət göstərən İxtisaslaşdırılmış Müdafiə Şurasının sədridir.

ƏSƏRLƏRİ

(kitab və monoqrafiyalar).

1. Sintaksiçeskiy paralelizm (Na materiale oquzskoqo pamətnika “Kniqa moeqo Deda Korkuta). AKD, M. , 1976.

2. Probema sintaksisa prostoqo predloceniə v Azerbaydcanskom əzıke. Baku, 1983.
3. Gizli Dədə Qorqud. Bakı, 1991.
4. Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri problemləri. Bakı, 1998.

5. Sadə cümlə; cümlə üzvləri-Oğuz qrupu türk dillərinin qrammatikası. III hissə, sintaksis, BSU-nin nəşri,Bakı, 2002.

HƏSƏN KƏRƏM OĞLU QULİYEV

H.K. Quliyev orta məktəbi bitirdikdən sonra 1956-cı ildə Bakıda M. F. Axundov adına Pedaqoji Dillər İnstitutunun Qərbi Avropa dilləri fakültəsinin alman və Azərbaycan dilləri şöbəsinə daxil olmuş, 1961-ci ildə həmin institutu bitirib, alman və Azərbaycan dilləri müəllimi ixtisasını almışdır. 1962-ci ildə o, Azərbaycan EA-nın Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutunda aspiranturaya daxil olmuş, həmin ildə ordu sıralarına çağrılmışdır. 1964-cü ilin sentyabr ayında ordudan qayıdıb, Türkmənistan respublikasının Aşqabad şəhərində Türkmənistan EA-nın Məhtimqulu adına Dil və Ədəbiyyat İnstitutunda Azərbaycan EA Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutunun məqsədli aspirantı olmuşdur. O, Aşqabadda “Azərbaycan və türkmən dillərində fellərlə idarə” mövzusunda namizədlik dissertasiyası yazıb, 1967-ci ildə Bakıya qayıtdıqdan sonra Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutunun Müasir Azərbaycan dili şöbəsində kiçik elmi işçi vəzifəsinə işə götürülmüşdür.

O, 1969-cu idə namizədlik, 1992-ci ildə isə “Türk dillərində felin semantikası” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. H. Quliyev 1971-85-ci illərdə Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda elmi katib, 1986-89-cu illərdə isə həmin institutun türk dilləri şöbəsində böyük elmi vəzifəsində çalışmışdır. 1989-cu ildən türk dilləri şöbəsinin müdiri vəzifəsinə seçilmiş və 2000-ci ilə kimi bu vəzifədə çalışmışdır.

H.Quliyev müasir Azərbaycan dili, nitq mədəniyyəti və türkologiyanın bir sıra problemlərinin tədqiqi ilə məşğul olur. Müasir Azərbaycan dilinin 3 cilddə akademik qrammatikası (Bakı, 1978-1981); “Oğuz qrupu türk dillərinin müqayisəli qrammatikası” (II hissə, Morfologiya, Bakı, 1986) adlı kitabların əsas müəlliflərindən biridir. “Sovetskaə törkoloqiə” (Türkologiya) jurnalında onun 20-dən çox məqaləsi çap olunmuşdur. Onun 1998-ci ildə “Semantika qlaqola v törkskix əzıkax” adlı 13 ç. v. həcmində monoqrafiyası çap olunmuşdur. Bu kitabda türk dilləri fellərinin üç əsas problemi- semantik təsnifatı, fonomorfoloji və semantik inkişafı, həmçinin sintaktik valentliyi araşdırılmışdır. Onun digər kitabı müxtəlifsistemli dillərdə felin semantik xüsusiyyətlərinə həsr olunmuşdur. Müəllif obrazlı şəkildə feli “nitqin döyünən ürəyi, şah damarı” adlandırmış, felin semantik təsnifatını Azərbaycan, rus, ingilis və alman dillərinin fellərinə istinadən qarşılaşdırmış, semantik bölgünün nəzəri əsaslarını tam və hərtərəfli şəkildə dəqiqləşdirmiş, indiyədək bu sahədə olan qaranlıq məsələləri, müəyyən qüsurları, demək olar ki, aradan qaldırmışdır. O, kitabda bütün fellərin təsnif əlamətlərini və prinsiplərini işləyib hazırlamışdır. Feldə leksik mənaların sistemliliyi, semantik sahə və əlaqələrin rəngarəngliyi, paradiqmatik münasibətlərin reallığı müxtəlifsistemli dillərin leksik fonduna istinadən müəyyənləşdirilmişdir.

H.Quliyev respublikamız üçün dilçi kadrlarının hazırlığında da fəal iştirak edir. Bir çox aspirantların alim -tədqiqatçı kimi yetişməsində onun əməyi vardır. Hazırda Xarici Dillər Universitetində professor vəzifəsində fəaliyyət göstərir.

(kitab və monoqrafiyalar).
1. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 1978, 1981(kollektiv)
2. Oğuz qrupu türk dillərinin müqayisəli qrammatikası. II hissə, Bakı, 1986.
3. Semantika qlaqola v törkskix əzıkax. Baku, 1989.

4. Müxtəlifsistemli dillərdə felin semantikası. Bakı, 2000.

MƏHƏBBƏT MİRZƏXAN QIZI MİRZƏLİYEVA

(1949, Bakı şəhəri)

M.M.Mirzəliyeva 1966-cı ilə ADU-nın filologiya fakül-təsinə daxil olmuş, 1971-ci ildə oranı bitirmişdir. Bir il (1971) Quba internat məktəbində tərbiyəçi vəzifəsində çalışmış, 1972-ci ildə Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun aspiranturasına qəbul olunmuşdur. 1975-ci ildən 1981-ci kimi türk dillərinin müqayisəli tədqiqi şöbəsinin kiçik elmi işçisi, 1992-ci ildən həmin şöbənin baş elmi işçisi seçilmişdir. 1993-cü ildən məsul vəzifəyə irəli çəkilmiş, Azərbaycan Respublikası Prezident Aparatı humanitar siyasət şöbəsində məsləhətçi vəzifəsini icra etmişdir. 1996-cı ildə isə M.Mirzəliyeva AR Prezident yanında AAK-ın dessertasiya, kadr, diplom və atestatlar şöbəsinin rəisi, həmin ildən 2001-ci ilə kimi isə humanitar və ictimai işlər şöbəsinin rəisi vəzifələrində çalışmışdır. 2001-ci ildən Dilçilik institutuna yenidən dəvət olundu, əvvəlcə nəzəri və tətbiqi dilçilik şöbəsində böyük elmi işçi vəzifəsində işlədi, sonra isə ona türk dillərinin şöbə müdiri vəzifəsi tapşırıldı. M.Mirzəliyev 1976-cı ildə namizədlik dissertasiyası, 1996-cı ildə isə doktorluq dissertasiyası müdafiə etmiş, filologiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsi almışdır. Onun namizədlik işi türk dillərində felin idarə və məna növləri məsələlərinə həsr edilmişdir. Doktorluq dissertasiyası isə türk dilləri frazeologiyasının nəzəri problemlərindən bəhs edir. Əsərdə oğuz qrupu türk dillərinin frazeoloji layı qarşılaşdırılır, müqayisə edilir, ümumi və fərqli əlamətlər aşkarlanır. M.Mirzəliyeva şöbənin hazırladığı oğuz qrupu türk dillərinin müqayisəli qrammatikası adlı vəsaitin bir neçə bölməsinin (felin idarə və məna növləri; modal sözlər) müəllifidir. O, hazırda şöbə əməkdaşlarının hazırlamış olduğu “Oğuz qrupu türk dillərinin müqayisəli sintaksisi” kitabının redaktəsi ilə məşğuldur və çapa hazırlayır. Növbəti ildə isə f. e. d., M. Mirəzəliyeva”Oğuz qrupu türk dillərinin müqayisəli leksikası ” adlı kitabı nəşr etmək fikrindədir. M. Mirzəliyev şöbə üçün elmi kadrların hazırlığında da səylə çalışır, bir neçə aspirantın rəhbəridir.

(kitab və monoqrafiyalar)

1. Felin idarə və məna növləri (s. 40-56); Modal sözlər (s.82-85). – “Oğuz qrupu türk dillərinin müqayisəli qrammatikası. 11 hissə, Morfologiya, Bakı, 1986.

2. Oğuz qrupu türk dillərinin müqayisəli frazeologiyası. Bakı, 1994.
3. Türk dilləri frazeologiyasının nəzəri problemləri. Bakı, 1995.

4. Türk dilləri frazeologiyasının nəzəri problemləri. Dok. dissertasiyasının avtoreferatı, Bakı, 1996.

5. Nurlan, mətləbli könül (Şerlər). Bakı, 2001.

6. 6.Söz birləşmələri; əlavələr.- Oğuz qrupu türk dillərinin qrammatikası.III hissə, sintaksis,BSU,Bakı, 2002.

II HİSSƏ
ŞÖBƏ ƏMƏKDAŞLARI. KEÇİLƏN YOLA NƏZƏR…

ŞƏKƏR ORUCOVA

Şöbəyə ilk gəlişim 1980-ci illərə təsadüf edir. Bu, o zamanlar idi ki, dialektologiyamızın, eləcə də dilçiliyimizin atası mərhum professor, akademik Məmmədağa Şirəliyev həm institutumuzun direktoru, həm də mənim qəbul olunduğum türk dillərinin müqayisəli tədqiqi şöbəsinin müdiri idi. Onun qayğıkeş siması, əvəzolunmaz yumora malik təbiəti hafizəmdə çox dərin izlər buraxmışdır.

Bu, o zamanlar idi ki, institutun dilçilik estafeti artıq etibarlı əllərdə idi və mübariz gənclik gələcəyə böyük inamla addımlayırdı…

Bu, həm də o zamanlar idi ki, o dövrün aynasında düzlə əyri çətin seçilirdi…

Daha sonra… Estafetin layiqli davamçılarından birinin- Kamal Abdullayevin şöbəyə müdir seçilməsi və mənim elmi işimin davam etdirilməsinə bir rəhbər kimi ciddi təkan verilməsi…

Xatirələr çoxdur.. Sevinirəm ki, məhz şöbəmizin əməkdaşıyam (Əməkdaşların çoxu bilir, o vaxt bizim şöbə “ştab” adı ilə məşhur idi) və ömrümün 18 ilini institutumuzun bir parçası olan şöbəmizə də sərf etmişəm (müəyyən müddət aralı qalsam da).

Sevinirəm ki, Kamil Ramazanov kimi çox ciddi, tələbkar, təvazökar, eyni zamanda uşaq kimi sadəlövh; Əbdürrəhman Cavadov kimi arabir ” öz dünyasına qapalı”, savadlı Məhəbbət xanım Mirzəliyeva kimi istər elmdə, istərsə də həyatda öz prinsipiallığı ilə hər yerdə tanınan, institutu öz ürəyinin odu ilə isidən Mehman Musayev kimi xoş avazı uzaq ellərdən-Türkiyədən gələn,”super” adını indiyədək mühafizə edən İsmayıl İsmayılov, eləcə də Əsgər Quliyev, Ramazan Əhmədov, Ədalət Tahirzadə, Kübra Quliyeva, İsmayıl Kazımov kimi əməkdaşlarla birgə çiyin-çiyinə mən də çalışmışam və şöbəmizin fundamental işləri sayılan bir neçə əsərdə mənim də əməyim vardır.

Bu il 30 illik yubileyini şeyd edən şöbəmizi irəlidə daha məsul və şərəfli işlər, sınaqlar gözləyir. İnanıram ki, həmişə olduğu kimi, yenə də şöbənin kollektivi (yeni işçilər də daxil və başda şöbə müdiri Məhəbbət xanım olmaqla) bu sınaqlardan şərəflə üzüağ və alnıaçıq çıxacaq. Doğma kollektivimə bu çətin, lakin şərəfli sınaqlarda uğurlar, gözəl elmi nailiyyət və nəticələr arzu edirəm.

1955-ci il oktyabrın 1-də Cəbrayıl rayonunun Soltanlı kəndində anadan olmuşam. 1976-cı ildə APİ-nin filologiya fakültəsini bitirmişəm. İnstitutda oxuduğum illərdə Tələbə Elmi Cəmiyyətinin üzvü olmuşam, dilçiliklə bağlı tədqiqatlar aparmışam. Tələbəlik illərində “Azərbaycan dilində vokativ sözlər”, “Dəli Kür” romanında şivə sözləri”, “Qurbanəli bəy” hekayəsinin dili “, “Dil mədəniyyəti” və s. yazılar çap etdirmişəm. Müəllimlik fəaliyyətim dövründə mətbuatda dil problemləri ilə əlaqədar çıxışlarım olub. XX əsrin 80- ci illərində kənd məktəbində çalışdığım illərdə görkəmli dilçi-alim, professor Kamal Abdullayev məni dissertant olmaq üçün instituta dəvət etdi. “Oğuz qrupu türk dillərində yarımçıq cümlə” mövzusunda namizədlik dissertasiyasını 1987- ci ildə müdafiə etdim. 1989- cu ildən Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsinə bağlandım. Şöbənin böyük elmi işçisiyəm. Belə bir nüfuzlu şöbədə çalışmağımla, gördüyüm və görəcəyim tədqiqat işləri ilə fəxr edirəm.

Düz 13 il qədim tarixi olan Axısqa türklərinin dili üzərində tədqiqatlar apardım. “Axısqa türklərinin dili” (1999); “Axısqa toponimləri” (2000) kitablarını və bir sıra məqalələr nəşr etdirdim. Həmin mövzunu müdafiə etmək ərəfəsindəyəm.

Şöbə müdirimiz Məhəbbət xanımın ciddi və tələbkarlığını, işinə ürəkdən bağlılığını, əməkdaşlara və digər işçilərə təmannasız köməyini yüksək qiymətləndirirəm.

Bu günlərdə institut rəhbərliyi məni Elmi Şuranın üzvü qəbul etmişdir. Bu, məsuliyyətimi daha da artırır.

GÜLLÜ (VALENTİNA) KARANFİL

(kiçik elmi işçi)

1972- ci ildə Qaqauz Yerin, Valkanəş dolayın Tülüköyündə anadan olmuşam. Orta təhsilimi kənd məktəbində bitirmişəm. 1991- ci ildə Qaqauz Yerin paytaxtı olan Komratda açılan Qaqauz Milli İnstitutunun tələbəsi olmaq mənə də qismət oldu.

1 kursdan qaqauz türkcəsini inkişaf etdirmə zərurətini duyduğum üçün “Ana dili” qurumunun yaradılmasını təklif etmiş, yeni müstəqillik yoluna çıxmaq istəyən qaqauz xalqının mədəni ilə siyasi həyatında həvəslə iştirak etmişəm.

II kursda ailə quraraq Azərbaycana köçməli olmuşam. Təhsilimi Bakı Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsinin Azərbaycan bölməsində davam etdirmişəm. Təhsil aldığım dövrdə türk dillərini müqayisəli şəkildə araşdırmağa marağım daha da artmış, apardığım araşdırmalarla bağlı bir sıra məqalələrim mətbuatda dərc olunmuşdur.

1997- ci ildə universiteti bitərəndən sonra Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsinə işə qəbul olundum. Və “Qaqauz dilinin məişət leksikası” mövzusunda dissertasiya yazmağa başladım.

AMEA-sı ənənəvi olaraq bütün türk xalqları üçün elmi kadrlar yetişdirmiş və bu gözəl, gərəkli ənənənə bu gün də davam etdirilir. Fəaliyyət göstərdiyi 30 ildə türk dilləri şöbəsində türkmən, başqırd, karaçay- balkar xalqlarının nümayəndələrinin elmi işləri-namizədlik və doktorluq dissertasiyaları müzakirə olunmuş və müdafiə edilmişdir.

Çağdaş qaqauz elminin görkəmli nümayəndəsi, professor, filologiya elmləri doktoru Denis Ağa Tanasoğlu da məhz AMEA-nın yetirməsidir.

Türk dilləri şöbəsində indi də qaqauz dilinin digər oğuz və qıpçaq, bulqar qrupu dilləri ilə müqayisəli tədqiqinə aid qiymətli işlər yazılır. Qaqauz dilinin bu səpkidə – dilin bütün səviyyələrində tədqiqi genişlənir.

Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra türkoloji dilçiliyə də maraq daha da artmış, tədqiqatlar müstəqillik şəraitində əldə olunmuş dil proseslərini daha çox əhatə edir.

Zənnimcə, bu nüfuzlu şöbəyə digər türk xalqlarının nümayəndələri də cəlb olunsa, araşdırmalarımızın keyfiyyəti daha da artar, elmi qənaət və nəticələr istənilən səviyyədə ola bilər. XXI yüzillik- türk əsridir!.Şöbəmizin əməkdaşlarına türk xalqlarının mənəvi, mədəni və dil birliyi naminə yeni-yeni yaradıcılıq axtarışları və elmi uğurlar arzulayıram.

BABA MƏHƏRRƏMOV

(filologiya elmləri namizədi,elmi işçi)

1974- cü il, 2 martda Zəngilan rayonunun Şərifan kəndində ziyalı ailəsində anadan olmuşam. 1991- ci ildə Hacalı kənd orta məktəbini əla qiymətlərlə qurtararaq ADRU-nun filologiya fakültəsinə daxil olmuşam. Oxuduğum müddətdə tələbə elmi cəmiyyətinin üzvü kimi fəaliyyət göstərmişəm. C.Cabbarlı adına adlı təqaüdə layiq görülmüşəm. 1996- cı ildə həmin universiteti fərqlənmə diplomu ilə bitirərək AMEV Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun aspiranturasına daxil olmuşam. 2000-ci ildə “Türk və Azərbaycan dillərində ümumi isimlərin semantik diferensiallaşması” mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə edərək filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almışam. 1997- ci ildən Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsində böyük laborant kimi elmi fəaliyyətə başlamışam. Hazırda kiçik elmi işçi vəzifəsində çalışıram. Türk dillərinin müqayisəli leksikologiyası ilə daha çox maraqlanıram. Türk dilləri şöbəsində işləməyimlə fəxr duyuram. Çünki bizim şöbə dünyanın ən qədim mədəniyyəti olan bir xalqın adını daşıyır. Gələcəkdə elm aləmində öz sözünü deyən türkoloq kimi yetişmək istəyirəm. Şöbəmizin 30 illik yubleyi münasibətilə bütün əməkdaşlarımızı təbrik edir, onlara böyük elmi uğurlar arzulayıram. Qoy türkün səsi həmişə uca zirvələrdən eşidilsin! A m i n!

1954- cü ildə Bakının Ramana qəsəbəsində anadan olmuşam.1961- ci ildə qəsəbədəki 198 saylı orta məktəbin 1-ci sinfinə qəbul olunmuş, 1971-ci ildə isə orta məktəbi bittirmişəm. Həmin il sənədlərimi Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsinə vermiş,lakin müsabiqədən keçə bilmədiyim üçün “Azərxalca” Birliyində çalışmışam. 1972-ci ildə sənədlərimi yenidən Şərqşünaslıq faküultəsinə verib universitetə qəbul olunmuşam.1977-ci ildə oranı bitirib təyinatla Quba rayonuna göndərilmiş, üç il orada Qımıl-qışlaq kənd 8-illik məktəbində Azərbaycan dili və ədəbiyyatı fənlərindən dərs demişəm. 1980-ci ildə təyinat müddətim bitdikdən sonra yenidən Bakıya qayıtmış, 1981-ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Nəsimi adına Dilçilik İnstitutuna baş laborant vəzifəsinə işə qəbul olunmuşam.

1989-cu ildə “Azərbaycan dilinin Quba və Dərbənd dialektlərinin qədim türk leksik qatı” mövzusunda namizədlik dissertasiyasını müdafiə edib, filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsini almışam. Hazırda həmin institutun “Azərbaycan dialektologiyası” şöbəsində böyük elmi işçi vəzifəsində çalışıram.

1993-97-ci illərdə doktoranturada olmuşam və “Azərbaycan dili dialekt və şivələrinin qədim leksik qatı” mövzusunda doktorluq dissertasiyası üzərində işləyirəm.

İşlədiyim müddətdə 50-yə yaxın elmi məqaləm çap olunmuşdur. Bundan başqa, “Anadolu aşıqları”,”Azadlığa uçan ilk türk (azəri) ” və prezident H. Əliyevin həyatı ilə bağlı “Qızıl ulduzdan ayparaya doğru” tərcümə kitablarım, “Duyğu yarpaqları” adlı şerlər kitabım nəşr edilmişdir.”Qədim sözlərdə semantik dəyişmələr”??(türkmənşəli) adlı monoqrafiyanı çapa hazırlayıram. Dəfələrlə respublikanın elmi və təhsil ocaqlarında təşkil olunmuş elmi konfranslarda çıxış etmişəm.Bundan başqa, Ufada, Alma-Atada, Türkiyədə keçirilən beynəlxalq konfrans və simpoziumlarda elmi məruzələr etmiş, təşəkkür və fəxri- fərmanlar almışam.

Kubra xanım həm də Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetində türk dili fənnindən dərs deyir. Tədris müddətində tələbələr üçün “Türkcə oxu kitabı”nı ( 1999-cu ildə 1 nəşr, 2001-ci ildcə 11 nəşr) və “Qeyri-ixtisas fakültələrində ali təhsilin bakalavr pilləsi üçün “Müasir türk dili proqramı”nı hazırlayıb, çap etdirmişdir.

III HİSSƏ
ŞÖBƏDƏ APARILAN TƏDQİQATLARIN İSTİQAMƏTLƏRİ

1972-ci ildə görkəmli türkoloq, məşhur dilçi akademik M.Ş. Şirəliyevin təşəbbüsü ilə yaradılmış “Türk dillərinin müqayisəli tədqiqi” şöbəsi məhsuldar və səmərəli fəaliyyəti ilə nəzər diqqəti cəlb etmişdir.

30 il müddətində şöbədə sanballı tədqiqatlar aparılmışdır. Şöbənin hazırladığı “Oğuz qrupu türk dillərinin morfologiyası” 1986-cı ildə, “Oğuz qrupu türk dillərinin sintaksisi” və 2002-ci ildə çap olunmuş, “Oğuz qrupu türk dillərinin lüğəti” hazırlanmışdır. Şöbənin əməkdaşı Mübariz Yusifov tərəfindən 1986- cı ildə “Oğuz qrupu türk dillərinin fonetikası” yazılaraq çap olunmuşdur. Hazırda isə şöbədə “Oğuz qrupu türk dillərinin leksikası” əsəri üzərində gərgin iş gedir.

Şöbə 1990- cı ildən “Türk dilləri” adı altında fəaliyyətini davam etdirir. Müxtəlif dövrlərdə şöbədə müasir türk dillərinin müxtəlif problemlərinə həsr olunmuş onlarla namizədlik və doktorluq işləri yerinə yetirilmişdir.Xüsusilə də türk dillərinin müqayisəli aspektdə öyrənilməsi işinə böyük önəm verilmişdir.

Şöbənin ilk aspirantı Məhəbbət Mirzəliyeva olmuşdur.

1986-cı ildə şöbə əməkdaşları tərəfindən “Oğuz qrupu türk dillərinin müqayisəli qrammatikası” (morfologiya) yazılmışdır. Kitabın “İsim” hissəsi K.Quliyev, “Sifət” hissələr F.Cəlilov, “Say”, “Bağlayıcı”, “Təqlidi sözlər” hissəsi K.Abdullayev, “Əvəzlik”, ” Modal sözlər” hissələr M. Mirzəliyeva, “Fel” hissəsi T.Əhmədov, M. Mirzəliyeva və Ç. Qaraşarlı, “Qoşma”, “Ədat” hissələr K.Ramazanov, “Zərf” hissəsi Ə.Quliyev, “Nida” hissəsi isə M.Yusifov tərəfindən yazılmışdır.

Əsərdə Azərbaycan, türk, türkmən və qaqauz dillərinin materialları əsasında həmin dillərdə işlənən nitq hissələrinin müqayisəli təhlili verilir. Müəlliflər apardıqları müqayisələr nəticəsində müxtəlif nitq hissələrinin oğuz qrupu türk dillərində oxşar və fərqli xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirmişlər.Tədqiqatçılar bu nəticəyə gəliblər ki, oğuz qrupunda isimlərin morfologiyasında, əsasən, oxşarlıq vardır. İsimlərin hallanmasında bir sıra fonetik dəyişikliklər özünü göstərir. Zərflərdə isə diferensiasiya nisbətən azdır. Oğuz qrupu türk dillərində fellər öz quruluşuna, məna və idarə növlərinə, zaman, şəxs və s. kateqoriyalarına görə ümumi və fərqli cəhətlərə malikdir. Sayların quruluşu, məna və sintaktik vəzifələri digər türk dil qruplarından kəskin şəkildə fərqlənmir.

“Oğuz qrupu türk dillərinin müqayisəli qrammatikası”nın 3- cü hissəsi (s i n t a k s i s) 2002- ci ildə Bakı Slavyan Universitetinin nəşriyyatı tərəfindən çapdan çıxmışdır (Elmi redaktorlar:əməkdar elm xadimi, filologiya elmləri doktoru, professor Kamal Abdulla və filologiya elmləri doktoru Məhəbbət Mirzəliyeva; rəyçi, filologiya elmləri doktoru, professor Qəzənfər Kazımovdur). Əsərdə oğuz dillərinin sintaktik quruluşu, sintaktik konstruksiyalar, predikativ və polipredikativ vahidlər müqayisəli- tutuşdurma metodu ilə öyrənilmiş, qohum türk dillərinin sintaktik quruluşu arasında olan ümumi və diferensial əlamətlər müəyyənləşdirilmişdir. Əsərin hissələri aşağıdakı müəlliflər tərəfindən yazılmışdır: “Sintaktik əlaqələr”-f.e.d.M.M. Mirzəliyeva; “Söz birləşmələri”, “Əlavələr”-f.e.d. K.T. Ramazanov; “Feli sifət, məsdər tərkibləri”-f.e.n. Ç.M. Qaraşarlı; “Sadə cümlə, cümlə üzvləri”- f.e.d.prof., K.M.Abdullayev; “Cümlənin həmgins üzvləri”-f.e.n., İ.Y.İsmayılov; “Xüsusiləşmə”- f.e.n. K.N.Quliyev: “Ara sözlər”- f.e.n., Ə.Ə. Əsədov; “Xitab” – k.e.i. Ş.Ə. Orucova; “Təktərkibli cümlə”- f.e.d., prof. M.İ.Yusifov; “Cüttərkibli cümlələr”, “Yarımçıq cümlə”- f.e.n., İ.B.Kazımov; “Feli bağlama tərkibləri”, “Mürəkkəb cümlə”- f.e.d., M.M. Musayev; “Vasitəsiz və vasitəli nitq”- f.e.n., Ə. Q. Quliyev.

Şöbədə işləmiş K. Ramazanovun 1986- jı ildə yazdığı doktorluq dissertasiyası “Türk dillərinin jənub- qərb qrupunda qoşa sözlərin sıralanmasının semantik prinsipləri” adlanır. Həmin

Dissertasiyada 3000 qoşa sözün əsasında jənub-qərb qrupu türk dillərində qoşa sözlərin leksik-semantik qrupları və semantik analizi verilmişdir. Müəllif əsərdə qoşa sözləri tematik qruplara bölərək sistemli tədqiq etmişdir. 16 fəsildən ibarət olan bu tədqiqat əsərində K.Ramazanov yaş, jins, keyfiyyət, məsafə, kəmiyyət və s. mənalı qoşa sözləri tədqiqata jəlb edərək ətraflı təhlil etmişdir. O, jənub-qərb qrupu türk dillərində tarixən formalaşan qoşa sözlərin fonetik və semantik uyğunluqlarını və fərqlənmələrini müəyyənləşdirmiş, qoşa sözlərin yaranma mexanizmini, üsullarını göstərmişdir.

Şöbənin ən adlı- sanlı işçilərindən biri məhsuldar elmi fəaliyyəti ilə şöbənin hər bir gənj əməkdaşına, dissertant və aspirantlarına örnək olan AMEA-nın müxbir üzvü, əməkdar elm xadimi, filologiya elmləri doktoru, professor A.Q u r b a n o v d u r. A.Qurbanov XX əsr Azərbayjan dilçiliyinin ən məhsuldar nümayəndələrindən biridir. O, Azərbayjan dilçiliyinin müxtəlif sahələri ilə bağlı onlarla elmi əsərin, monoqrafiyanın, dərəlik və dərə vəsaitinin müəllifidir. A.Qurbanov yaxın və uzaq xarijdə dəfələrlə nüfuzlu konfranslarda Azərbayjan dilçiliyini layiqinjə təmsil etmişdir

A. Qurbanovun tədqiqat əsərləri: “Ümumi dilçilik məsələləri” (1972), “Dilçiliyin tarixi”(1976),”Dilçiliyin sistemi” (1976), “Ümumi dilçilik”(1977), “Dilçiliyin metodları” (1978), “Dilçilik” (1980), “Müasir Azərbayjan ədəbi dili” (1985), “Poetik onomastika” (1988), “Azərbayjan dilinin onomalogiyası” (1988), “Azərbayjan onomastikası” (1986), “Azərbayjan onomastikası məsələləri” ( 1986), “Ümumi dilçilik” (I,II hissələr, 1989), və s.

A.Qurbanovun müxtəlif əsərlərində dilçiliyin ümumi nəzəri məsələləri, dil və onun xüsusiyyətləri, dillər və onların təsnifi, yazı nəzəriyyəsi, semasiologiya məsələləri, onomastika problemləri, türkoloci məsələlər, türk dillərinin təsnifi, ortaq türk ədəbi dili, türkoloci dilçiliyin inkişaf dövrləri, türk antroponimlərinin inkişafı mövzuları hərtərəfli şərh olunmuşdur.

Respublikamızda onomastika problemlərinə həsr olunmuş ilk konfrans 1986-jı ildə ADPU-də, məhz A.Qurbanovun təşəbbüsü və başçılığı ilə keçirilmişdir. Həmin ildə universitetin Azərbayjan dilçiliyi kafedrası nəzdində A.Qurbanovun rəhbərliyi altında onomastik mərkəz yaradılmışdır. Kafedranın müdiri A.Qurbanov onomastika sahəsində əsl fədəkar- vətənpərvər alim kimi fəaliyyət göstərərək “Onomastikanın tədqiqi xalqın və onun dil tarixinin öyrənilməsi deməkdir” şüarı altında çox böyük onomastika elmi məktəbi yaratmışdır.Onun rəhbərliyi altında Azərbayjan onomalogiyasının ayrı-ayrı sahələrinə aid 20-dən artıq namizədlik və doktorluq dissertasiyası müdafiə edilmişdir Şöbəmizin ağsaqqalı – hörmətli prof. A.Qurbanov bu gün də gənjlik eşqi, elə yaşayıb-yaradır, yeni-yeni elmi əsərləri ilə biri sevindirir.

Şöbədə işləmiş istedadlı alimlərdən biri də M. İ.Yusifov olmuşdur. Onun 1986-jı ildə “Oğuz qrupu türk dillərinin müqayisəli fonetikası” mövzusunda müdafiə etdiyi doktorluq dissertasiyası şöbədə yerinə yetirilmiş ən sanballı tədqiqatlardandır. Bu əsər kitab kimi nəşr olunmuşdur. Həmin tədqiqatda oğuz qrupu türk dillərinin fonemləri müqayisə olunmuş, onlar arasındakı əlaqələr aşkarlanmış, diferensial əlamətlər üzə çıxarılmış, müqayisə olunan bu və ya digər türk dilində hər bir fonetik hadisənin yeri və mövqeyi müəyyənləşdirilmişdir. Eyni zamanda, oğuz qrupu türk dillərinin fonetik sistemi digər türk dillərinin fonetik sistemindən ayıran xarakterik jəhətlər açıqlanmışdır. 3 fəsildən ibarət olan bu doktorluq dissertasiyasının I fəsli oğuz qrupu türk dillərinin saitlərinin fonoloci və fonomorfoloci xüsusiyyətlərinə həsr olunmuşdur. Həmin fəsildə sait səslərin birinin digərinə keçməsi hadisəsi də şərh olunmuşdur.

Dissertasiyanın II fəslində isə samitlərin fonoloci və fonomorfoloci xüsusiyyətlərindən bəhz olunur. Burada müəllif söz əvvəlində samit səslərinin bir-birini əvəz etməsi zamanı semantik diferensiallaşmanın yaranması məsələsinə də toxunmuşdur. “Fonetik təsir sistemi” adlanan III fəsildə tədqiqatçı fonetik hadisələrdən, onların yaranma səbəblərindən bəhz etmişdir.

Şöbədə fəaliyyət göstərmiş alimlərdən biri də Ə.Q.Quliyev olmuşdur. Onun 1983-jü ildə müdafiə etdiyi namizədlik dissertasiyası “jənub – qərb qrupu türk dillərində zərf” adlanır. Həmin dissertasiyada oğuz qrupu türk dillərində işlənən zərflərin müqayisəli-tarixi analizi verilir, oğuz qrupu türk dillərində işlənən zərflərin etimologiyası araşdırılır, türk, qaqauz, türkmən dillərində zərfdüzəldən şəkilçilər müəyyənləşdirilir. Tədqiqatda oğuz qrupu türk dillərində işlənən zərflərin ümumi və fərdi xüsusiyyətlərindən də bəhs olunmuşdur. Müəllif zərfləri semantik qruplara bölərək sistemli tədqiq etmişdir.

Dissertasiyada tədqiqata jəlb olunan zərflərin semantik inkişafı izlənilmiş və onların praformaları bərpa olunmuşdur. Eyni zamanda, müəllif türk dillərində morfoloci, leksik və sintaktik üsullarla zərflərin yaranma yollarını şərh etmişdir.

“Türk dilləri” şöbəsində çalışan alimlərdən daha birisi Ç.Qaraşarlı idi. Onun 1982-ji ildə müdafiə etdiyi namizədlik dissertasiyası “Jənub-qərb qrupu türk dillərində felin tərz xarakteristikası” adlanır. Bu dissertasiyada Ç.Qaraşarlı müqayisəli – tarixi metoddan düzgün bəhrələnərək konkret elmi nətijələr əldə etmişdir. 2 fəsildən ibarət olan həmin tədqiqat işində müəllif “sənub-qərb qrupu türk dillərində fel tərzlərinin tarixi təkamülünü izləmiş, onların fərqli və oxşar xüsusiyyətlərini ayırd edə bilmişdir. Xüsusilə türk dillərində fellərin analitik formaları dissertasiyada ətraflı şərh olunmuşdur. Müəllif bu qənaətə gəlmişdir ki, oğuz qrupu türk dillərində fel tərzlərinin morfoloci strukturlarının o inkişafına həm dildaxili, həm də dilxariji amillər təsir etmişdir.

“Türk dilləri” şöbəsində vaxtilə çalışan istedadlı alimlərdən biri də mərhum A.M ə m m ə d o v olmuşdur. A.Məmmədovun 1974-jü ildə müdafiə etdiyi namizədlik disseratsiyası türk dillərində kialəşən samitlərin pozision və kombinator dəyişmələrinə həsr olunmuşdur. 2 fəsildən ibarət olan bu dissertasiyada bütün türk dillərinin materialları əsasında samitlər müqayisə olunmuşdur, səs keçidləri müqayisəli-tarixi metodla təhlil olunmuşdur. Alimin 1986-jı ildə “Türk samitləri” adlı əsəri nəşr olunmuşdur. A.Məmmədovun türk dillərinin mənşəyi haqqında olan fikirləri, sanballı təhlilləri, qədim türk dili ilə qədim şumer dili arasında apardığı paralellər böyük marağa səbəb olumuşdur.

İstedadlı alim türk dilinin yazıya qədərki dövrü ilə bağlı uzun müddət tədqiqat aparmışdır. 1983-1990-jı illərdə Bakıda nəşr olunan, 3 hissəli “Azərbayjan filologiyası məsələləri” məjmuəsi A.Məmmədovun bilavasitə şəxsi istəyi ilə buraxılmışdır. Həmin məjmuədə A.Məmmədovun bir çox maraqlı məqalələri çap olunmuşdur.

Şöbədə işləmiş M.Musayevin 1980-jı ildə müdafiə etdiyi namizərlik dissertasiyası jənub-qərb qrupu türk dillərində zaman budaq jümlələri və zaman mənalı feli sifət, feli bağlama tərkiblərinə həsr olunmuşdur. 3 fəsildən ibarət olan bu dissertasiyada zaman budaq jümləri müqayisəli təhlil olunmuşdur. Tədqiqatda jənub-qərb qrupu türk dillərində zaman budaq jümlələrinin, feli sifət və feli bağlama tərkiblərinin qrammatik və semantik əlamətləri üzə çıxarılmışdır.

Müəllifin qənaətinjə, jənub-qərb qrupu türk dillərinin söz sırasında bir çox uyğunluqlar vardır, fərqlənmələr isə hər bir konkret dilin özünəməxsus inkişafı ilə, sosial funksiyaları, digər dillərlə kontaktı nətijəsində yaranmışdır.

M.Musayevin doktorluq dissertasiyası “Türk dillərində tabeli mürəkkəb jümlə” adlanır (1994-jü il). Bu dissertasiya Azərbayjan, türk, qaqauz, türkmən və digər türk dillərindən gətirilmiş uyğun sintaktik konstruksiyalar əsasında yazılmışdır. Əsərdə türk dillərində işlənən tabeli mürəkkəb jümlələr struktur-semantik, sintaktik-kommunikativ aspektlərdən təhlil olunur, sintaktik omonimlik və onu doğuran səbəblər türk dillərinin faktları əsasında izah edilir. Müəllif qeyd edir ki, türkmənjədə əsas komponentin buraxılmış mübtədasını əvəz edən subordinativ- subyekt konstruksiyalar quruluşja Azərbayjan, türk, qaqauz dillərindəki uyğun normativ-sintaktik vahidlərdən fərqlənir. Tədqiqatçı göstərir ki, qədim türk dillərində korrelyativ-subyekt konstruksiyaları, əsasən, predikativ təyinli asılı jümlələrin işləndiyi sintaktik vahidlərdir.

Vaxtilə şöbədə çalışmış Ə.L.T a h i r z a d ə n i n 1983-jü ildə müdafiə etdiyi namizədlik dissertasiyanın adı “Azərbayjan dilinin dialekt və şivələrində əksi türk leksik-qrammatik qatı” (Şəki zonasının materialları əsasında) adlanır. Dissertasiyada Şəki dialektinin materialları əsasında Azərbayjan dilinin yazıyaqədərki tarixi ərzində qədim fonetik, morfoloci, leksik xüsusiyyətləri geniş təhlil olunmuşdur. Həmin tədqiqat işində hər bir arxaik dil elementinin ayrılıqda xarakteristikası verilmişdir, tədqiqatda jəlb olunan sözlərin arxetipləri bərpa olunmuşdur, qədim türk toponimlərinin etimologiyası araşdırılmışdır. Əsərin ən qiymətli jəhətlərindən biri odur ki, Azərbayjan dilçiliyində ilk dəfə olaraq qədim türk elementləri müəyyən dialekt və şivəni əhatə edən arealda monoqrafik şəkildə tədqiq olunmuşdur. Dissertasiyanın I fəslində qədim dialekt fonetik əlamətləri analiz olunur, II fəsildə müxtəlif dil faktları əsasında arxaik morfonoloci hadisələr şərh edilir. III Fəsildə isə Şəki dialektinin qədim türk leksik qatı tədqiq olunur. Burada qohumluq terminləri, joğrafi terminlər və toponimlər, dini anlayışlar bildirən sözlər leksik qruplar şəklində sistemli araşdırılmışdır.

Şöbədə çalışmış elmi işçilərdən biri də H.Ə s g ə r li olmuşdur. H.Əsgərlinin 1995-ji ildə uğurla müdafiə etdiyi namizədlik dissertasiyası “Azərbayjan dilində zərgərlik leksikası adlanır, Bu tədqiqat işində Azərbayjan zərgərliyinin tarixinə nəzər salınaraq zərgərlik leksikasınin qədim leksik qatı öyrənilmiş, zərgərlik sənəti ilə bağlı terminlərin leksik-tematik təənifatı verilmiş, zərgərlik terminlərinin yaranma mənbələri göstərmiş, zərgərlik sənəti ilə bağlı söz və ifadələr üçün xarakterik olan leksik-qrammatik modellər, zərgərlik terminlərinin yaranmasında nominasiya prinsipləri müəyyənləşdirilmiş, zərgərliklə bağlı sözlərin iştirakı ilə yaranmış frazeologizmlər, atalar sözləri və zərbi-məsəlləri nəzərdən keçirilmişdir. Həmin tədqiqatda müəllif müəyyən etmişdir ki, qədim leksik qatlar quruluşja iltisaqiliyə xas olan xüsusiyyətləri əks etdirir. Zərgərliklə bağlı sözlərin təhlili belə bir nətijəyə gəlməyə əsas verir ki, onların formalaşması bilavasitə estetik təfəkkürün yaranması və bədii zövqün tələbləri ilə bağlıdır.

Şöbənin böyük elmi işçisi İ.Kazımov 1987-ji ildə akademik M.Ş.Şirəliyevin rəhbərliyi altında “Oğuz qrupu türk dillərində yarımçıq jümlə” mövzusunda namizədlik dissertasiyası yazmış və uğurla müdafiə etmişdir. Bu əsərdə tədqiqatçı bir daha elmi dəlillərlə sübut edir ki, türk dilləri arasında leksik uyğunluqlarla yanaşı, qrammatik oxşarlıqlar da var. Tədqiqatda ilk dəfə oğuz qrupu türk dillərində yarımçıq jümlələrin ümumi və xüsusi əlamətləri müəyyənləşdirilmiş, yarımçıq jümlələrin tipləri,əmələgəlmə yolları müqayisəli istiqamətdə öyrənilmişdir. Dissertasiya Azərbayjan dilçiliyində , o jümlədən müqayisəli türkologiyada yarımçıq jümləyə həsr olunmuş ilk monoqrafik tədqiqatdır.Müəllif dissertasiyada yarımçıq jümlələrin struktur-semantik inkişafını izləmiş, onların üslubi imkanlarına diqqət yetirmişdir. Eyni zamanda, tədqiqatçı türk dillərində yarımçıq jümlələrin formalaşmasına ekstralinqvistik faktorların da mühüm təsir etdiyini göstərmişdir.

İ. Kazımovun “Axısqa türklərinin dili” əsəri isə 1999-ju ildə nəşr olunmuşdur. Həmin əsərdə müəllif Axısqalıların mənşəyi, etnik tarixi, dilinin bir çox spesifik xüsusiyyətləri, onomastik sistemi, fonetik, qrammatik və leksik quruluşu və s. haqqında maraqlı faktlar aşkar etmişdir. Axısqa türklərinin etnik tarixini xronoloci şəkildə sistemli təhlil edir, Axısqa türklərinin etnoqrafiyası haqqında geniş məlumat verir. Əsərdə, həmçinin bu qədim türkdilli xalqın dilinin bütün qatları ətraflı tədqiq olunur. Monoqrafiyanın 1 hissəsi “fonetika”, 11 hissəsi “leksika”, 111 hissəsi “morfologiya”, 1V hissəsi isə “sintaksis” əks etdirir. Prof. Q.Kazımov kitaba geniş və əhatəli ön söz yazmışdır.

Müəllif bu əsərdə geniş və sanballı təhlillər əsasında belə bir nətijəyə gəlir ki, Axısqa türklərinin dili müstəqil dildir. Axısqa türklərinin dili nə Türkiyə, nə də Azərbayjan türklərinin dilidir. Bu etnosun-əhalinin dili hər iki dil arasında orta (keçid) mövqedə dayanan özünəməxsus bir dildir və türk dillərinin jənub-qərb qrupunun oğuz yarımqrupuna daxildir. Hələ çox qədimlərdən Qafqaz arealı və sonralar Orta Asiya mühiti belə bir spesifik dil-dialekt fenomenini formalaşdıra bilmişdir. Müəllifin son əsərlərindən biri “Axısqa toponimləri (“Bakı,2000) adlanır.

Şöbədə çalışan T.Q a r a y e v i n 1981-ji ildə müdafiə etdiyi namizədlik dissertasiyası “Azərbayjan dilinin Gürjüstan şivələrinin qədim türk leksik qatının tarixi-linqvistik analizi” adlanır. Dissertasiyanın 1 fəslində Azərbayjan dilinin Gürjüstan şivələrinin lüğət fondu ümumtürk leksik sistemi aspektindən tədqiq edilir. Burada şivələrdə olan qədim türk leksik elementlərinin ümumi xüsusiyyətləri konkret faktlarla açıqlanır, onların etimologiyası şərh edilir. Əsərdə sözlər tematik qruplara bölünür, müxtəlif türk dillərində olan faktlarla paralellər aparılır. 11 fəsildə Gürjüstan şivələrinin leksik sistemində omonimlik, sinonimlik və antonimlik hadisələri şərh olunur. 111 fəsildə isə ad bildirən nitq hissələrinin morfoloci strukturlarından bəhs olunur. Burada müasir Azərbayjan dilində qeyri – məhsuldar olan, eyni zamanda digər türk dillərində işlənən şəkilçilərə xüsusi diqqət yetirilir. Müəllif belə bir qənaətə gəlir ki, Azərbayjan dilinin Gürjüstan şivələrində elə leksik vahidlərə rast gəlinir ki, onlarda ayrıja, fərqli fonetik və semantik dəyişikliklər baş vermişdir.

Şöbədə çalışmış X.Ə f ə n d i y e v a n ı n 1997-jı ildə yazdığı “Azərbayjan və türk ədəbi dillərində kök və düzəltmə fellərin semantik diferensiasiyası” namizədlik dissertasiyası qohum Azərbayjan və türk dillərində məna fərqləri olan fellərə həsr olunmuşdur. Həmin tədqiqatda hər iki dildə işlənən fellər müqayisəli araşdırılmış, semantik fərqlənmənin səbəbləri aydınlaşdırılmış, fellərin ilkin mənaları bərpa olunmuş, onların semantik inkişafı izlənilmişdir. Bu tədqiqatın maraqlı jəhəti ondadır ki, ilk dəfə olaraq hər iki dildə semantik diferensiasiyanın hansı dövrdən başlanması dəqiqləşdirilmişdir. Tədqiqatçı bu nətijəyə gəlmişdir ki, kök və düzəltmə fellərin semantik inkişafı üç xətt üzrə baş vermişdir: a) mənanın şaxələnməsi; b) mənanın konkretləşməsi; v) mənanın keçməsi.

Müəllifin digər əsas nətijələrindən biri isə odur ki, ən çox semantik diferensiasiyaya uğrayan fellər iş felləridir. Çünki onlar həm daha işlək olan fellərdir, həm də onların əksəriyyəti kök və qədim fellərdir. Tarixən fellər həm ad, həm də fel kimi işlənmişdir.

Şöbənin əməkdaşı B. M ə h ə r r ə m o v u n 2000-ji ildə müdafiə etdiyi namizədlik dissertasiyası “Türk və Azərbayjan dillərində ümumi isimlərin semantik diferensiallaşması” adlanır. Həmin tədqiqatda qohum türk və Azərbayjan dillərində işlənən ümumi isimlərin semantik inkişafı müqayisəli araşdırılmış, bu dillərdə fərqli mənaları olan oxşar və ya eyni fonetik tərkibli ümumi isimlər müəyyənləşdirilmiş, semantik diferensiallaşmaya uğrayan isimlərin ilkin, qədim mənaları bərpa olunmuş, semantik diferensiallaşma prosesinin yaranma dövrləri müəyyənləşdirilmiş, məna fərqlərinin yaranma səbəbləri aşkar edilmiş, müqayisə olunan isimləri semantik inkişafının əsas istiqamət və üsulları açıqlanmışdır. Ümumi isimlərin tədqiqi fonunda hər iki qohum dilin leksik sisteminin fərdi xüsusiyyətləri konkret faktlarla izah olunmuşdur. Tədqiqatda yer-məkan, yaş-jins, qohumluq bildirən, məişət-həyat tərzi ilə bağlı anlayışlar bildirən ümumi isimlərin böyük bir qrupu jəlb olunmuşdur. Dissertasiya işində təsviri, müqayisəli-tarixi, ətatiətik metodlardan istifadə edilmişdir.

IV HİSSƏ
ASPİRANT, SƏN KİMSƏN ŞÖBƏ ASPİRANTLARI ÖZLƏRİ HAQQINDA

24 sentyabr 1977-ci il tarixində Bakı şəhərində anadan olmuşam. 1994-cü ildə 176 saylı orta məktəbi bitirib Bakı Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinə daxil olmuşam. 1998-ci ildə “Nefçala rayon şivələrinin leksikası” adlı diplom işini müdafiə etmişəm. 2000-ci ildə isə Bakı Dövlət Universitetində “Qədim türk leksikası və Azərbaycan dili (“Qədim türk lüğəti”nin materialları əsasında) mövzusunda magistr dissertasiyasını müdafiə etmişəm. Həmin ildə Azərbaycan MEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutuna aspirant kimi qəbul olunmuşam. Hazırda “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları oğuz dilləri kontekstində” mövzusunda namizədlik dissertasiyasının üzərində çalışıram.

1978-ci ildə Zəngilan rayonunda anadan olmuşam. 1995-ci ildə M.Ə.Rəsulzadə adına BDU-nun filologiya fakültəsinə qəbul olmuşam. 1998-ci ildə həmin fakültənin bakalavr pilləsini bitirərək magistraturaya qəbul olmuşam. 2001-ci ildə BDU-nu fərqlənmə diplomu ilə bitirib, AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda aspiranturaya qəbul olmuşam. Hal-hazırda Türk dilləri şöbəsinin aspirantıyam. “Müstəqil türk dövlətlərinin dilində terminlərin əsas meylləri” adlı elmi iş üzərində çalışıram.

1977-ci il iyun aynın 28-də Bakı şəhərində anadan olmuşam. 1984-ci ildə Bakıdakı 158 saylı ümumtəhsil orta məktəbinin birinci sinifinə getmişəm. 1994-cü ildə həmin məktəbi əla qiymətlərlə bitirmişəm. Həmin ildə Bakı Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsinin türk filologiyası bölməsinə daxil olmuşam. 1998-ci ildə tədrisin bakalavr pilləsini yalnız əla qiymətlərlə başa vurub qırmızı diplom almışam. Vakalavr dərəcəsi alarkən ” Müasir türk və Azərbaycan dillərində fellərin perifrastik formalarının oxşar və fərqləndirici xüsusiyyətləri” mövzusunda müdafiə etdiyim diplom işi “əla” qiymətə layiq görülmüşdür.

Bakalavr pilləsini qurtardığım il fakültə elmi şurası sənədlərimi magistraturaya vermək barədə qərar çıxardı. Müvəffəqiyyətlə imtahan verib 1998- ci ildə türk dili üzrə magistraturaya qəbul olundum. 2000- ci ildə tədrisin magistratura pilləsini də qırmızı diplomla bitirmişəm. Magistr elmi dərəcəsi almaq üçün “Türk dilində fellərin leksik – semantik inkişafı” mövzusunda müdafiə etdiüim iş yüksək qiymətləndirilmiş və ça olunmaq üçün tövsiyə edilmişdir. Magistraturada oxuduğum dövr ərzində 2 elmi məqaləm dərc edilmişdir.

Magistraturanı bitirdiyim 2000-ci ildə AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda türk dilləri ixtisası üzrə aspiranturaya daxil olmuşam. Hazırda aspiranturanın son kursundayam. “Türk dillərində ahəng qanunun formal təsviri ” mövzusunda dissertasiya işini araşdırıram. Eyni zamanda, institutda kiçik elmi işçi vəzifəsində çalışıram. Dissertasiya işinin ayrı – ayrı fəsillərinə dair müxtəlif elmi mənbələrdə 4 məqaləm dərc olunub. Ümumiyyətlə, türk dillərinin problemlərinə həsr olunmuş 8 elmi məqaləm çap olunmuşdur. Bir neçə yazım da çap olunmaq mərhələsindədir.

1976-cı il avqustun 13-də Zəngilan rayonu Cahangirbəyli kəndində anadan olmuşam. 1993-cu ildə Cahangirbəyli kənd orta məktəbini əla qiymətlərlə bitirmiş və həmin ildə ADPU-nun Filologiya fakültəsinə daxil olmuşam. Bakalavr pilləsində təhsil alarkən Dilçilik elminin nisbətən az tədqiq olunmuş sahələrinə böyük maraq oyanmış və ən çox sözlərin etimologiyası ilə bağlı tədqiqat aparmaq istəmişəm. Bu istəyin təsiri ilə Dilşünaslıq istiqamı üzrə Maqistratura pilləsinə daxil olmuşam 1997-1999-cu illərdə “Müasir Azərbaycan dilində təqlidi sözlər” adlı maqistr dissertasiyası üzərində çalışmışam. Bu dissertasiyada müasir Azərbaycan dilində işlənən və səs təqlidi əsasında yaranan bir qrup ornitonimlərin (heyvan və quş adları) etimoloji izahını vermişəm

1999-cu ildə ADPU-nun Maqistratura pilləsini fərqlənmə ilə bitirmiş və həmin il Azərb. MEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Türk dilləri şöbəsinə əyani aspirant kimi qəbul olmuşam.

Bu şöbəyə meyl göstərməyim əslində maqistr dissertasiyamla bağlı olub. Belə ki, Azərbaycan dilində işlənən sözlərin etimoloqiyasını araşdırarkən, türk dillərində zəngin material olduğunu müşahidə etdim. Dilimizlə bağlı mövcud olan problemlərin məhz bu istiqamətdə (türk dilləri ilə müqayisəli şəkildə) həllini tapacağına inam yarandı.

Hal-hazırda həmin şöbədə “Nəsiminin leksikası oğuz dilləri kontekstində” mövzusunda namizədlik dissertasiyası üzərində çalışıram. Müxtəlif elmi məcmuələrdə dissertasiya ilə bağlı yeddi məqaləm çap olunub. Gələcəkdə şöbə ilə əməkdaşlığımı davam etdirmək və Azərbaycan ermənilər tərəfindən işğal edilmiş ərazilərindəki türk mənşəli onomastik vahidləri araşdırmaq fikrindəyəm.

7 noyabr 1975-ci il Kürdəmir rayonunda anadan olmuşam. 1992-ci ildə Bakı şəhərindəki 36 saylı orta məktəbi bitirmişəm. Hələ orta məktəbdə oxuduğum illərdə humanitar elmlərə, xüsusilə dil və ədəbiyyat fənlərinə böyük həvəsim vardır. Azərbaycan dilinin mənsub olduğu türk dilləri ailəsi, türk dillərinin mənşəyi, ümumiyyətlə türklərin tarixi və coğrafiyası həmişə məni özünə cəlb etmişdir. Bu maraq və həvəsim məni AXDU-nu bitirdikdən sonra Azərbaycan Pedaqoji Universitetinin “Müasir Azərbaycan dili kafedrasına gətirdi. 1999-cu ildə bu kafedrada “Müqayisəli dilçilik” ixtisası üzrə maqistraturaya daxil oldum. Burda türk dillərini müqayisəli şəkildə öyrənməyə başladım, eyni zamanda “Türk ellərində işlənən müştərək türk etnotoponimləri və onların yayılma anları” mövzusunda maqistr dissertasiyası üzərində işlədim. Müxtəlif ərazilərdə mövcud olan eyniadlı türk etnotoponimlərini semantik və linqivistik cəhətdən tədqiqata cəlb etdim 2001-ci ildə müvəffəqiyyətlə müdafiə edib maqistraturanı fərqlənmə diplomu ilə bitirdim. Müəllimlərimin tövsiyəsi və öz arzumla sənədlərimi EA-nın aspiranturasına. “Türk dilləri” ixtisasına verdim. İmtahanlardan 15 bal toplayaraq aspiranturaya daxil oldum.

Hal-hazırda Qıpcaq dillərindəki frazeoloji birləşmələr isə Azərbaycan dilçiliyində ilk dəfə tədqiq olunur. Biz bu dissertasiyada qıpçaq dillərindəki frazeoloji birləşmələri oğuz dilləri ilə müqayisəli şəkildə tədqiq etməyi və onların etimologiyasını açmağa cəhd edəcəyik. İnanıram ki, elmi rəhbərimin və şöbəmizin əməkdaşlarının köməyi ilə mən bu işin öhdəsindən gələcəyəm.

Ümumtürk dillərinin dialekt və şivələrinə aid sanballı tədqiqat əsəri

Filologiya elmləri doktoru, professor Cəfər Cəfərov: Ümumtürk dillərinin dialekt və şivələrinə aid sanballı tədqiqat əsəri

Editor: Tarihistan
16 Mart 2022 – 09:28

Ümumtürk dillərinin dialekt və şivələrinə aid sanballı tədqiqat əsəri

Ümumtürk dillərinin dialekt və şivələrinin müqayisəli tədqiqi ilə bağlı çoxsaylı problemlərin öyrənilməsində indiyə kimi mühüm nailiyyətlər əldə edilsə də yada salmalıyıq ki, türk dillərinin dialektlərinin hər biri ayrı-ayrılıqda öz ilkinliyinə, miqyasına, tarixi-linqvistik faktlarına görə olduqca zəngindir və bu dillərin dialektlərində fonetik, leksik, qrammatik xüsusiyyətlərin hərtərəfli araşdırılması türkologiyanın ən aktual vəzifələrindən biridir. Bu aktuallığı nəzərə alan f ilologiya elmləri doktoru, professor Mahirə Nağı qızı Hüseynova ümumtürk dilləri dialekt və şivələrinin qarşılıqlı inteqrasiyası mövzusunda əsaslı araşdırma aparmış, Azərbaycan dilçiliyində çox qiymətli bir monoqrafiya ərsiyə gətirmişdir. “Ümumtürk dilləri dialekt və şivələrinin qarşılıqlı inteqrasiyası” (Bakı, 2020) adlı monoqrafiya “Müəllifdən” adlı giriş sözündən və yeddi fəsildən ibarətdir. I fəsildə Azərbaycan dilçiliyində ümumtürk dilləri dialekt və şivələrinin müqayisəli aspektdə tədqiqi məsələlərinə toxunulur. Müəllif ümumtürk dilləri dialekt və şivələrinin qarşılıqlı inteqrasiyası məsələlərindən az və ya çox şəkildə bəhs edən tədqiqatları çox diqqətlə nəzərdən keçirir və müqayisəli şəkildə həmin tədqiqatları ardıcıllıqla araşdırır. Akademik M.Şirəliyevin, akademik A.Axundovun, akademik T.Hacıyevin, professor F.Zeynalovun, professor H.Mirzəyevin, professor E.Əzizovun, dialektoloq B.Əhmədovun, professor İ.Kazımovun, professor M.Məmmədlinin, professor N.Əsgərovun, professor Ə.Tanrıverdiyevin, professor B.Xəlilovun yaradıcılıqlarında ümumtürk dilləri dialekt və şivələrinin müqayisəli təhlilini verir, tədqiqatları bir-bir incələyir. Həmçinin “Azərbaycan dilinin qərb qrupu dialekt və şivələri”, “Naxçıvan MSSR-in dialekt və şivələri” əsərlərini tədqiqə cəlb edir və ümumtürk dilləri dialekt və şivələrinin müqayisəli aspektdə tədqiqində dialektoloji lüğətlərin elmi əhəmiyyətini əsaslı nümunələrlə ətraflı şərh edir. M. Hüseynova ümumtürk dillərində bəzi yemək adlarının tarixi-etimoloji təhlilini verərək maraqlı müqayisələr aparır.
II fəsildə ümumtürk dialekt və şivələrinin qarşılıqlı inteqrasiyasını təhlil edən müəllif haqlı olaraq yazır ki, ümumtürk dillərinin dialektoloji lüğətlərinin yaradılmasının vaxtı çoxdan çatmışdır. Bu tip lüğətlərin yaradılması bizi kökdilin öyrənilməsi məsələsinə daha da yaxınlaşdıracaqdır. Ümumtürk dilləri dialektlərinin yaranma tarixi olduqca qədimdir, elə məhz buna görə də dialekti tarixi kateqoriya hesab edənlər olduqca haqlıdırlar.
III fəsildə ümumtürk dillərinin dialekt bölünməsinə aydınlıq gətirən M.Hüseynova qohum türk dillərinin təsnifini verir və ümumtürk dilləri dialekt və şivələrinin qarşılıqlı inteqrasiyasını Azərbaycan, türk, qırğız, qumuq, yakut, kaşğar, özbək, karaim, şor, tuva, türkmən, başqırd, xakas və s. dillərin dialekt və şivələri əsasında daha dərindən araşdırır.
Ümumtürk dilləri dialekt və şivələrinin ayrı-ayrılıqda təsnifi prinsiplərinin verilməsi və ya müəyyənləşdirilməsi qohum dillərin müqayisə predmeti üçün əlverişli imkanlar yaradır. Əsərdə bu məsələləri diqqətdə saxlayan M.Hüseynova müasir türk dilləri dialektlərinin təsnifinin ümumi xarakter daşıdığını xatırladır və bunların əksəriyyətində coğrafi prinsipə üstünlük verildiyini türk, qaqauz, qazax, qırğız, qaraqalpaq, Altay, tatar, uyğur dialektlərinin nümunəsi əsasında göstərir. M. Hüseynova yazır ki, Azərbaycan dilçiliyində də dialektoloji tədqiqatların ilkin dövrlərində coğrafi prinsip əsas götürülmüşdür. Araşdırmalarına əsaslanan müəllif belə bir qənaətdədir ki, bu günkü türk xalqalarının ədəbi dillərini və ya dialektlərini, eyni zamanda onların tarixi-etnik-genetik köklərinin dərindən öyrənilməsində saysız-hesabsız leksik vahidlər də mühüm rola malikdirlər. Ümumtürk dillərinin leksik bazasına söykənməklə qohum dillərin dialekt və şivələrində müşahidə olunan inteqrasiya hallarını üzə çıxarmaq mümkündür.
Klassik və müasir Azərbaycan söz sənətkarlarının əsərlərində işlədilmiş dialektizmlər bu və ya digər məqsədlər üçün işlədilir ki, ədiblər real şəraiti təsvir edərkən, üslubi əlvanlıq yaradarkən, təkrara yol verməmək üçün belə nitq vahidlərinə müraciət etməli olmuşdur. Bu məsələyə önəm verən müəllif bədii əsərlərdə, poetik örnəklərdə, tarixi sənədlərin dilində əksini tapan dialektizmlərin qohum dillərin faktları ilə tutuşdurma, müqayisə yolu ilə öyrənilməsini də aktuallıq kəsb edən məsələlərdən biri hesab edir.
Professor M.Hüseynova sonrakı fəsillərdə uyğunlaşdırılmış sözlərin fonetik, morfoloji xüsusiyyətlərini müqayisəli şəkildə tədqiq edərək leksik-semantik yöndə izahlar verir. Türk dilləri dialektlərində tarixən baş verən fonetik dəyişmələri nəzərə almadan və fonetik hadisələri düzgün qiymətləndirmədən səmərəli nəticələr əldə etmək mümkün olmadığını bildirən müəllif elə bu səbəbdən türk dilləri dialektlərinin fonetik xüsusiyyətlərinin tədqiqinə xüsusi diqqət yetirir. Eyni zamanda türk dilləri dialekt və şivələrinin qrammatik, leksik-semantik yöndə tarixi-genetik və struktur-funksional xüsusiyyətləri zəngin dialektoloji və türkoloji mənbələr əsasında ustalıqla nəzərdən keçirilir.
Müəllif araşdırmasını daha geniş aspektdə aparmaq üçün həm oğuz, həm də qıpçaq qrupu türk dillərində əksini tapan toy mərasimi ilə bağlı dialekt sözlərinin səciyyəvi xüsusiyyətlərini də təhlil obyektinə çevirir və təhlili daha geniş diapazonda aparmaq üçün türk dillərinin dialektoloji sözlükləri ilə bərabər qədim yazılı mənbələrinə müraciət edir, faktlara əsaslanaraq maraqlı izahlar verir. Qədim və müasir türk ləhcələrində yemək və içki adlarının müqayisəsi də kitabda əsaslı şəkildə təhlil olunur. Müəllif haqlı olaraq yazır ki, türk dillərində və ləhcələrində işlənən və ya arxaikləşən, dillərin passiv lüğət fonduna keçən qida məhsillarının əksini izləmək, tarixi tipoloji cəhətlərini meydana çıxarmaq müasir türk dillərinin müqayisəli şəkildə öyrənilməsi üçün olduqca zəruri əhəmiyyətə malikdir.
Qədim dövrlərdən bəri qohum türk xalqları daha çox öz sözlərinə, tarixin müxtəlif dövrlərində baş verən uzunmüddətli ayrılmaları onların fonetik sisteminə də təsirsiz ötüşməmiş, dialekt və şivələrində əsaslı fərqlərin meydana çıxmasına səbəb olmuşdur. M.Hüseynova ümumtürk dilləri dialekt və şivələrində mövcud olan fonetik hadisə və qanunlar hərtərəfli şəkildə tədqiq edir, fonetik hadisələrin tarixi-genetik inkişaf prosesini diqqətlə izləyir.
Qeyd edək ki, professor M.Hüseynova monoqrafiyasında türk dillərinin (Oğuz və Qıpçaq qrupu) dialektlər sistemini dərindən araşdırır, ortaq dialektoloji vahidləri, onların areallarını linqvistik təhlil edir. Qeyd olunan dil vahidlərini leksik, semantik-qrammatik strukturunu, konseptual məna tutumunu, oxşar və fərqli cəhətlərini müqayisəli-tarixi tədqiqata cəlb edir.
Məlumdur ki, dialektoloji vahidlərdə dilin bir çox arxaikləşmiş, hətta məhv olmuş hesab edilən qədim reliktləri qorunub saxlanılır. Həmin ünsürlərin türk dilləri ailəsinə daxil olan dillərdə müqayisəli şəkildə öyrənilməsi də bu əsərin qiymətini artırır.
Monoqrafiyada türk dilləri dialektlərinin (Oğuz və Qıpçaq qrupu) bu və ya digər türk dillərinin ədəbi dillərə inteqrasiyasında əsas rol oynayan dialektləri müəyyənləşdirilir və bununla qədim türk protodilləri rekonstruksiya edilir. Əsərdəki yenilikləri müəllif aşağıdakı kimi göstərir:
– Türk dillərinin dünya dilləri sırasında yerinin dəqiqiləşdirilməsi;
– Türk xalqlarının tarixi və inkişaf mərhələlərinin təsnifatına yeni baxış;
– Türk dillərinin dialekt bölünməsi;
– Dialekt sözlərinin müxtəlif ədəbi dillərə inteqrasiyası;
– Türk dillərinin fonetik, leksik və morfoloji xüsusiyyətlərini oğuz və qıpçaqqrupu dilləri üzrə şərhi;
-Türk dillərinin dialekt bölünməsinin, türk xalqlarınin tarixi və inkişaf mərhələlərinin təsnifatına yeni elmi baxışı müəyyənləşdirməklə qohum dillərin dialektlərinin istiqaməti və bölümlərini müəyyənləşdirmək və türklərin (oğuz və qıpçaq qrupu əsasında) dialektlərinin ədəbi dilə inteqrasiyasında dominant dili rolunu dəqiqləşdirmək.
Professor Mahirə Hüseynovanın Azərbaycan dilçiliyində ümumtürk dillərinin dialekt və şivələrinin müqayisəli aspektdə tədqiqi və qarşılıqlı inteqrasiyasına həsr etdiyi “Ümumtürk dilləri dialekt və şivələrinin qarşılıqlı inteqrasiyası” (Bakı, 2020) adlı bu kitab ümumtürk dialekt və şivələrimizin fonetik, leksik və qrammatik yaxınlığı, oxşar və fərqli cəhətləri, onların qarşılıqlı inteqrasiyası barədə son dövrdə yazılmış sanballı tədqiqat əsəridir.
Türkoloji dilçiliklə bağlı tədqiqat aparan alimlər, doktorant və magistlər kitabdan bəhrələnə bilərlər.

Filologiya elmləri doktoru, professor Cəfər Cəfərov