Qədim şərq fəlsəfəsi

Beləliklə, filosof Konfutsi (e.ə. 551-479) anarxiya probleminin həllinin ictimai qarışıqlıq başlamazdan əvvəlki Çin adətlərinə qayıtmaq olduğuna inanırdı.

Текст книги “Fəlsəfə : dərs vəsaiti”

Fəlsəfə ilə ilk tanışlıqda yaranan suallardan biri də onun genezisi, və yaxud mənşəyi və necə yaranması problemi ilə bağlıdır. Genezis (yun. genesis –mənşə, qərarlaşma, əmələgəlmə) probleminin araşdırılması fəlsəfənin nədən, necə, nə vaxt, harada, nə üçün yaranması suallarına cavab verilməsini nəzərdə tutur. Fəlsəfənin genezisi, konkret desək nədən yaranması ilə bağlı üç konsepsiya irəli sürülür: mifogen, qnoseogen və sintetik, və yaxud, qnoseogen-mifogen.

Mifogen konsepsiyaya görə fəlsəfə mifologiyadan, onun formal dəyişikliyi hesabına daxili inkişafından yaranıb: şəxsli-obrazlı forma şəxssiz-anlayışlı forma ilə əvəzlənir. Məsələn, yunan mifologiyasında titan (titanlar -nəhəng Tanrılar) Okean və nimfa (təbiət İlahələri) Fetida bütün təbiət Tanrılarının baniləridir. Filosof Fales isə Okean obrazını nəzərdə tutaraq belə bir ideyaya gəlir ki, su ilkbaşlanğıcdır və substansiya olaraq hər şeyin əsasında dayanır.

Qnoseogen konsepsiyaya görə, fəlsəfə elmi biliklərin sadəcə ümumiləşdirilməsi nəticəsində yaranır.

Sintetik, və yaxud, qnoseogen-mifogen konsepsiyaya görə fəlsəfənin üç yaranma mənbəyi var: mifoloji dünyagörüşü, bilik (daha doğrusu, ilk elmi biliklər-riyaziyyat, fizika, tibb) və ən adi, gündəlik, həyati-praktik şüur. Məhz bu konsepsiya daha çox əsaslandırılmış hesab olunur.

II FƏSİL. Qədim Şərq fəlsəfəsi

1. Qədim Hind fəlsəfəsi

1.1. Qədim Hind fəlsəfəsinin ümumi səciyyəsi. Vedalar

Hind fəlsəfəsi öz başlanğıcını qədim hindlilərin müqəddəs saydıqları və yaranması təqribən m.ö.II minilliyin ortalarına təsadüf edən Vedalardan götürmüşdür. Sanskrit dilindən tərcümədə “bilik”, “təlim” mənasını verən Vedalar bütövlükdə hind mədəniyyətinin nüvəsini təşkil edir.

Vedaların ən qədim hissəsi dörd topluda (samhitlər) əksini tapmışdır: 1)Riqveda –Tanrıların şəninə himnlər; 2)Yacurveda –qurban vermə ayin və himnləri; 3)Samaveda –dini nəğmələr; 4)Atharvaveda –lənətlər. Sonralar samhitlərin təfsiri və şərhi nəticəsində Vedalara aid edilən çoxsaylı ədəbi nümunələr yaranmışdır. Onlara: Brahmanlar –ilahiyyat traktatları; Aranyaklar (“meşə kitabları”) –zahidlər üçün nəzərdə tutulurdu; Upanişadlar –dini və fəlsəfi mətnlər aiddir.

Vedalarda əksini tapmış və hind fəlsəfəsinin inkişafına təkan vermiş əsas ideyalar bunlardır: məkanlı-zamanlı dünyanın nəhəngliyi; ümumi vəhdət və onun əsasında dayanan əbədi mahiyyət (brahman) haqqında təlim; kainatın əxlaqi nizama malik olmasına inam (rita); Tanrılara, insanlara, səma cisimlərinə və bütün mövcudluğa aid olan ədalət qanuni (karma); təkrarlanan doğuluşun dövranı kimi başa düşülən sansara anlayışı; fərdin azadlığı, dünyadan asılılığını dəf etməsi kimi başa düşülən mokşa; insan həyatının son məqsədinin mütləq mənəvi başlanğıcla qovuşması kimi başa düşülməsi və buna aparan praktik yolların tapılması.

Vedalara olan münasibətinə görə hind fəlsəfi sistemləri iki böyük qrupa ayrılır. Vedaların avtoritetini etiraf edən təlimlər: ortodoksal fəlsəfi sistemlər –astika; Vedaların avtoritetini etiraf etməyən qeyri-ortodoksal fəlsəfi təlimlər –nastika. Ortodoksal fəlsəfi sistemlər: nyaya, vayşeşika, sankhya, yoqa, mimansa, vedanta. Qeyri-ortodoksal fəlsəfi sistemlər: çarvak-lokoyata, caynizm, Buddizm.

1.2. Ortodoksal fəlsəfi sistemlər

1.2.1. Nyaya. Nyaya fəlsəfi sisteminin banisi böyük müdrik Hotoma hesab olunur. Bu təlimin tədqiq etdiyi əsas məsələ idrak problemləridir. “Nyaya” sözü hərfən qayda, metod, nəticə ümumiyyətlə məntiq mənası verir.

Hind fəlsəfəsinin digər sistemləri kimi bu məktəb nümayəndələri də insan həyatının əsas məqsədini “Mən”in bədənə, hisslərə və obyektlərə bağlılığından qurtulmasında görürdülər. Onların fikrincə, bütün iztirabların mütləq durdurulması kimi azadolma (mokşa) yalnız gerçəkliyin düzgün dərki sayəsində mümkün olur. Ona görə də bu məktəb tərəfdarları məntiq və onun qanunlarına əsaslanan mücərrəd təfəkkürə üstünlük vermişlər. Nyaya təlimi idrakın dörd müstəqil mənbəyini etiraf edir: qavrayış, nəticə, müqayisə və sübut (şəhadət). Yalnız bu mənbələrə istinad edən idrak mötəbər hesab oluna bilər. Yaddaşa, şübhəyə, hipotetik arqumentlərə əsaslanan idrak qeyri-mötəbər hesab edilir. Nyaya təlimində mötəbər idrak mənbələri müfəssəl təsnif olunur, fövqəlhissi qavrayış haqqında yeni idrak nəzəriyyəsi yaradılır və bir sıra mühüm məntiqi problemlərin həlli təklif edilir.

Azadolma bütün əzab və iztirabların mütləq şəkildə aradan qaldırılmasıdır. O yalnız gerçəkliyin düzgün dərki sayəsində mümkündür. Bəziləri belə hesab edir ki, azadolma xoşbəxtlik halıdır. Lakin bu tamamilə yanlışdır. Çünki kölgəsiz işıq olmadığı kimi iztirabsız da həzz yoxdur. Beləliklə azadolma həzz və yaxud xoşbəxtlik yox, yalnız iztirabın yüngülləşdirilməsidir.

Nyaya sistemində Tanrı yaradılışın, mövcudolmanın və məhvolmanın ilk səbəbidir. Tanrı dünyanı heçlikdən yox, məkan, efir, ağıl və canın əbədi atomlarından yaradıb. Tanrının mövcudluğuna ən populyar arqument belə səslənir: “Dünyanın bütün şeyləri, məsələn, dağ və dəniz, günəş və ay hissələrdən təşkil olunduqları üçün nəticədirlər. Ona görə də onlar öz yaradıcılarına malik olmalıdırlar”. Fərd dünyanın yaradıcısı ola bilməz. Çünki onların güc və biliyi məhdud olmaqla yanaşı dünyanın fiziki cisimlərinin təşkil olduğu atomlar kimi kiçik və zəif mahiyyətlərlə davrana bilmirlər.

Tanrı dünyanı bütün canlı mövcudluqların rifahı naminə yaranıb. Bununla belə dünyada xoşbəxtliklə yanaşı bədbəxtlik də mövcuddur. Azad iradəyə malik olanlar ya xeyirxah, ya da bədxah niyyətlərə uyğun fəaliyyət göstərəcək, ya xoşbəxt, ya da bədbəxt olacaqlar. Lakin insan, gec və ya tez özünü və dünyanı gerçəkdən dərk edərək qəti şəkildə iztirablardan qurtula bilər.

1.2.2. Vayşeşika. Vayşeşika fəlsəfi sistemi müdrik Kanada (əsl adı Ulukadır) tərəfindən, təq. m.ö. V əsrdə yaradılıb (vayşeşika hərfən xarakterik olan, xas olan, xüsusi olan mənasını verir). O Kanada ləqəbini asketik (zahidlik) həyat tərzi keçirdiyi və adətən biçilmiş, əkin sahəsində topladığı qarğıdalı toxumları ilə qidalandığı üçün alıb.

Vayşeşika təlimi nyaya sisteminə yaxın olub, onun da son məqsədi fərdi “Mən”in azad olmasıdır. Bu məqsədlə əsas diqqət kosmoloji, yaxud ontoloji problemlər üzərində cəmləşdirilir: kainatın yaranma və məhv olmasının (dünyəvi dövran) müfəssəl nəzəriyyəsi yaradılır, dünyanın atomar konsepsiyası verilir. Bütün dünya və idrakın bütün obyektləri yeddi kateqoriyaya bölünür: substansiya (dravya), keyfiyyət (qunna), fəaliyyət (karma), ümumilik (samanya), xüsusilik (vişeşa), xasolma (samavaya) və heçlik (abhava).

Substansiyanın doqquz növü var; torpaq, su, od, hava, efir, zaman, məkan, can və ağıl. Yalnız substansiyada mövcud olan keyfiyyətin iyirmi dörd növu var: rəng, dad, qoxu, səs, həzz, iztirab və s. Yenə də yalnız substansiyada mövcud olan fəaliyyətin, yaxud hərəkətin beş növü var: qalxma, enmə, sıxılma, genişlənmə və gəzişmə. Ümumilik verilmiş sinfə daxil olan fərdlərin hamısı üçün ümumi olan əbədi mahiyyətdir. Xüsusi şeylərin ilkin fərqinin əsası olub, dünyada mövcud olan əbədi mahiyyətlərin fərdiliyini bildirir. Xasolma tamı hissəsi ilə; keyfiyyət və yaxud fəaliyyəti substansiya ilə; ümumini xüsusi ilə əlaqələndirən daimi, əbədi əlaqədir. Heçlik bütün inkari faktları bildirir. Məsələn, “Burada pişik yoxdur”, “Bu çiçək qırmızı deyil” – bu cümlələr pişiyin, qırmızılığın yoxluğundan xəbər verir.

Vayşeşika təlimində Tanrı və fərdi canın azadolması haqqında müddəalar mahiyyətcə nyaya sistemində olduğu kimidir.

1.2.3. Sankhya. Banisi müdrik Kapila olan sankhya ən qədim fəlsəfi təlimlərdəndir. “Sankhya” sözü birmənalı təfsir edilmir. Bəziləri onun rəqəm anlamı verdiyini iddia edir. Çünki bu sistem idrakın əsas obyektlərinin sadalanması yolu ilə gerçəkliyin öyrənilməsini ön plana çıxarır. Lakin ikinci variant daha ağlabatan hesab edilir: sankhya kamil bilik deməkdir. Nyaya və vayşeşika təlimlərində olduğu kimi sankhya təlimi də dünyanı praktik məqsədlər: bütün iztirab və bədbəxtliklərə son qoymaq üçün dərkinə cəhd edir.

Sankhya təlimi bir-birindən asılı olmayan iki ilkin gerçəkliyi qəbul edir: puruşa və prakriti. Puruşa zəkalı başlanğıcdır, şüur isə onun atributu yox əsl mahiyyətidir. Puruşa bədən, hiss və ağıldan tam fərqli olan “Mən”dir.

Prakriti şüursuz ilkin materiya və tükənməz enerji olub, dünyanın ilksəbəbidir. O, üç ünsürdən (quna) ibarətdir. Birinci quna (sattva) –nəcib işıqlı başlanğıc olub, harmoniya və dincliyə aparan müdriklik və xoşbəxtliyi törədir. İkinci quna (racas) –fəal və ehtiraslı başlanğıc olub fəaliyyəti törədir. Üçüncü quna (tamas) –kobud, passiv başlanğıc olub biganəlik və yalanı yaradır. Kosmik təkamül pruşa və prakritinin birləşməsindən yaranır, qunaların qarşılıqlı təsiri ilə bütün fenomenal dünyanı yaradır. Sankhya fəlsəfəsinin də əsas məqsədi pruşanı materiyanın əsirliyindən azad olmasına və insasa bəxtiyarlıq halına çatmaqda (mokşa) kömək etməkdir.

1.2.4. Yoqa. Yoqa fəlsəfi təlimi m.ö.IV-III əsrlərdə yaransa da müdrik Patancali (m.ö.II əsr) tərəfindən sistemləşdirilib. Yoqa sözü hərfən birləşmə, toparlanma anlamını verir. Bu təlimin xüsusi maraq doğuran cəhəti yoqa praktikasıdır. Bu praktikanın məqsədi viveka-cnyananın –daha doğrusu azadolmanın (mokşa) vacib şərti olacaq idrakın məhdudlaşdırılma vasitəsinin əldə edilməsidir. Bu təlimə görə yoqa ağılın bütün funksiyalarının dayandırılmasını birləşdirir. Ağılın funksiyalarının isə beş pilləsi mövcuddur.

Birinci pillə ağılın diqqətsiz halıdır (kişpta) : bu zaman ağıl bir obyektdən digərinə doğru “sürüşür”.

İkinci pillə ağılın kütləşmə halıdır (mudha), məsələn yuxuda olduğu kimi.

Üçüncü pillə ağılın nisbi sakitləşmə halıdır (vikşipta). Bu halların heç birində yoqa mümkün deyil.

Dördüncü və beşinci pillələr ekaqra və niruddha adlanır. Ekaqra ağılın düşüncə predmeti olan hansısa obyekt üzərində toparlanması halı, niruddha isə hər bir təfəkkür fəaliyyətinin tam kəsilməsidir.

Yoqa halı da iki növdədir. Birinci halda yoqa ağılın düşüncə obyektində tam toparlanması və mövcud obyektin aydın dərkinə gətirən vəziyyətdə təzahür edir. İkinci halda bütün əqli modifikasiyaların tam kəsilməsi idrakın tam yoxluğu kimi müşahidə edilir.

Yoqa praktikasında səkkiz mərhələ mövcuddur: cilovlama, etika mədəniyyəti, vəziyyət, nəfəsə nəzarət, hisslərin uzaqlaşdırılması, diqqət, canlı seyr, toparlanma.

1.2.5. Mimansa. Mimansa təlimi (mimansa –dərin düşüncə, tədqiqat) m.ö. V-IV əsrlərdə yaranıb. Lakin o vahid fəlsəfi təlim olaraq m.s. II-III əsrlərdə Caymini tərəfindən sistemləşdirilib. Bu təlimin ilk məqsədi veda ayinçiliyinin müdafiəsi və ona haqq qazandırılması olmuşdur. Təbii ki, bu cəhdlər son nəticədə veda ayinçiliyini əsaslandıran dünyagörüşünün axtarışlarına gətirmişdir.

Vedaların əsaslandırılmış olduğunu sübut etmək üçün mimansa təlimi mükəmməl işlənmiş idrak nəzəriyyəsini təklif edir. Bu nəzəriyyə ilk növbədə göstərməlidir ki, hər bir idrakın səhihliyi özlüyündə aşkardır. Kafi şərtlər ödəndikdə bilik yaranır. Hisslər sağlam olarsa, obyektlər məlumdursa və bütün köməkçi şərtlər ödəndikdə qavrayış baş verir. Kafi məlumatlar olduqda nəticə çıxarılır. Hər bir halda əldə edilmiş bilik həqiqidir və biz onları etirazsız qəbul edirik. Şübhə üçün hər hansı bir səbəb olarsa bilik yaranmır, çünki inam yoxdur. Buna bənzər olaraq, bu vedaları oxuyanda bilik, həm də ona inam əldə edirik. Veda dərkinin səhihliyi digər dərklərdə olduğu qədər aşkardır. Hansısa şübhə meydana çıxarsa o, mimansa arqumentləri ilə aradan qaldırılır. Maneə aradan qaldırıldıqdan sonra vedalar öz məzmununu oxucuya aşkarlayırlar. Beləliklə vedaların nüfuzu heç bir şübhə doğurmur.

Vedaların buyurduğunu icra etmək düzgün, qadağan etdikləri isə düzgün deyil. Hər bir kəsin borcu düzgünü icra etmək, düzgün olmayandan isə imtina etməkdir. Vedaların buyurduğu ayinlərin icrası nəyinsə, hansısa mükafatın əvəzində yox, məhz vedaların buyurduğu üçün vacibdir. Bilik və özünənəzarətin sayəsində ayinlərin təmənnasız icrası ölümdən sonra azadolmaya gətirir.

Mimansa təlimində görə maddi dünyanın gerçək mövcudluğu etiraf olunur. Bununla yanaşı canın ölümsüzlüyü xüsusi vurğulanır. Əks halda ölümdən sonra azadolmanı nəzərdə tutan veda ayinlərinin icrasına ehtiyac olmazdı. Lakin bu təlim tərəfdarları şüurun cana immanent xas olması ideyasını qəbul etmirlər. Onlar hesab edirlər ki, can yalnız bədənlə qovuşanda şüur yaranır. Bədəndə yerləşən can müxtəlif bilik növlərinə malik olur. Bəzi mimansa məktəbləri idrakın beş mənbəyini göstərirlər: qavrayış, nəticə, müqayisə, şəhadət və postulatlaşdırma.

1.2.6. Vedanta. Vedanta sistemi vedalara aid müqəddəs düşüncələrin zirvəsi hesab edilir. Məhz bu səbəbdən vedanta –yəni vedaların yekunu adlandırılır. Vedanta upanişadlarda əksini tapmış bütün fəlsəfi fikirləri özündə cəmləyir. Əsas müddəaları Badarayanın müəllifi olduğu “Brahma-sutrada” əksini tapıb. Bütün hind fəlsəfi sistemləri içərisində hind həyatına ən çox təsir göstərən sistem də vedantadır.

Vedanta təliminə görə bütün mövcudluğun mənbəyi Mütləq gerçəklik olan Brahmandır. Hər bir fərdin mənəvi başlanğıcı, yəni Atmanı Brahmanla eyniyyət təşkil edir. Maddi gerçəklik maddi səbəb olan mayanın fəaliyyətinin nəticəsidir. Brahman mayaya maqnit kimi təsir göstərərək onu fəallaşdırır. Ona görə də maddi dünya yalnız xəyal, illuziyadır. Upanişadlarda deyilir ki, dünya öz başlanğıcını bu gerçəklikdən götürür, onda mövcud olur və məhv olarkən ona qayıdır. Kainatda qavranılan ayrıca obyektlərin çoxluğunun (çoxcalığının) gerçək olması inkar edilir. Hər şey Tanrıdır. Can Tanrıdır. Çoxcalıq mövcud deyil. Bu can, və ya Tanrı gerçəklikdir; o qeyri-məhdud şüur (cnyana) və bəxtiyarlıqdır (ananda). Gerçək müdrik özünün daxili “Mən”i, öz Atmanını dərk etməklə Brahmanla qovuşmağa cəhd edir, bununla da dinclik halına yetişir.

Vedanta təlimi sonrakı dövrlərdə də inkişaf etdirilmişdir. Bu təlimin görkəmli ardıcılları Şankara (788-720) advayta-vedanta monist təlimini, Ramanuca (XII əsr) isə vişişta-advayta təlimini yaratmışlar.

1.3.Qeyri-ortodoksal fəlsəfi sistemlər

1.3.1. Çarvak-lokoyata. Hind fəlsəfəsində “çarvak” sözü materialist anlamı verir. Xatırladaq ki, materializm materiyanı yeganə gerçəklik hesab edən fəlsəfi doktrinadır. Materializm ağıl və şüuru materiyanın məhsulu kimi şərh edir. Bununla belə “çarvak” sözünə heç də materiyanın hərfi tərcüməsi kimi baxmaq olmaz. Bəzi versiyalara görə “çarvak” sözü materialist baxışları ilə məşhur olan müdrikin adından götürülüb. Başqa bir versiyaya görə isə “çarvaklar” adı “ye, iç, şənlən” şüarı ilə çıxış edən materialistlərə verilib. Belə ki, “çarv” –yemək, çeynəmək mənasını da verir. Və yaxud, materialistlərin sözləri xoşagəlimliyi, tez başa düşülənliyi ilə (“çaru” –xoşagələn, tez başa düşülən, “vak” –söz) seçildiyi üçün onlar “çarvaklar” adlandırılıb. Materializmi işarələmək üçün lokayata sözündən də istifadə edildiyi üçün( lokayatamata -adi insanın baxışları) bu təlim həm də çarvak-lokayata adlandırılır. Çarvak-lokoyata təliminin kim tərəfindən yaradıldığı dəqiq bəlli deyil. Bununla belə bir çox hind fəlsəfə tarixçiləri bu təlimin Brihaspati tərəfindən yaradıldığını iddia edirlər.

Çarvak-lokayata təlimi əsasən üç hissədən ibarətdir: qnoseologiya -idrak nəzəriyyəsi; ontologiya -varlıq haqqında təlim; etika -əxlaq nəzəriyyəsi.

Çarvak-lokayata sisteminə görə idrakın səhih mənbəyi qavrayışdır. Qavrayışa aid olmayan digər idrak mənbələri, məsələn nəticə, digər şəxslərin şəhadəti dəqiq deyil və yanlış nəticələr verir. Ona görə də birbaşa qavrayışla dərk etdiklərimizdən başqa heç nəyə inanmaq olmaz.

Qavrayış bizə yalnız maddi dünyanı aşkarlayır. Maddi dünya isə materiyanın dörd ünsüründən: hava, od, su və torpaqdan ibarətdir. Bu ünsürlərin hər birinin mövcudluğuna biz qavrayış vasitəsilə əmin oluruq. Dörd ünsürün müxtəlif kombinasiyaları təkcə cansız maddi obyektləri yox, ölümündən sonra yenə həmin ünsürlərə çevrilən bitki və canlıları da əmələ gətirir.

Çarvak-lokayata təliminə görə qeyri-maddi insan canı (ruhu) haqqında danışmağın heç bir əsası yoxdur. İnsan bütövlükdə materiyadan ibarətdir.

Düzdür insan şüura malikdir, lakin şüur materiyadan təşkil olunmuş canlı bədənin keyfiyyətidir. Şüursuz ünsürlərdən təşkil olunan predmetin (bədənin) şüursuz olacağını iddia etmək də düz deyil. Ayrı-ayrı ünsürlərin heç birində olmayan keyfiyyətin, bu ünsürlərin birləşməsindən yaranan predmetə xas olmasına çoxlu misallar göstərmək olar. Məsələn, qara bibər kolu, qoz və əhəng birlikdə çeynənilərsə alınan kütlə, əvvəlki elementlərin heç birində olmayan qırmızı rəng olacaq. Buradan belə nəticə çıxarılır ki, maddi ünsürlərin xüsusi qaydada kombinasiyası şüura malik canlı bədəni yaradır. Aydındır ki, şüur bədəndən kənarda mövcud ola bilməz. İnsan ölərkən ondan heç nə qalmır, yəni insan canı əbədi deyil.

Çarvak-lokayata fəlsəfəsinin əxlaq təlimi axirət dünyasının inkarına əsaslanır. Dini ayinlərin icrası ilə axirətdə əbədi xoşbəxtlik tapacağına inamı isə onlar kahinlərin uydurması hesab etmişlər. Ona görə də zəkalı insanın həyatının əsas məqsədi, gerçəkliyinə heç bir şübhə olmayan bu real dünyada daha çox həzzə nail olmaqdır.

1.3.2. Caynizm. Caynizm fəlsəfəsinin ardıclıları belə hesab edirlər ki, bu təlim ən qədim dövrlərdə yaranmış və iyirmi dörd müəllimin (tirthankara) ardıcıl fəaliyyəti nəticəsində formalaşmışdır. İlk müəllim Rişabhadeva, sonuncu müəllim isə m.ö. VI əsrdə yaşamış Vardhamana (ona həm də “böyük qəhrəman” –Mahavira da deyirlər). Caynizm termini “qalib” anlamı verən “cina” sözündən götürülüb. Bu təlim tərəfdarlarının fikrinə görə onların iyirmi dörd müəlliminin hamısı bütün ehtiraslara qalib gələrək azadlıq məqamına çatmışlar.

Caynizm təlimi də əsasən idrak nəzəriyyəsi, varlıq və əxlaq təlimlərindən ibarətdir.

Caynizm idrak nəzəriyyəsi qavrayışı biliyin yeganə səhih mənbəyi sayan çarvak-lokayata təlimini qəbul etmir. Bu təlim tərəfdarlarının fikrincə qavrayışdan əlavə məntiqi nəticə və şəhadət də biliyin səhih mənbəyi ola bilər. Əgər məntiqi nəticələr müəyyən məntiqi qanunlara tabedirsə, bu halda onların vasitəsilə səhih bilik əldə etmək mümkündür.

Şəhadət isə o zaman səhih olur ki, o özündə etibarlı avtoritetdən qalmış məlumatı əks etdirsin. Caynist sistemində belə avtoritetlər “cinalar”, və yaxud tirthankaralardır.

Caynistlər idrakın yuxarıda adı çəkilmiş üç mənbəyinə əsaslanaraq kainatın quruluşu haqqında təlim yaradırlar. Qavrayış od, su, hava və torpaq kimi ünsürlərdən ibarət maddi substansiyaları bizə aşkar edir. Nəticə isə məkan (yəni, maddi substansiya harada isə mövcud olmalıdır) və zamanın (çünki dəyişiklik, yəni substansiyaların müxtəlif hallar sırası onsuz anlaşılmır) mövcudluğu inamını yaradır. Eyni zamanda hərəkət və sükunətin “dharma” və “adharma” kimi səbəbləri də var.

Caynistlərə görə təkcə heyvanlar yox, həm də bitkilər, hətta tozcuqlar da cana malikdir. Lakin müxtəlif canlılar heç də bərabər şüura malik deyillər. Onlardan bəziləri, məsələn bitki və yaxud tozcuğun canı yalnız toxunma hissinə malikdirlər. İbtidai canlı orqanizmlər iki, nisbətən inkişaf etmişləri üç, bəziləri isə dörd hissə malikdir. İnsan isə beş hissə malik olaraq, onların köməyi ilə dərk edirlər. Lakin hisslərin hansı səviyyədə inkişaf etməsindən asılı olmayaraq, bədəndə yaşayan can idrak imkanlarına görə məhduddur. Onların gücü də məhdud olub hər bir iztiraba məruz qalırlar.

Bununla belə hər bir can şüurluluq, güc və xoşbəxtlik əldə etməyə qadirdir. Buna isə əsasən canın arzu və ehtiras qüvvəsi, yəni karma mane olur. Karmanın dəf edilməsi ilə can azad ola və təbii kamilliyə yetişə bilər.

Canın azad olunmasına artıq azadlığa yetişmiş müqəddəslərin (tirthankaraların) təlimi və həyatı nümunə ola bilər. Azad olmaq üçün isə üç şey zəruridir: caynizm təliminə mütləq inam, bu təlimi dəqiq bilmək, düzgün davranış. Düzgün davranış isə ədalətsizlikdən, yalan danışmaqdan, oğurluqdan, hisslikdən və hissi obyektlərdən imtinadan ibarətdir. Özümüzdə düzgün inam, düzgün bilik və düzgün davranış aşılandıqdan sonra biz ehtiraslarımıza nəzarət imkanı əldə edirik və materiya bağları ilə canı buxovlayan karmanı kənarlaşdırırıq. Maneələr aradan qaldırıldıqdan sonra can yenidən təbii kamillik: hüdudsuz inam, hüdudsuz bilik, hüdudsuz güc və hüdudsuz bəxtiyarlıq əldə edir. Bu isə elə azadlıq halıdır.

1.3.3. Buddizm. Dünyanın bir çox regionlarında bu gün də çoxsaylı tərəfdar və ardıcılları olan Buddizm m.ö. V əsrdə Qədim Hindistanda yaranmış dini-fəlsəfi təlimlərdən biridir. Sonrakı dövrlərdə, təqribən m.s.III əsrdə Çin, Cənub-Şərqi Asiya ölkələrində də tərəfdarlar tapmışdır.

Bu təlimin banisi Qautama Sidhartha Şakyamuni –Budda (m.ö. 563-483) olmuşdur. Şimali Hindistanda knyaz ailəsində doğulmuş Qautama mürəkkəb həyat yolu keçmişdir –taxt-tac varisi, asket-zahid, müdrik. Həyatının ilk illərini atasına məxsus, hər tərəfdən yaşıllıq və uca divarlarla əhatələnmiş dəbdəbəli sarayında keçirmiş Qautama, ətraf aləmdə daha nələr var deyə saray hüdudlarından kənara çıxır. Rastlaşdığı dörd hadisə onun dünyagörüşündə ciddi dönüş yaradır. Birinci, üzü qırışlı, saç-saqqalı ağarmış qocanı görməsi ona anladır ki, cavanlıq əbədi deyil. İkinci, ağır xəstəlikdən əzab çəkən, üz-gözü xora ilə örtülmüş xəstəni görəndə isə başa düşür ki, sağlamlıq əbədi deyil. Üçüncü, dilənçini görməsi ona var-dövlətin keçici olmasını, insanın malik olduğu hər şeyi nə vaxtsa itirib yoxsullaşa biləcəyini anladır. Dördüncü, dəfn mərasimini görür və başa düşür ki, insan fanidir, əbədi deyil. Beləliklə, Qautama bu nəticəyə gəlir ki, insanın həyatı iztirab və bədbəxtliklərlə doludur. Bütün bu məsələlər haqqında düşünən Qautama onu işıqlandıran, nurlandıran (Budda –nurlanmış deməkdir) və dörd hissədən ibarət həqiqəti kəşf edir. Bu həqiqəti təliminin nüvəsinə qoyan Budda tezliklə çoxsaylı tərəfdar toplayır. Buddizmin nüvəsi olan bu həqiqət –“dörd nəcib qanun” adlanıb aşağıdakılardan ibarətdir:

Birincisi: Həyat iztirabdır, ona görə də şərdir. Tam xoşbəxt olan insan yoxdur.

İkincisi: İnsan iztirablarının və bədbəxt həyatının səbəbi nədir sualına cavab vermək lazımdır. Səbəb insanın əbədi olaraq nəyəsə can atmasındadır. Buddizmdə buna ehtiras deyilir. İnsan daima nəyəsə can atır, nəyisə istəyir, nəyi isə arzulayır, müəyyən arzulara malik olur, sonra isə onları gerçəkləşdirmək ehtirası onu ağuşuna alır. Arzular gerçəkləşməyəndə iztirab çəkir.

Üçüncüsü: İztirabın aradan qaldırılması üçün ehtirasın boğulması, kənarlaşdırılması vacibdir. Yəni, hədsiz-hüdudsuz arzuların gerçəkləşdirilməsi arxasınca qaçıb əzablara düçar olmaqdansa, bu arzuları məhdudlaşdırmaq daha yaxşıdır. Arzu və istəklərin məhdudlaşdırılması Buddizmdə asketizm adlanıb, bu təlimə görə düzgün həyatın yoludur.

Dördüncü: Bu yolun aşkarlanması, və yaxud, şərhidir. Nirvanaya –Böyük azadlığa aparan yol səkkiz mərhələlidir (Səkkizli yol)

1) düzgün baxış –buddizmin əsaslarını və həyatda öz yolunu anlama;

2) düzgün fikir –insanın həyatı onun fikirlərindən asılıdır, fikirlərin dəyişməsi (düzgün olmayandan düzgünə, nəcibə) ilə həyat da dəyişir;

qədim şərq fəlsəfəsi

1. qədim şərq fəlsəfəsində və ümumiyyətlə dünya fəlsəfə tarixində antik fəlsəfənin rolu əvəzedilməzdi. belə ki, bir çox filosoflar fəlsəfənin yaranmasını məhz yunanların adı ilə bağlıyırlar.
bizim eradan əvvəl vi əsrin birinci yarısında antik fəlsəfə elladanın kiçik asiya hissəsində, daha dəqiq desək iyoniyada– milet şəhərində yaranmışdır. təsadüfi deyildir ki, ilk yunan fəlsəfi məktəbi milet məktəbi adlanır. həmin məktəbin böyük nümayəndələri fales, anaksimandr, anaksimen və onların şagirdləri olmuşdur.
antik fəlsəfə fəlsəfənin ayrıca bir fənn kimi meydana gəlməsini ifadə edir. «antik fəlsəfə» anlayışı altında qədim yunanıstanda və qədim romada yaranan fəlsəfə nəzərdə tutulur. yunan fəlsəfəsi yunan mifologiyasının təsiri altında formalaşmışdır. yunan mifologiyası isə, öz növbəsində, homerin «iliada» və «odisseya», hesiodun (e.ə. viii– vii əsrlər) epik əsərlərində öz əksini tapmışdır. əgər yunan– roma fəlsəfəsini inkişaf mərhələlərinə bölsək, aşağıdakı mənzərə alına bilər. birincisi, milet məktəbi hesab olunur. həmin məktəbin fəlsəfi təsəvvürləri çox şeydə homer və hesiodun qədim görüşlərinə əsaslanırdı. bununla yanaşı, milet məktəbi ilk elmi (mifoloji yox) təfəkkür cəhdi hesab olunur. qədim yunanıstanda fəlsəfi inkişafın bu mərhələsinə heraklit, eleya məktəbi (b.er.əv. vi– v əsrlər) də daxil edilir. ikncisi, yunan fəlsəfəsinin bu mərhələsi böyük filosofların, o cümlədən görkəmli mütəfəkkirlər sokrat, platon, aristotel, atomistlər məktəbi (levkipp, demokrit), pifaqor məktəbi, sofistlər (protaqor, gorgiy) və s. adlarla bağlıdır. üçüncüsü, ellinizm mərhələsi adlanır. bu dövr yunan quldarlıq cəmiyyətinin tənəzzülü ilə əlaqədardır. nəticədə yunanıstan parçalanır, bir sıra əyalətlər müstəqillik əldə edir. lakin bu da çox uzun sürmür. yunanıstan və əyalətləri iskəndərin imperiyasının tərkibinə daxil edilir. işğalçı iskəndərin ölümündən sonra isə cəmiyyətin bütün sahələrində böhran güclənməyə başladı. həmin dövrdə, yəni er. əvvəl iv– iii əsrlərdə fəlsəfədə üç böyük cərəyan yaranıb inkişaf etmişdir. bunlar: skeptisizm, epikurçuluq və stoisizm idi. iii– ii əsrlərdə qədim romanın ictimai və mənəvi inkişafında müəyyən dəyişikliklər baş vermişdir. roma cəmiyyətində yunan mədəniyyəti və fəlsəfəsinə meyllər güclənmişdir. həmin dövrdə romada çoxlu yunan alimi, filosofu fəaliyyət göstərir, öz spesifikliyi ilə stoisizm və epikurçuluq inkişaf etməyə başlayır. luk-retsi karın materializmi inkişaf edir. bununla yanaşı, romanın işğal etdiyi qədim dövlətlər və xalqların istismarı nəticəsində burada çox saylı adamların parazitləşməsi elementləri yaranır. cəmiyyətdə olan bu böhran, demək olar ki, bütün təbəqələri əhatə edirdi və bu da, öz növbəsində, şəxsi mövcudluğun katas-trofuna gətirib çıxarırdı. nəticədə dinə və mistikaya meyl güclənirdi. zamanın tələblərinə cavab verən fəlsəfə dinə çevrilir, xristianlıq həmin prosesdə körpü rolunu oynayır.
antik fəlsəfə – eramızdan əvvəl vii əsrin sonundan başlayaraq qədim yunan quldarlıq cəmiyyətində və eramızdan əvvəl ii əsrdən başlayaraq qədim roma quldarlıq cəmiyyətində, eramızın vi əsrinin əvvəllərinədək inkişaf etmiş fəlsəfi təlimlər məcmuu-bəşəriyyətin fəlsəfi şüurunun inkişafında vahid və özünəməxsus hadisədir. antik fəlsəfə, qədim şərq mədəniyyətinin onun çox mühüm tərkib hissəsi olan elmi-astronomik, riyazi, fiziki biliklərin həmin dövrün sosial, iqtisadi və mənəvi təcrübəsinə uyğun anlayışların əsasında, həmçinin dünya və insan haqqında fəlsəfi fikrin mifoloji təsəvvürlərdən uzaqlaşması nəticəsində təşəkkül tapmışdır. artıq eramızdan əvvəl vi əsrdə “milet məktəbi” adı ilə tanınan filosofların – falesin, anaksimandrın, anaksimenin fikirlərində, təbiət hadisələrinin bütün müxtəlifliyini izah edə bilən ilkin əsasın, yaxud ilk başlanğıcın təyin edilməsi cəhdlərinə rast gəlirik. fales – suyu, anaksimen – havanı, heraklit – odu, eleya məktəbinə mənsub olan ksenofan və parmenid isə torpağı belə ilk başlanğıc hesab etmişlər. təkcə anaksimandr qədimdə dağılmaz ünsür sayılan qeyri – müəyyən bir ünsür olduğunu göstərirdi və onu “apeyron” adlandırmışdı.
ibtidai animizm ənənələrini davam etdirən ilk filosoflar öz təlimlərində təbiəti antropomorfik (insana bənzətmə) və sosiomorfik (cəmiyyətə bənzətmə) nöqteyi-nəzərindən izah etməyə səy göstərirdilər, məsələn, bu baxışlara görə təbiətdə hər bir ilk başlanğıca cəmiyyətdə olduğu kimi ali hakimiyyət mənsubdur. təbii şeylərin qarşılıqlı münasibəti, şəhər əhalisinin üzvləri arasındakı qarşılıqlı münasibətə uyğun olaraq baş verdiyi göstərilirdi və bununla bağlı mənəvi kateqoriyalar, çox vaxt isə “ədalət” anlayışı işlədilirdi. digər baxışlara görə təbiətdə hər şey ruha malikdir: heraklitə görə psiheyalar (yəni ruhlar) sudan buxarlanırlar, anaksimenin fikrincə isə onlar havadan ibarətdirlər. canlı və cansız, psixi və fiziki bu dövrdə hələ vahid bir şey kimi qavranılırdı.
bununla belə, qədim təbiət fəlsəfəsində bənzətmə təkcə antropososiomorfik deyildi. təbiətin anlaşılmayan hadisələrini-meteoroloji, astronomik, kosmik və sair-qədim mütəfəkkirlər analogiya yaxud onlara məlum təbiət hadisələrilə birbaşa eyniləşdirmə vasitəsilə aydınlaşdırmağa çalışmışlar. eksperimental tədqiqat metodu onlara demək olar ki, bəlli olmadığından (axı istehsal o dövrdə əsasən əl əməyi və çox sadə alətlərin tətbiqi üzərində dururdu), qədim mütəfəkkirlər təbiət hadisələrinin sadəcə müşahidə metodundan geniş istifadə etmişlər. erkən yunan fəlsəfəsinin ən parlaq nümayəndələrindən biri də heraklitdir. böyük mütəfəkkir, bütün antik və avropa-bizans orta əsr fəlsəfə tarixini keçərək bizim dövrədək gəlib çıxan “loqos” sözünü, özünün loqos haqqında təlimilə ilk dəfə daxil etmişdir. “loqos” termini çoxmənalı olub söz, nitq, ağıl, məntiqə uyğun əsas bildirirdi. bu da təsadüfi deyildi. qədim yunanların təbiət fəlsəfəsində insan təbiətin ayrılmaz hissəsi sayılırdı və buna görə də həm “söz”, həm “ağıl” heraklit üçün təkcə insana subyektiv mənsub olan deyil, şeylərin özünün mahiyyətini ifadə edirdi. heraklitə görə loqos təbiətdə maddənin dövranı haqqında təsəvvürləri, daima canlı odu ifadə edir. sonralar, eramızdan əvvəl iy əsrin sonu və bizim eranın birinci əsrlərinə kimi, stoiklər məktəbi mövcud olan zaman, bu anlayış təbiət hadisələrinin qanunauyğunluqlarının anlanılmasında əsas rol oynamaqda davam etmişdir. heraklitin ardınca stoiklər də bu qanunauyğunluqları dövri fəaliyyətdə olan kimi təsəvvür etmişlər. onların qənaətinə görə, hər biri min il davam edən dövr hüdudunda oddan yaranmış dünya, onda olan bütün imkanlar tükəndikdən sonra elə od tərəfindən udulur və bundan sonra, əvvəlkini eynilə təkrarlayan yeni dünya əmələ gəlir.
erkən filosofların görüşlərində o dövrki elmin, ilk növbədə riyaziyyatın nailiyyətləri nəzərə alınsa da, ancaq ümumilikdə o mücərrəd fikirlərdən, fərziyyələrdən ibarət idi. bu, eramızdan əvvəl v əsrin ikinci yarısı vi əsrin əvvəlində levkip və demokritin təlimində özünü xüsusilə qabarıq göstərir. buna baxmayaraq, ilk dəfə levkip tərəfindən ifadələnmiş və sonradan demokrit tərəfindən inkişaf etdirilmiş prinsiplərin dərinliyi və əhatəliliyi o dövrdə təbiətin və insan dünyasının bir çox hadisələrinin doğru və dərin izahını verməyə imkan yaratmışdı. demokritin prinsipləri olduqca sadədir: o, əzəldən nizamsız hərəkətdə bulunan atomların-müxtəlif formalı və müxtəlif ölçülü bölünməz hissəciklərin-boşluqda, hüdudsuz məkanda olduğunu qəbul edir. demokritə görə, atomların cürbəcür birləşmələri təbiətdə olan şeylərin və hadisələrin hədsiz müxtəlifliyini izah edir. hüdudsuz boşluqda atomların hərəkəti, onların toqquşması və birləşməsi – bu səbəbiyyət əlaqəsinin çox sadə modelidir. demokritə görə hər bir təsadüfi hadisə, baş verən hadisələrin əsl səbəblərini bilməməkdən doğan subyektiv illüziyadır. bu səbəbləri bilmək isə, hər bir təsadüfi zərurətə çevirir.
atomistik təlimin bu prinsipləri onu həmin dövrdə təbiətin və insanın sırf fiziki yolla izahı nümunəsi edirdi. öz təbiət fəlsəfəsinin atomistik prinsiplərinə əsaslanaraq demokrit, yerin səma cisimlərilə geniş kosmoqonik mənzərəsini təsvir etdi. amma ola bilsin ki, demokritin kosmoqonik konsepsiyasının ən dərin ideyası, hüdudsuz boşluğun ənginlikərində – fəzada – əmələ gələn, təşəkkül tapan və məhv olan saysız dünyalar ideyası idi. o dövrdə, kainatın yaranmasında fövqəltəbii qüvvələrin rolu haqqında dini-mifoloji təsəvvürlərə xüsusi zərbə vuran bu ideya geniş vüsət tapmadı və yalnız sonralar təbiətşünaslığın nailiyyətləri sayəsində dərin əsaslandırıldı.
atomistik prinsiplər, demokrit tərəfindən həm də insanın, onun şüurunun izah olunmasına aid edilirdi. yəni, insanın təbiətin bir hissəsi olması haqqında qədim təsəvvür, mikrokosmun, başqa sözlə şüuru ilə birlikdə insanın və makrokosmun – onu əhatə edən bütün təbiətin, prinsip etibarilə eyni olması haqqında müddəaya keçdi. insan psixikasına aid hadisələri o, od atomlarına uyğun, yumru, hamar, xırda və hərəkətli olan xüsusi növ atomların olması ilə izah edirdi. demokritin fikrincə, bu atomlar bütün təbiətə səpələnmişdir (“hər şey ruha malikdir”), ancaq insanın bədənində onların konsentrasiyası daha çoxdur, insan orqanizminin təqribən yarısını təşkil edərək, onlar bütün bədənə səpələnmiş şəkildə insanın “ruhunu” əmələ gətirirlər. insanın ölümü bu atomların böyük miqdarda itirilməsi nəticəsində baş verir. insanın atomistik konsepsiyası həmçinin mühüm psixoloji ideyaları da özündə cəmləşdirirdi. onlardan ən mühümü, bütün şeylərdən incə surətlərin (idolların) buraxılması və onların insan duyğuları tərəfindən fərqləndirici şəkildə qavranılmasıdır. bu ideya ilə həmçinin demokritin idrak nəzəriyyəsi bağlıdır. o iddia edirdi ki, duyğular “qaranlıq” bilik mənbəyidir və yalnız zəka bizi əsl həqiqət dünyasına – atomlar və boşluqdan ibarət olan dünyaya calayır. demokrit təlimi, qətiyyən tanrıların fəaliyyəti ilə bağlı olmayan, insan icmasının və mədəniyyətinin təbiətə uyğun surətdə izahını verməyə səy göstərirdi. onun fikrinə görə yalnız ehtiyac-bu əsl “insanlar müəllimi”, -dünyaya diqqət yetirən insanları mədəniyyətə və dövlət icmasına gətirib çıxardı.
demokritin dövründə qədim yunanların mənəvi həyatında, qədim yunan polislərinin (şəhər və şəhərətrafı yaşayış məntəqələri) həyatının mürəkkəbləşdiyi şəraitdə zəruriliyi daha da artan muzdlu “müdriklik” müəllimləri böyük rol oynayırdı. məhz bu xadimlər, eramızdan əvvəl y əsrdə hələ nə istehzalı, nə də ikrah oyandıran məna daşımayan sofistlər (hərfi mənada “müdriklər”) adını almışdılar. qədim yunan fəlsəfəsi tarixində sofistlərin əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar fəlsəfi problematikanın ağırlıq mərkəzini antropologiya sahəsinə, insan haqqında və idrak haqqında təlimə doğru çəkmişlər. sofistlər anlayışların, etik normaların, öz dövrünün siyasi təsisatlarının nisbi olduğunu xüsusi qeyd etmişlər. məsələn, insanı bütün şeylərin meyarı elan edərək, protoqor, hamı üçün məcburi olan həqiqətlərin, davranış normalarının olmadığını və ola bilmədiyini əsaslandırmağa çalışmışdır.
həmin dövrdə böyük müdrik sokrat yaşayırdı (eramızdan əvvəl 469-399-cu illər)-öz təlimini şifahi surətdə, afina icmasının ən müxtəlif təbəqələrinin nümayəndələrilə çoxsaylı söhbətlərdə inkişaf etdirən ilk afinalı filosof (biz sokratın görüşləri barəsində onun şagirdləri platonun və ksenofontun əsərlərindən, həmçinin aristotelin əsərlərindən və digər mənbələrdən bilirik). sokrat sanki sofistlərin fəaliyyətində meydana çıxan fəlsəfi fikrin inkişaf xəttinə qoşularaq, hətta onlardan da kəskin şəkildə fəlsəfənin predmetini insanın özü, onun həyatı, davranışı və idrakı ilə məhdudlaşdırmışdı. ondan əvvəl yaşamış və öz müasirləri olan filosofların təbiət fəlsəfəsi haqqında təlimlərinin zəifliklərini görərək afinalı filosof, bütün bu təlimlərin faydasız olduğunu bildirmişdi. onun fikrinə görə təbiətin dərk olunması ümumiyyətlə insana deyil, tanrıya mümkündür və “müdrik” adı tanrıya layiqdir, özünü isə o yalnız “müdrikliyi sevən”- filosof adlandırmışdı (yunanca phileo – sevirəm və sorhia – müdriklik). qədim “öz-özünü dərk et” kəlamını təkrar edərək, sokrat, fəlsəfənin məqsədini insan həyatının və fəaliyyətinin etik-idraki sahəsinin tədqiqində görürdü. özü də, sofist filosofların əksinə olaraq əmin idi ki, vahid şəkildə hamı üçün məcburi olan həqiqətlər, etik normalar mümkündür. filosofun müdrikliyi elə ondan ibarət olmalıdır ki, cürbəcür subyektivlik dolanbaclarını keçərək hamı tərəfindən qəbul edilə bilən və hamıya aydın olan həqiqətlərə və deməli hamı üçün məcburi olan etik normalara gəlib çıxsın. sokrat dialektik metod (“dialeqomay” felindəndir – danışmaq, mübahisə etmək) adlanan həqiqət axtarışı və əldə edilməsi metodunun müəllifidir. onun əsas məzmunu, mühakimələrimizdə olan ziddiyyətləri aşmaq yolu ilə həqiqəti yorulmadan axtarmaqdan, anlayışlarımızın dəqiqləşdirilməsindən ibarətdir.
sokratın fikirlərini onun şagirdi platon ardıcıl sistem şəklində dərinləşdirdi və inkişaf etdirdi. onun yazdığı əsərlərin əksəriyyəti, antik dövrdə fəlsəfi və bədii yaradıcılığın yaxınlığını aydın nümayiş etdirən yüksək bədii formalı dialoqlar ilə ifadələnmişdir. sokrata nisbətən platon ümumi anlayışların tətbiq sahəsini xeyli genişləndirdi. sokratın dahi şagirdi, ümumi anlayışların təkcə etikada deyil, həm də digər elmlərdə, xüsusən riyaziyyatda böyük, həlledici rolunu başa düşürdü. platonun elmi-fəlsəfi biliklər tarixində mühüm xidməti, ümumi olan biliyin həlledici əhəmiyyətini dərk etməsindən ibarətdir. platon ümumi biliyi əsl varlığın qeyri-cismani qəbilləri kimi təsəvvür edirdi və onları eydos yaxud “ideya” adlandırmışdı (bu hər iki yunan sözünü “görünüş” kimi tərcümə etmək olar).
duyğularla qavranılan real şeylər aləminə gəldikdə isə, platonun fikrincə onlar öz ideal timsallarının natamam, bəzən isə həddən artıq təhrif olunmuş surətləridir. bu dəyişkən və keçici kölgələrdən fərqli olaraq ideyalar əbədi və dəyişməzdir, elə bunda da onların varlığının həqiqiliyi və əsilliyi öz əksini tapır. ideyalar aləminin tam əksliyi, platon tərəfindən fəza ilə eyniləşdirilən və qeyri-varlıq adlandırılan materiyadır. məhz materiya hər bir ideyanın vahidliyini duyğularla qavranılan şeylərə xırdalayır. şeylərdə sabitliyi, həqiqəti və gözəlliyi təşkil edən hər şey öz mövcudluğuna görə ideyalara borcludur, onlarda bütün qeyri-sabit, yalan və çirkin olan isə materiyadan gəlir. ideyalar, şeylərin qeyri-cismani ilkin surətləri kimi, şeylərin öz keçici dünyəvi mövcudluğunda yamsıladığı məqsəddir. həqiqilik də onların öz ideal “görünüşlərini” öz məqsədlərini yamsılama dərəcəsində özünü büruzə verir. bununla belə, determinizm prinsipini irəli sürmüş demokritin əksinə olaraq, platon öz fəlsəfəsində bütün hadisələrin teleoloji şərhi prinsipini iddia edir. yəni hər bir ideya, uyğun qəbildən olan şeylər və hadisələr üçün məqsəd sifətində çıxış edir. ideyalar aləmində isə eyni zamanda bütün mövcud olanların yüksək məqsədini təşkil edən vahid məqsəd vardır, – xeyirxahlıq və səadət ideyası.
platon da parmenid kimi, lakin ondan daha əsaslı surətdə, duyğularla əldə edilən biliyi əsil idrakı dəyəri olmayan zahiri bilik adlandırır. onun fikrinə görə, keçici olmayan ideyalar dünyasının həqiqi biliyi yalnız zəka ilə mümkündür. duyğularla əldə edilən biliklə bağlı olmayaraq rasional bilik anadangəlmədir və insan ruhunun dərinliklərində kök salmışdır. insan ruhunun ölməzliyi haqqında orfik-pifaqorçu təsəvvürləri inkişaf etdirərək platon onun yeganə bilik daşıyıcısı olduğunu və insan bədənində məskunlaşmazdan əvvəl ideyalar dünyasını seyr etdiyini bildirir. daha sonra, bir məhbəsdə olan kimi insan bədəninə düşür və tədricən özünə gələrək və bir az ideyalara bənzəyən şeylər dünyasına nəzər yetirərək, ideal dünyanı xatırlamağa başlayır. beləliklə, bilik əslində ölməz ruhun xatirələrindən başqa bir şey deyil. buradan insan ruhunu qeyri-material və ölməz bir şey hesab edən platonun görüşlərinin diametral əksliyi aydın görünür.
platonda ideyalar dünyasını dərk etmə vasitəsi kimi dialektika çıxış edir. onun fikrinə görə, dialektika təkcə həmsöhbətin mühakimələrində ziddiyyətləri aşkar etməkdən ibarət olmayıb, həm də ali anlayışların – varlığın, hərəkətin, sükunətin, eyniliyin və dəyişmənin ziddiyyətlərini meydana çıxarmaqdan ibarətdir. çox mühüm fəlsəfi anlayışlara aid olan ziddiyyətlərin obyektivliyi haqqında platon təlimi dialektikanın tarixində böyük rol oynamışdır. platonun şagirdi aristotel dahi qədim yunan filosofu və mütəfəkkiridir. hazırki nəşrdə o, həcmcə çox mətnlərlə təqdim edilmişdir ki, bu da onun tarixdə və antik fəlsəfədə, həm də müsəlman və xristian ölkələrinin orta əsrlər fəlsəfəsində böyük roluna uyğundur. onun əsərləri elmi fikrin yetkinliyi, fəlsəfi terminlərin lazımınca işlənib hazırlanması ilə fərqlənir. dahi mütəfəkkir öz əsərlərində sanki qədim yunanıstanda bütün öncə olan elmi-fəlsəfi inkişafa yekun vurur. bu əsərlərdə hal-hazırda astronomiya, mexanika, fizika, biologiya, zoologiya, psixologiya, siyasi iqtisad, estetika, etika, sosiologiya tərəfindən öyrənilən çox geniş çərçivədə məsələlərə toxunulmuşdur. onun, həm elmi biliyin metodologiyası, həm fəlsəfəyə ən yaxşı başlanğıc hesab etdiyi məntiqin yaradılmasında xidməti çox böyükdür. bu dövrdə qədim yunanıstanda elmin inkişaf səviyyəsi kifayət qədər yüksək olduğundan, aristotel fəlsəfə tarixində ilk dəfə biliklərin təsnifatını verməyə cəhd göstərmişdir. xüsusən də aristotel, onun fikrinə görə sırf nəzəri elmlər olan fəlsəfə, riyaziyyat və fizikanın münasibətlərini müəyyənləşdirməyə səy etmişdir.
“birinci fəlsəfənin” prinsiplərini dərindən öyrənərək, aristotel ondan əvvəl irəli sürülmüş bütün fəlsəfi konsepsiyaları tənqidi araşdırmış, ən çox o öz müəllimi platonun ideyalar nəzəriyyəsini tənqid edərək, şeylərin mahiyyəti kimi ideyaların şeylərin özündən ayırmağın və xüsusən onları qarşı-qarşıya qoymağın mümkün olmadığını göstərmişdir.
platonun əksinə olaraq, aristotel tək-tək olan şeylərin mövcudluğunun reallığına, obyektivliyinə şübhə etmirdi, onların varlığını zahiri deyil, həqiqi sayırdı. aristotel ümumi anlayışların idrakda böyük əhəmiyyət daşıdığını qəbul edirdi, ancaq müəllimi platonun əksinə olaraq, öz vəzifəsini, vahidi və ümumini insanın duyğuları ilə qavranılan tək-tək olanın özündə tapmaqda görürdü. bu fəlsəfi problem aristotelin materiya, forma haqqında təlimində həll edilir. materiya – bu hər bir şeyin maddəsidir. forma isə, bir qəbildən olan şeylərin digər qəbildən olan şeylərdən fərqləndirməyə imkan verən müəyyənlik yaradandır. bu baxımdan materiya fərdiləşdirir, forma isə ümumiləşdirir. forma yalnız materiya ilə birlikdə mövcuddur və hər bir şey həmişə materiya və formanın birləşməsidir.
bir proses kimi materiya və formanın birləşməsi başlanğıca və sona malikdir. onun başlanğıcı duyğularla qavranılmayan, heç bir formaya malik olmayan qeyri-müəyyən ilkin maddədir. öz-özlüyündə o tamamilə passivdir və sırf imkandır, ancaq o olmadan bütün sonrakı formalaşma prosesi və tədriclə daha yüksək təşkilatların aşkara çıxması mümkün deyil. bu prosesi ondan yüksək ola bilən hər hansı bir digər formaya nisbətən, imkan kimi baxılması artıq mümkün olmayan ali forma tamamlayır. bu sonuncu, sırf, hər cür maddilikdən məhrum formanı aristotel tanrı adlandırır (bununla əlaqədar “metafizikanın” müəllifi özünün “birinci fəlsəfəsini” teologiya – yəni tanrı haqqında təlim adlandırır). aristotelin tanrısı mifoloji tanrı deyil, fəaliyyəti sırf nəzəri olan, özü özünü fikirləşən təfəkkürdür, onda subyekt və obyekt üst-üstə düşür.
göründüyü kimi antik fəlsəfə öz “rəngarəngliyi” ilə və fikirlərin çoxşaxəliliyi ilə dünya fəlsəfə tarixində fərqlənir.

Sözaltı Sözlük – Azərbaycandilli Fikir Ensiklopediyası.
© heç bir haqqımız qorunmur, bütün hüquqlar vəhşicəsinə pozulur. 2012 – ∞

Şərq Fəlsəfəsi: Mənşə, Hindistan, Buddist və Çin

The şərq fəlsəfəsi insanın varoluşsal problemlərinə toxunan və digər yerlər arasında Orta Şərqdə, Hindistanda və Çində yaranan düşüncə cərəyanlarının məcmuəsidir. Bu düşüncə cərəyanları təxminən 5000 il əvvəl dünyaya yayılmağa başladı.

Əksər hallarda Asiyanın kiçik hissələrində inkişaf etmiş və minlərlə kilometrə qədər yayılmışdır. “Şərq fəlsəfəsi” ifadəsi onları ənənəvi Qərb fəlsəfəsindən ayırmaq üçün istifadə olunur və eyni ad altında yer almasına baxmayaraq, əksər vaxt aralarında çox ümumi bir şey yoxdur.

Nisbətən yaxın vaxtlara qədər Amerika və Avropada fəlsəfənin öyrənilməsi yalnız Qərb filosoflarının öyrənilməsi ilə məhdudlaşırdı. Buraya qədim yunan fəlsəfəsinin böyükləri və Dekart, Hegel və ya Nitşe kimi digərləri daxil idi. Bununla birlikdə, dünya daha qloballaşdıqca və bir-birinə bağlandıqca, Qərbin mədəni birinciliyinə meydan oxundu.

Bu, Şərq fəlsəfələrinin və ənənələrinin qəbul edilməsinə səbəb oldu. Qeyd etmək lazımdır ki, onsuz da qədim yunanlar dövründə Şərq və Qərb düşüncəsi arasında qarşılıqlı əlaqə mövcud idi; əslində İslam düşüncəsi Qərbdə maariflənmə üçün zəmin yaratdı.

Şərq fəlsəfələri planetin ən mürəkkəblərindən biri hesab olunur. Fərqli dini cərəyanlarda böyük bir izləyiciyə sahib olduqları və Qərbdə getdikcə daha nüfuzlu olduqları üçün bunlar da çox populyardırlar: bəzən həmkarları Qərb fəlsəfəsinin fərziyyələrinə meydan oxuyur və ziddiyyət təşkil edirlər.

Mənşəyi və tarixi

Hindu fəlsəfəsi

Bu Şərq fəlsəfəsinin anlayışları digər Şərq fəlsəfi ənənələrinin fəlsəfəsini birbaşa və ya dolayısı ilə təsir etdi. Hinduizmin mənşəyi eramızdan əvvəl 3500-cü ilə təsadüf edir. C., lakin qurucu rəqəmi yoxdur.

“Hindu” termini Fars sözündən gəlir arxaŞimali Hindistanın Indus çayı bölgəsinə verilən ad. Ümumiyyətlə, “Hinduizm” Hind çayı bölgəsinin dini deməkdir.

Başlanğıcda qədim Yunanıstan və Romadakı dinə bənzər bir çox şərik bir din idi. Onun fəlsəfəsi ilahi reallığın panteist xarakterini yüksəldir (adlanır) Atman-Brahman) kosmosa nüfuz edir.

Buddist fəlsəfə

Hindistanda Buddizm, daha çox Buddha olaraq bilinən Gautama Siddhartha (MÖ 563-483) adlı qədim bir Hind rahibi tərəfindən qurulmuş və bu termin “aydınlanmış” mənasını verir.

Şərq fəlsəfəsinin bu geniş tanınmış nümayəndəsi, atasının feodal olduğu indiki Nepal ölkəsindəki varlı bir ailədən gəldi.

Doğulmazdan əvvəl anası xəyalında ağ bir filin uşaqlıq yoluna yanından girdiyini gördü. Hindu kahinləri yuxunu ikili bir taley kimi təfsir etdilər: evrensel bir monarx və ya universal bir müəllim olardı.

29 yaşında Budda insanların yaşadıqları əzabları eşidəndə təəccübləndi. Beləliklə, altı il gəzdi, müqəddəs insanlardan çətin insan vəziyyətinin həllini öyrəndi.

Axtardığı uğursuzluqlardan ruhdan düşən Budda əncir ağacının altında oturdu və ali oyanışa çatana qədər ayağa qalxmayacağına and içdi. Beləliklə bütün gecə oyaq qaldı və meditasiya etdi və ertəsi gün səhər saatlarında axtardığı hikmətə çatdı.

Konfutsi fəlsəfəsi

Konfutsiçilik Çində eramızdan əvvəl 500-cü illərdə inkişaf etmiş fəlsəfi cərəyan idi. Bu çiçəklənmə, Döyüşən Dövlətlər dövrü olaraq bilinən bir sosial təlatüm dövrünün nəticəsi idi.

Beləliklə, filosof Konfutsi (e.ə. 551-479) anarxiya probleminin həllinin ictimai qarışıqlıq başlamazdan əvvəlki Çin adətlərinə qayıtmaq olduğuna inanırdı.

Bu məqsədlə Çinin qədim mədəniyyət ənənələrini araşdırdı və qədim tarix və ədəbiyyata dair bir neçə kitabı redaktə etdi. Bu əsərlərində fəzilətli davranışın vacibliyini vurğuladı, bunu edən ilk düşüncə sahibi oldu.

Etik düşüncəsinin çox hissəsi dörd xüsusi mövzuya yönəlmişdir: ritual davranışı, insanlıq, üstün insan, uşaq itaəti və yaxşı idarəetmə.

73 yaşında, mövcudluğunu dayandırdı, lakin davamçıları mirasını inkişaf etdirdilər. Bu, nəticədə 2000 il ərzində Çin intellektual həyatına güclü təsir göstərən Konfutsi məktəbinin çiçəklənməsi ilə nəticələndi.

Şərq fəlsəfəsinin əsasları

Hindu fəlsəfəsi

İçindəki Tanrı

Bu prinsipə görə Allah hər kəsin içindədir. Odur Atman çox qatla örtülmənin dərinliklərində. İçəridən Tanrı kainata hakimdir.

Bu səbəbdən insanlar əbədidir; qəti şəkildə ölmürlər, amma Tanrı ölməz olduğundan yenidən canlanırlar.

Reenkarnasiya

İnsanların ölməz ruhunun nəticəsi olaraq, hər dəfə fiziki olaraq öldükdə, ruh bu yeni varlığın həyatı üçün başqa bir insana çevrilir.

Bu həyat əvvəlki həyatımızın pis əməlləri və yaxşı əməlləri ilə qeyd olunacaq (karma nəzəriyyəsi).

Yoga

Bu, hər insanda daxili nəfs tanrısını tapmaq üçün bir texnikadır. Bu işdə inananlara kömək etmək üçün Hindu ənənəsi bir sıra yoga üsulları inkişaf etdirdi.

“Yoga” ifadəsi hərfi mənada “boyunduruq” və ya “qoşqu” mənasını verir və ümumiyyətlə, “nizam-intizam” kimi yozula bilər.

Monizm

Kainatın yalnız bir növ şeydən ibarət olduğu fəlsəfi baxışdan ibarətdir. Bu baxış, hər şeyi əhatə edən bir tanrı panteist anlayışı ilə Hinduizmə çatır.

Buddist fəlsəfə

Dörd nəcib həqiqət

Ənənəyə görə, Buddha maarifləndikdən dərhal sonra zahid (abstinent) dostlarına bir nitq söylədi.

Çıxışın məzmunu bütün Buddist təlimlərin əsasını təşkil edir. Çıxışda maarifləndirmə axtarışı ilə bağlı “dörd nəcib həqiqət” təqdim olunur:

– Əzabın bir səbəbi var.

– Bütün əzablar dayana bilər.

– Əzablara qalib gəlməyin bir yolu var.

Yalnış suallar və olmamaq doktrinası

Bu prinsiplə əlaqəli olaraq Buddha, maarifləndirmə axtarışında məqsəddən kənara çıxan suallara vaxt itirməməli olduğunu təsbit etdi.

Onun fikrincə, “Tanrının təbiəti nədir?” Kimi suallar. və “ölümdən sonra həyat varmı?” onlardan qaçınmaq lazımdır. Buddanın fikrincə, bu cür fərziyyələr nirvananın əldə edilməsi olan əsas problemi həll etməyib.

Asılı mənşəli doktrina

Buddha karma fikri ilə razılaşmadı. Ancaq onu tamamilə rədd etmədi, əksinə dünyəvi bir büküm etdi.

Onun fikrincə, bütün hadisələr səbəb hadisələrinin zəncirlərinin nəticəsidir. Hər hansı bir xoşagəlməz hadisənin səbəbləri axtarıldıqda, aydın şəkildə bir istəyə əsaslandıqları aşkar edilir.

Boşluq və Zen Buddizmi

Budizm, eramızdan əvvəl 100-cü ildə buddizmin bölündüyü iki qoldan birindən qaynaqlanan bir təlimdir. C. Gerçəkliyin mövcud olmasına baxmayaraq bir boşluq olduğuna əsaslanır.

Bu ziddiyyətin həlli Zen Buddizmində tapılacaqdı. Zen yanaşması Buddanın Çiçəklər Xütbəsi kimi tanınan söylədiklərindən birinə əsaslanır.

Konfutsi fəlsəfəsi

Ritual davranış

Konfutsi təlimləri arasında ən vacib şey sosial normalara və adətlərə tamamilə bağlılıqdır. Onun üçün mərasimlər və ənənələr cəmiyyəti bir-birinə bağlayan görünən yapışdırıcıdır.

İnsanlıq və üstün insan

Bu prinsipə görə insanlıq başqalarına qarşı xeyirxahlıq, xeyirxahlıq və fədakarlıq münasibətidir. Onu qazanmaq üçün ləyaqət və səbrin fəzilətləri inkişaf etdirilməlidir.

Uşaq itaəti və yaxşı idarəetmə

Konfutsi, cəmiyyətin nizamını təşkil edən beş əlaqənin olduğunu düşünürdü: ata və oğul, böyük və kiçik qardaş, ər və arvad, böyük dost və kiçik dost və hökmdar və mövzu.

Bunların hər biri yuxarı və tabe olanları əhatə edir və hər iki tərəf üçün xüsusi vəzifələr tələb olunur. Bu şəkildə tabe olan şəxs itaətkarlıq göstərməli və üstün şəxs xeyirxahlıq göstərməlidir.

İnsana xas yaxşılıq

Bu prinsipi Konfutsiçiliyin davamçısı Mencius (e.ə. 390-305) dəstəklədi. Buna görə ağıllar və ürəklər mənəvi yaxşılığa meylli bir meyl daşıyırlar.

Mencius, şərin təbii mənəvi gücü azaltan pis ictimai təsirlərin nəticəsi olduğunu müdafiə etdi. Bu güc dörd xüsusi təbii əxlaqi fəzilətdən qaynaqlanır: yazıqlıq, utanc, hörmət və təsdiq.

Şərq fəlsəfəsinin müəllifləri və təmsil əsərləri

Hindistan fəlsəfəsi

Qadağalar (müxtəlif müəlliflər)

The Qadağalar – sözün əsl mənasında “bilik bədənləri” deməkdir – bunlar hinduizmin müqəddəs mətnidir. Eramızdan əvvəl 1500 ilə 800 arasında yazılmışdır. C. qədim Sanskrit dilində.

Yazıda iştirak edən dini şairlər (rishi) arasında Angiras, Kanua, Vasishtha, Atri və Bhrigu və başqaları var. Əsərdə müxtəlif tanrıların xüsusiyyətləri, onları sakitləşdirmək üçün rituallar və onlara oxumaq üçün ilahilər təsvir edilmişdir.

Puranalar (Müxtəlif müəlliflər)

Vedikadan sonrakı bu mətnlər kainatın tarixi və yaradılışı və məhv edilməsi, tanrı və tanrılarla ailə əlaqələri və Hindu kosmologiyası və dünya tarixinin təsvirini əhatə edir.

Bunlar ümumiyyətlə bir şəxsin digərinə danışdığı hekayələr şəklində yazılır. Tez-tez bir çox dini və fəlsəfi konsepsiya istifadə edərək müəyyən bir tanrıya üstünlük verirlər.

Bhagavad Gita (Tanrı nəğməsi, Anonim)

Bu bir epik şeirin adlanan bir hissəsidir Mahabharata800 il ərzində meydana gəldi. Hekayə ailəsinə qarşı döyüşə girmək üçün ümidsiz olan Şahzadə Arjuna üzərində dayanır.

Bu şeirdə şahzadə hindu tanrısı Vişnunun insan şəklində təzahürü olduğu ortaya çıxan Krişnaya acısını dilə gətirir. Krişna Arjunanı daxili tanrını kəşf etmək fəlsəfəsi dərsi ilə təsəlli verir.

Buddist fəlsəfə

Balangoda Ananda Maitreya Thero (1896-1998)

Şri-Lankadan öyrənilmiş bir Buddist rahib və 20-ci əsrdə Theravada Buddizm şəxsiyyəti idi.Şri-Lankalı Buddistlərin inancına görə, düşüncə yolu ilə daha yüksək mənəvi inkişaf səviyyəsinə çatdı.

Kitablarının əksəriyyəti ingilis və sinhal dilində yazılmışdır. Bu geniş repertuardan adlar önə çıxır Nəfəs alma meditasiyası, Buddanın həyatı, Sambodhi Prarthana Y Dhamsa Bhava, başqaları arasında.

Hajime Nakamura (1912-1999)

Vedik, hindu və buddist kitabların bir yapon alimi idi. Onun nəşrləri daxildir Şərq xalqları haqqında düşünmə üsulları: Hindistan, Çin, Tibet, Yaponiya Y Hindistan buddizmi: qeydləri olan bir araşdırmadigərləri arasında.

Dalay Lama (1391-)

Tibet xalqının mənəvi liderlərinə verilən bir ad. Onlar məktəbin bir hissəsidir Gelug ya da Tibet Buddizminin “sarı şapkası”. Tibet Buddizmi məktəblərindən ən yenisi budur.

Onun təyinatı varisdir və vəzifə ömürlükdür. İlk Dalay Lama 1391-ci ildən vəzifədə idi. Hal-hazırda 14-cü Dalay Lama kimi xidmət edir.

İndiki Dalay Lamanın nəşr etdirdiyi əsərlərdən bəhs edilə bilər Maariflənmə yolu, Buddizmin gücü, Yol ayrıcındakı şüur, bir çox başqaları arasında.

Nikkyo Niwano (1906-1999)

Şərq fəlsəfəsinin bu nümayəndəsi Rissho Kosei Kai təşkilatının (Yapon Buddist dini hərəkatı) qurucularından və ilk prezidenti idi.

Onun irsi əsərlərində təmsil olunurdu Buddizm bu gün üçün, Üçlü Lotus Sutrası üçün Bələdçi, Həyata Başlayanlar: Bir Tərcümeyi-hal Y Görünməyən kirpiklər.

Çin fəlsəfəsi

Fung Yu-lan (1895-1990)

Fung Yu-lan müasir Şərq fəlsəfəsinin, xüsusən Çin dilinin təmsilçisi idi. Həyatı boyunca ənənəvi Çin düşüncəsini Qərb fəlsəfəsi metodları ilə uzlaşdırmaqla məşğul idi.

Bu səy kimi əsərlərdə təmsil olunurdu Həyat İdeallarının Müqayisəli Bir Araşdırması, Əvvəldən yeni bir fəlsəfə, Hadisələr haqqında yeni çıxışlar, Yeni sosial xəbərdarlıqlar, digər adlar arasında.

Konfutsi (e.ə. 551-479)

Çin adı Kung-tse ilə də tanınan, Şərq fəlsəfəsinin ən tanınmış nümayəndələrindən biridir. Bir filosof, sosial nəzəriyyəçi və bu gün də qüvvədə olan bir etik sistemin qurucusu idi.

Əsərləri kitablarda öz əksini tapmışdır Yi-King (Mutasiyalar kitabı), Chu-King(Tarixin kanonu), Chi-King(Mahnılar kitabı), Li-Ki (Ayinlər Kitabı) və Chun-Ching (Bahar və Payız Salnamələri).

Mencius (372-289 BC və ya 385-303 ya 302 BC)

Mencius, Çin adları Mengzi və ya Meng-tzu ilə də tanınır. O, tez-tez Konfutsiyin varisi kimi xarakterizə olunan bir Çin filosofu idi.

Onun şah əsəri kitab idi Mencius, köhnə Çin dilində yazılmışdır. Bu, Konfutsi mütəfəkkiri və filosofu Menciusun lətifələr və söhbətlər toplusudur. Tamaşa boyu əxlaqi və siyasi fəlsəfə mövzularından bəhs edir.

İstinadlar

1. Boyles, D. (s / f). Şərq Fəlsəfəsi: Əsas anlayışlar və inanclar. Study.com saytından götürülmüşdür.
2. Fieser, J. (2017, 01 sentyabr). Klassik şərq fəlsəfəsi. Utm.edu-dan götürülmüşdür.
3. SuperScholar-Dünyadakı ən yaxşı fikirlər. (s / f). Şərq Fəlsəfəsi Tarixi. Superscholar.org saytından götürülmüşdür.
4. Həqiqət və Reallıq haqqında. (s / f). Qədim Şərq Fəlsəfəsi. Spaceandmotion.com saytından götürülmüşdür
5. Dasa, A. (s / f). Vedalar nədir? Es.krishna.com saytından götürülmüşdür.
6. Yogapedia. (s / f). Purana. Yogapedia.com saytından götürülmüşdür.
7. Antonov, V. (2010). Şərhlərlə Bhagavad-Gita. /Bhagavad-gita.swami-center.org saytından götürülmüşdür.
8. Wikipedia-Pulsuz ensiklopediya. (s / f). Buddizm haqqında yazarların siyahısı. Götürülmüşdür
9. en.wikipedia.org.
10. Liu, J. L. (s / f). Çin Fəlsəfəsi. Philpapers.org saytından götürülmüşdür.
11. Siz, X. (s / f). Feng Youlan (Fung Yu-lan, 1895-1990. İep.utm.edu saytından götürülmüşdür.
12. Strategiya sənəti. (s / f). Konfutsi. Bioqrafiya və iş. Elartedelaestrategia.com saytından götürülmüşdür.
13. Violatti, C. (2105, 17 iyun). Qədim Çin Fəlsəfəsi. Antik.eu-dan götürülmüşdür.