Sadə cümlə və onun növləri

Sadə cümlələr ola bilər:

Sadə və mürəkkəb cümlələr

The dualar bir dildə istifadə olunan ən kiçik sintaktik vahidlərdir. Hər cümlə həmişə böyük hərflə başlayıb nöqtə ilə bitməlidir.

Hər cümlə iki mərkəzi hissədən ibarətdir: subyekt (hərəkəti icra edən) və predikat (hərəkət).

Cümlələri təsnif etmək üçün bir çox yol var. Təkliflərin və ya suborasiyaların sayına görə (hər biri öz mövzusu və predikatı ilə) sadə (bir predikata və dolayısıyla tək bir mövzuya sahibdirlər) və ya mürəkkəb (birdən çox predikata və buna görə də daha çox bir mövzu).

Sadə cümlələr

Cümldəki bütün fellər (bir və ya daha çox olsun) eyni mövzuya istinad etdikdə bir cümlə sadədir. Misal üçün: Juan çox çalışır. / Juan və Martin çox çalışırlar. / Juan qaçır və tullanır.

Bir cümlənin sadə olub olmadığını müəyyən etmək üçün özümüzə aşağıdakı sualları verə bilərik:

Aksiyanı kim edir? Bu, cümlənin mövzusunu (isimini) tanımaq üçün soruşulmalı olan sualdır.

Mövzu nədir (və ya)? Bu suala cavab verərək hərəkəti, yəni cümlənin felini tanıya bilərik və beləliklə predikatı müəyyənləşdirə bilərik.

Misal üçün: Maria evimə getdi.

Kim mənim evimə getdi? Maria (mövzu)
Maria nə etdi? Evimə getdim (predikat)

Sadə cümlələr ola bilər:

• Sadə mövzu. Misal üçün: Maria çox yaxşı rəqs edir. (sadədir, çünki yalnız bir özəyi var: “Maria”)
• Kompozit mövzu. Misal üçün: Məryəm və Juana çox yaxşı rəqs edirlər. (Birdən çox şifahi nüvəyə sahib olduğu üçün tərtib edilmişdir: “María” və “Juana”)
• Sakit mövzu. Misal üçün: Çox yaxşı rəqs edir. (Səssizdir, çünki açıq deyil, ancaq onun, onun və ya sizin haqqında danışdığı anlaşılır)
• Qarışıq predikat. Misal üçün: Maria rəqs edin Y oxuyur cox yaxsi. (İki şifahi nüvəyə sahib olduğu üçün bəstələnmişdir: “rəqs” və “oxumaq”)
• Sadə predikat. Misal üçün: Maria rəqs edin cox yaxsi. (sadədir, çünki yalnız bir şifahi nüvəyə malikdir: “rəqs”)

Mürəkkəb cümlələr

Mürəkkəb cümlələr, müxtəlif mövzulara qoşulmuş birdən çox feldən ibarət olan cümlələrdir. Misal üçün: Dostum gecikdi və valideynləri dəli oldu.

Təkliflər də deyilən suborasiyaların özündə sintaktik uyğunluq vardır: (Dostum gecikdi) (valideynləri dəli oldular)).

İki felin hər biri fərqli mövzulara işarə edir (“gəldi” “dostum” a müraciət edən feldir və “hirsli” “onların valideynlərinə” aid olan feldir. Bir təklifi digərinə bağlamaq, əlaqələndirmək və ya bağlayıcılar (“və”, bu halda).

Mürəkkəb cümlələr ola bilər:

• Razılaşdırılmış. İki təklif eyni hiyerarşiyə malikdir. Misal üçün: Onlar oxuyurlar, mən də diqqətlə qulaq asıram.
• Tabedir. Təklif başqa bir əsas təklifə tabedir. Misal üçün:Juan ona verdiyim gitara çalır.

Sadə cümlələrə nümunələr

1. Raul fındıqları sevmirdi.
2. Alejandra iştirak etmək istəmədi.
3. Ana 4 təyyarə bileti alıb.
4. Ana dünən şanslı oldu.
5. Antonella uşaq bağçasından ayrıldı.
6. Antonia bu gün alış-veriş etdi.
7. Carla qəza keçirdi.
8. Dünən Carlos mənə zəng etdi.
9. Karmela bütün gecəni mahnı oxudu.
10. Claudia sahildə gəzirdi.
11. İtdən diqqətli olun.
12. Klub bağlanacaq.
13. Dəniz sakit idi.
14. Ördək çayı keçdi.
15. Restoran dolu idi.
16. Günəş səhər 6: 45-də yüksəldi.
17. Külək əsməyi dayandırmazdı.
18. Bir tort alıb.
19. Bu bitkilərin çox suya ehtiyacı yoxdur.
20. Ezequiel sabah məşqə çıxır.
21. Yasemin bir maşın aldı.
22. Juan bu işə düzəldi.
23. Karina bu gün çalışmalıdır.
24. Küçə nəm idi.
25. Şəhər yanırdı.
26. İnsanlar nəqliyyatın enməsinə icazə vermirlər.
27. Lampa yandı.
28. Ay buludlarla örtülmüşdü.
29. Çaydan qaynayırdı.
30. Arılar çox idi.
31. Evlər ucuzdur.
32. Bu markanın kremləri əladır.
33. Olga xalanın infuziyaları ən zəngindir.
34. Bitkilər öldü.
35. Anamın reseptləri incədir.
36. Heyvanlar kifayət qədər aqressivdir.
37. İdxal olunan avtomobillər kifayət qədər baha başa gəlir.
38. Quzular qələmindən çıxdı.
39. İşçilər acdılar.
40. Tələbələr cümə günü məzun oldular.
41. Mariachilər “las mañanitas” oxudular.
42. Uşaqlar bu fəaliyyətdən çox məmnun oldular.
43. Marta o çirkin mahnını oxudu.
44. Ana üçün günəş doğması bənzərsiz idi.
45. Patricio bir kimya kitabı oxuyur.
46. Rodrigo tətilə getdi.
47. Romina bütün günortadan sonra ağladı.
48. Sabrina dünən rəqsə getdi.
49. Pulumuz çatmır
50. Təqdimata gecikdilər.

• Daha çox nümunə: Sadə cümlələr

Mürəkkəb cümlə nümunələri

1. Alejandro onunla danışmaq istədi, amma səyahət edirdi.
2. Amalia yaxşı bir dostdur, amma Clara bunu bilmir.
3. Ana Clara bütün gecə ağladı, amma sevgilisi onu təsəlli verdi.
4. Ana bir hekayə danışır və Romina oyuncaqlarını yığır.
5. Ana yeməyi, Pedro süfrəni hazırlayır.
6. Andrea çox yedi, Juan ona təbii həzm təklif etdi.
7. Hər səhər Teresa və Antonio birlikdə səhər yeməyi yeyirdilər, amma səssizlik yavaş-yavaş mövcud idi.
8. Candela Buzios’a səyahət edərkən Zoe Kanadaya getdi.
9. Candida çox qorxdu, Pablo ona güldü.
10. Panjurları bağladığımızda külək daha güclü əsməyə başladı və çox yüksək bir səs eşitdik.
11. Constanza Juan-a aşiq oldu, yalnız Sofiya haqqında düşündü.
12. Denisse avtobusu qaçırdı və Carla əsəbiləşdi.
13. Qəzet redaktorun qadağan etdiyi barədə səhv bir qeyd yayımladı.
14. Pullar seyfdə idi və Pablo bunu bilirdi.
15. Gözəllik kremlərini çəkdi, ona məhəbbətlə baxdı.
16. Rodrigoya əsəbiləşdi, amma o artıq onunla danışmadı.
17. Evelyn bir şəkil çəkdi, anası qürur duydu.
18. Isabel ad gününə qardaşını çağırdı və o, bu günə gülümsədi.
19. Juan çox soyuqdan oyandı və həkim ona məktəbə getməyi qadağan etdi.
20. Mahnı çox şirin idi və Carla onu bəyəndi.
21. Ev təmiz, pərdələr işıqlı idi.
22. Yemək duzlu idi, Katalina xoşuna gəlmədi.
23. Dağa qalxmaq çətin idi, lakin Mariya qorxmurdu.
24. Tizianonun bəstələdiyi musiqi rəfiqəsi üçün idi, heç eşitməmişdi.
25. Gecə ulduzlu idi və sevgililər sevgilərinin əlaməti olaraq öpüşürdülər.
26. Film bitdi, amma bəyənmədilər.
27. Günortalar gözəl idi, Evelyn gəzintiyə çıxdı.
28. Qarışqalar ağacı yedi və Maria hirsləndi.
29. Ev heyvanları fasiləsiz hürdü, sahibi sahiblərinə şikayət etdi.
30. Qızlar çox yaxşı davrandılar, ancaq güc son anda söndü.
31. Buludlar səmanı təmizlədi, tezliklə günəş göründü.
32. Pəncərələr açıq idi, bir çox cırcırama daxil oldu.
33. Ayaqqabılar satışa çıxdı və Juan iki cüt aldı.
34. Laura pəhrizə başladı, Juana etmədi.
35. İtlər yeməyi oğurladılar və xanım əsəbləşdi.
36. Lucas axşam 5-də qatarda ayrıldı, ancaq Camila gecikdi.
37. Qəzadan sonra Ana artıq danışmadı, anası çox narahat idi.
38. Marcelo böyük bir ev aldı, qızları çox xoşbəxt idi.
39. Mariya çox yaxşı oxuyur, baxmayaraq ki, Antonio bunu çox sevməyib.
40. Martina nənəsi vəfat edəndə 3 yaşında idi.
41. Uşaqlar hirsli şəkildə parkda gəzərkən, valideynlər xoşbəxt gəzirlər.
42. Sizi xəbərdar etməliyəm ki, o işə girməyin.
43. Buraya necə etibarlı bir şəkildə gəldiyiniz barədə daha çox bilmək istəyirik.
44. Mənə öyrətdiyin kimi oxuyuram
45. Bilirsən mən səni sevirəm.
46. Santiaqonun sizə gətirdiyi problemlərdən narahatam.
47. Nəhayət kiçik yaşlarımda yaşadığım yerə çatdıq.
48. Hamımız tövsiyə etdiyiniz yerdə yeməyə getdik.
49. Yolanda çürümüş meyvələr alırdı.
50. Mənə qonşunun yeni bir sevgilisi olduğunu dedilər.

• Daha çox nümunə: Mürəkkəb cümlələr

Sadə cümlə və onun növləri

Azərbaycan dili dərsi

SADƏ cÜMLƏNİN NÖVLƏRİ

Baş üzvlərin iştirakına görə sadə cümlənin iki növü var: 1) cüttərkibli cümlələr; 2) təktərkibli cümlələr.
1. cÜTTƏRKİBLİ cÜMLƏLƏR. cümlənin qrammatik əsa-sı – mübtəda və xəbər cümlənin iki qütbünü təşkil edir və əsas fikir bu üzvlərin vasitəsi ilə ifadəsini tapır. cümlələriimzin böyük əksəriyyətini hər iki baş üzvün iştirakı ilə qurulan cümlələr təşkil edir. Məs: Səhər açıldı. Uşaq qorxudan əsirdi və s.
Hər iki baş üzvün iştirakı ilə qurulan sadə cümlələrə cüttərkibli cümlələr deyilir. Məs: Zəng çalındı. Evin qapısı şiddətlə dö-yüldü.
Mübtədası mən, sən, biz, siz sözlərindən ibarət olan cümlələrdə bəzən həmin əvəzlik – mübtədalar buraxılır. Belə cümlələr də cüttərkibli hesab olunur, çünki onların mübtədasını xəbərdəki şəxs şəkilçisinə əsasən bərpa etmək olur. Məs: Dünən toya getmişdik – Biz dünən toya getmişdik və s.
İkinci dərəcəli üzvlərin (tamamlıq, tə’yin, zərflik) iştirakına görə cüttərkibli cümləlr iki yerə ayrılır.
a) Müxtəsər cümlələr. İkinci dərəcəli üzvlərin iştirak etmədiyi cümlələr müxtəsər cümlələr adlanır. Müxtəsər cümlələrdə yal-nız mübtəda və xəbər (baş üzvlər) olur. Məs: Külək əsir. Yağış yağırdı.
b) Geniş cümlələr. Baş üzvlərlə bərabər ikinci dərəcəli üzvlərin də iştirak etdiyi cüttərkibli cümlələrə geniş cümlələr deyilir. Məs: Hava birdən-birə qaraldı. Murad qırmızı almaları zorla mənə verdi.
2. TƏKTƏRKİBLİ cÜMLƏLƏR. Baş üzvlərdən biri əsasında qurulan sadə cümlələrə təktərkibli cümlələr deyilir. Təktərkibli cümlələr iki növə ayrılır: 1) Xəbər əsasında formalaşanlar; 2) Mübtəda əsasında formalaşanlar.
cüttərkibli cümlələr kimi, təktərkibli cümlələr də müxtəsər və geniş olur.
1) Xəbər əsasında formalaşan təktərkibli cümlələr. Xəbər əsasında, yə’ni mübtədanın iştirakı olmadan formalaşan təktərkibli cümlələr aşağıdakılardır:
a) Şəxssiz cümlə. Qrammatikada şəxs dedikdə mübtəda nəzərdə tutulur.
Mübtədası olmayan və onun təsəvvür edilməsi qeyri-müm-kün olan təktərkibli cümlələrə şəxssiz deyilir. Şəxssiz cümlələrin xəbəri həmişə III (üçüncü) şəxsin təkində olur. Məs: Səhərdir. (müxtəsər cümlə). Əsmərə Qulunun yazığı gəldi. (geniş cümlə). Məktublara diqqətlə baxıldı.
Şəxssiz cümlələrin xəbəri həm nitq hissələri, həm də fe’li fra-zeoloji vahidlərlə ifadə olunur. Məs: Səssizlikdir. Nərimanın həyəcandan rəngi qaçmışdı.
b) Qeyri-müəyyən şəxsli cümlə. Hərəkət və ya hökmün qeyri-müəyyən şəxsə aid olduğunu bildirən təktərkibli cümlələrə qey-ri-müəyyən şəxsli cümlə deyilir. Məs: Bizi hərbi hissəyə gətirdilər.
Qeyri-müəyyən şəxsli cümlələrin bir qismində elə bil, elə bil ki, sanki, deyəsən, guya ki və s. sözlər işlənir və belə cümlələrdə icraçı qeyri-müəyyən deyil, qeyri-real olur. Məs: Sanki (elə bil, deyəsən və s.), Qəmərin başına bir vedrə qaynar su tökdülər.
Qeyri-müəyyən şəxsli cümlələrin xəbəri III (üçüncü) şəxsin cəmində olur.
Xəbərdəki şəxs şəkilçisinə əsasən, qeyri-müəyyən şəxsli cüm-lələrdə mübtəda kimi onlar sözünü artırmaq olar, lakin konkret mə’na ifadə edə bilmədiyindən həmin sözün artırılması düz-gün deyil. Məs: Onu nahaq yerə gözdən salıblar – Onlar onu nahaq yerə gözdən salıblar və s.
c) Ümumi şəxsli cümlə. Hərəkət və ya hökmün eyni zaman-da hamıya aid olduğunu bildirən təktərkibli cümlələrə ümumi şəx-sli cümlə deyilir. Məs: Palaza bürün, elinən sürün. Əvvəl dü-şün, sonra danış.
Bu cümlələrin xəbəri II şəxsin təkində olsa da, iş, hadisə, hökm təkcə II şəxsə deyil, hamıya – hər üç şəxsin təkinə, həm də cəminə aiddir.
Ümumi şəxsli cümlələrin xəbəri III şəxsin cəmində olan qeyri-müəyyən şəxsli cümlələrdən fərqli olaraq bu cümlələrdə işin icrası bir və ya bir qrup qeyri-müəyyən şəxsə deyil, hamıya, bütün şəxslərə aid olur. Məs: Onu e’zamiyyətə göndərdilər (qeyri-müəyyən şəxsli cümlə). Pilləkanı pillə-pillə qalxarlar (ümumi şəxsli cümlə) və s.
Ümumi şəxsli cümlələr ümumiləşmiş mə’nalar ifadə edir. Ona görə də belə cümlələr əksərən atalar sözləri və məsəllərdən, hikmətli sözlərdən ibarət olur. Məs: Əvvəl arxı tullan, sonra bərəkalla de. İşləməyənə tənbəl deyərlər və s.
Qeyd: Təktərkibli cümlələr də cüttərkibli cümlələr kimi təhlil olunur. Ancaq əvvəlcə onun mübtəda və ya xəbər əsasında əmələ gələn təktərtibli cümlə olduğunu qeyd etmək lazımdır.
2. MÜBTƏDA ƏSASINDA FORMALAŞAN TƏKTƏR-KI-BLI CÜMLƏLƏR. Adlıq cümlə mübtəda əsasında formalaşan təktərkibli cümlədir.
Əşyanın, hadisənin adını çəkməklə onun mövcudluğu haqqında mə’lumat verən təktərkibli cümlələrə adlıq cümlə deyilir. Məs: Qışın ortaları… Axşam… Yenə həmin yer… və s.
Adlıq cümlələr vasitəsilə hər hansı bir hadisənin danışılan vaxtda mövcud olduğu bildirilir, lakin həmin hadisə haqqında əlavə mə’lumat və ya hökm verilmir.
Adlıq cümlələrdə baş üzv (mübtəda) isimlə, ismi birləşmələrlə ifadə olunur.
Adlıq cümlələr də müxtəsər və ya geniş olur. Məs: cəbhə bo-yu. Çöl. Sükut (müxtəsər). Dağın ətəyində gözəl bir ev. Ön tərəfdə bir hovuz (geniş).
3. BÜTÖV VƏ YARIMÇIQ cÜMLƏLƏR. Bütöv cümlələrdə fikrin ifadəsi üçün lazım olan bütün üzvlər iştirak edir. Məs: Zavodun direktoru iclasa gecikmişdi. Atlar yəhərlənmişdi.
Dilimizdə elə cümlələr də var ki, onların bir və ya bir neçə üzvü buraxılmış olur. Məs: Bişirdiyin nədir? – Düyü. – Nə istəyirsən xala? – Oğlumu və s.
Bu tipli cümlələr yarımçıq cümlə adlanır.
Bir və ya bir neçə üzvü buraxılan, lakin asanlıqla bərpa edilən cümlələrə yarımçıq cümlələr deyilir.
Yarımçıq cümlələrdə buraxılmış üzvləri (həm baş üzvlər, həm də ikinci dərəcəli üzvlər buraxıla bilər) əvvəlki cümlələrin köməyi ilə asanlıqla bərpa etmək olar. Məs: Bu oğlan kimdir? – Mənim dostumdur. Bunu kim deyir? – Mən.
Misal göstərilən cümlələri aşağıdakı şəkildə asanlıqla bərpa etmək olar. Bu oğlan mənim dostumdur. Bunu mən deyirəm.
Yarımçıq cümlələrdən daha çox dialoqlarda istifadə olunur.
Qeyd: Yarımçıq cümlələr də bütöv (cüttərkibli və təktərkib-li) cümlələr kimi təhlil edilir. Bütöv cümlələrdən fərqli olaraq, be-lə cümlənin yarımçıq olduğunu və məhz hansı üzvlərin buraxıldığını göstərmək lazımdır.

webmaster:CahidKaz ı mov

Используются технологии uCoz