Azərbaycanın Ermənistana təklif etdiyi 5 baza prinsipləri açıqlandı

I əsrdə çar I Qoçaq Vaçaqan Albaniyanın bütün vilayətlərini vahid dövlətdə birləşdirmişdi. Alban çarı Urnayrın (313-371) dövründə xristianlıq dövlət dini elan edilmiş və kilsələrə torpaqlar bağışlanmışdı. Sasani hökmdarı II Şapurun müttəfiqi olan Urnayr Roma-Sasani müharibələrində hərbi qüvvə ilə iştirak edirdi. Sasanilərin tərəfində çıxış etməkdə Urnayrın məqsədi Albaniyanın müstəqilliyini və ərazi bütövlüyünü qoruyub saxlamaqdan ibarət idi. Çar Yesuagenin dövründə köhnə alban əlifbası yenidən işlənib hazırlanmış və məktəb şəbəkəsi genişlənmişdi. Yesuagen alban əlifbasının yeni variantını başa çatdırandan sonra, dini kitabların yunan dilindən alban dilinə tərcüməsinə xüsusi diqqət yetirirdi.Hökmdar II Vaçenin hakimiyyəti dövründə (444-463) dövlətin paytaxtı Partav (Bərdə) şəhərinə köçürülmüşdü. Mömin ləqəbli Çar III Vaçaqanın (487-510) hakimiyyət dövrü Albaniyanın siyasi, mədəni və dini dirçəlişi dövrü hesab edilir. O, Sasani zülmündən qaçmış kəndliləri, sənətkarları geri qaytardı, sadə xalqın dinc əməklə məşğul olmasına şərait yaratdı, kənd təsərrüfatı, sənətkarlıq və ticarət inkişaf etməyə başladı. 488-ci il Aquen kilsə yığıncağının qəbul etdiyi qanunlarla Albaniyada dünyəvi və dini əyanlara məxsus kəndlilərin, xüsusilə kilsə torpaqlarında yaşayan sakinlərin ödəməli olduqları vergilər və mükəlləfiyyətlər tənzimlənmişdir.

Albaniya Dövləti Erkən Orta Əsrlərdə

İctimai Münasibətlər Siyasi Tarix Təsərrüfat Mədəniyyət Xristianlıq Abidələr

AZƏRBAYCAN III – VIII ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ. YENİ İCTİMAİ MÜNASİBƏTLƏRİN YARANMASI

B.e. III əsrində Azərbaycan sosial-iqtisadi inkişafın yeni mərhələsinə daxil oldu. Ölkənin başlıca sərvətini təşkil edən torpaqla bağlı feodal münasibətlərinin aparıcı yer tutması bu dövrün əsas əlamətidir. Araz çayından cənubda olan Atropatena torpaqlar Sasani imperiyasının tərkibində, onun vilayətlərindən birinə çevrilmiş, Azərbaycanın Araz çayından şimaldakı torpaqlarını özündə birləşdirən Albaniyada I əsrin ortalarından Alban Arşakilər sülaləsi möhkəmlənmişdi.

ALBANİYANIN SİYASİ TARİXİ

Antik dövrdə olduğu kimi, I-VII əsrlərdə Albaniyaya şimalda Qafqaz dağlarından, cənubda Araz çayına, qərbdə İberiyadan (Alazan və İori çaylarının yuxarı axarlarından) şərqdə Xəzər dənizinədək torpaqlar daxil idi. Alban dövlətinin paytaxtı V əsrə qədər Qəbələ şəhəri olmuşdur.

Albaniyanın erkən orta əsr siyasi tarixi üç dövrə bölünür: 1.Arşakilər sülaləsinin hakimiyyəti dövrü (I əsrin ortalarından 510-cu ilə qədər); 2.Sasani mərzbanlığı dövrü (510 – 629-cu illər); 3.Mehranilər sülaləsinin hakimiyyəti dövrü (630 – 705-ci illər).

I əsrdə çar I Qoçaq Vaçaqan Albaniyanın bütün vilayətlərini vahid dövlətdə birləşdirmişdi. Alban çarı Urnayrın (313-371) dövründə xristianlıq dövlət dini elan edilmiş və kilsələrə torpaqlar bağışlanmışdı. Sasani hökmdarı II Şapurun müttəfiqi olan Urnayr Roma-Sasani müharibələrində hərbi qüvvə ilə iştirak edirdi. Sasanilərin tərəfində çıxış etməkdə Urnayrın məqsədi Albaniyanın müstəqilliyini və ərazi bütövlüyünü qoruyub saxlamaqdan ibarət idi. Çar Yesuagenin dövründə köhnə alban əlifbası yenidən işlənib hazırlanmış və məktəb şəbəkəsi genişlənmişdi. Yesuagen alban əlifbasının yeni variantını başa çatdırandan sonra, dini kitabların yunan dilindən alban dilinə tərcüməsinə xüsusi diqqət yetirirdi.Hökmdar II Vaçenin hakimiyyəti dövründə (444-463) dövlətin paytaxtı Partav (Bərdə) şəhərinə köçürülmüşdü. Mömin ləqəbli Çar III Vaçaqanın (487-510) hakimiyyət dövrü Albaniyanın siyasi, mədəni və dini dirçəlişi dövrü hesab edilir. O, Sasani zülmündən qaçmış kəndliləri, sənətkarları geri qaytardı, sadə xalqın dinc əməklə məşğul olmasına şərait yaratdı, kənd təsərrüfatı, sənətkarlıq və ticarət inkişaf etməyə başladı. 488-ci il Aquen kilsə yığıncağının qəbul etdiyi qanunlarla Albaniyada dünyəvi və dini əyanlara məxsus kəndlilərin, xüsusilə kilsə torpaqlarında yaşayan sakinlərin ödəməli olduqları vergilər və mükəlləfiyyətlər tənzimlənmişdir.

Sasani imperiyası müxtəlif üsul və vasitələrlə Albaniyanı bir dövlət kimi ləğv etmək, torpaqlarını öz ərazisinə qatmağa çalışırdı. Sasanilərin həyata keçirdiyi köçürmə, vergi və dini siyasət Azərbaycanda və ona qonşu olan ölkələrdə tez-tez üsyanların baş verməsinə səbəb olmuşdu. Albanların digər Qafqaz xalqları ilə birlikdə Sasanilərə qarşı yönəlmiş 450-ci il üsyanına alban katalikosu başçılıq edirdi. 450-ci il Xalxal döyüşündə üsyançılar sasanilərə qalib gəlsələr də, 451-ci il Avarayr düzündə baş vermiş döyüşdə ağır məğlubiyyətə uğramışdılar. 481- 484-cü illərdə Albaniya, İberiya və başqa bölgələrdə sasanilərə qarşı baş vermiş üsyan qələbə ilə başa çatdı. 485-ci ildə üsyançılarla Sasani hökmdarı Valaş arasında bağlanmış Nvarsak müqaviləsinə görə Albaniya daxili müstəqil idarəetmə hüququ qazanmışdı. Xristianların təqibi dayandırılmış, Albaniyadan Sasani xəzinəsinə daxil olan bacın miqdan isə azaldılmışdı. Sasani hakimiyyəti altında olan Atropatena vilayətində V əsrin 80-ci illərində Məzdəkilər xalq hərəkatı (481-529) başladı. Hərəkatın başçısı Məzdəkin əsas ideyası bütün nemətlərin insanlar arasında bərabər bölünməsindən ibarət idi. Məzdəkilər əmlak və sosial bərabərliyi yaratmaq, ədalətli cəmiyyət qurmaq uğrunda mübarizə aparırdılar. Hərəkatda kəndlilər, sənətkarlar, şəhər yoxsulları və bəzi əyanlar da iştirak edirdilər. Şahənşah I Kavad 529-cu ildə Məzdəkilər hərəkatını amansızlıqla yatırdı.

510-cu ildən 629-cu ilədək Albaniyanı Sasani canişinləri – mərzbanlar, idarə edirdilər. “Böyük mərzbanlıq” adlanan bu dövrdə Azərbaycan dəfələrlə Bizansla Sasanilər arasında gedən müharibənin meydanına çevrildiyindən ölkənin iqtisadiyyatı tənəzzülə uğramışdır.

VI əsrin sonu – VII əsrin əvvəllərində Albaniyada Mihranilər nəsli möhkəmlənmişdi. Bu nəslin nümayəndələri Sasanilərlə qohum olub, Albaniyanın Girdiman vilayətini idarə edirdilər. Hökmdar Varaz Qriqorun (630 – 642) hakimiyyəti dövründə Albaniya Sasanilərlə yaxınlıq etdiyindən o, oğlu Cavanşiri ərəblərə qarşı müharibədə Sasanilərə köməyə göndərmişdi. Cavanşir 7 il ərəblərə qarşı aparılan ağır döyüşlərdə bir sərkərdə kimi qəhrəmanlıqla vuruşduqdan sonra vətəninə dönmüş və hələ atası sağlığında 642-ci ildən Albaniyanı idarə etməyə başlamışdı.

Dövrün tarixçisi Moisey Kalankatuklu «Alban tarixi» əsərində Cavanşiri dövləti ədalətlə idarə edən, bütün gücünü öz ölkəsinin inkişafına və təhlükəsizliyinin təmin olunmasına yönəldən hökmdar kimi təsvir etmişdir. Burada həmçinin, Cavanşirin ölkədə gözəl saraylar və binalar tikdirməsi, alimləri, şairləri, elm və mədəniyyət xadimlərini himayə etməsi haqqında məlumat verilir. Cavanşirin xarici siyasətinin məqsədi Albaniyanın bütövlüyünü və müstəqilliyini qoruyub saxlamaqdan ibarət idi. O, ərəblər tərəfindən məğlubiyyətə uğradılan Sasani qoşunlarının Albaniyaya basqınlarının qarşısını almış, ərazini sasanilərdən təmizləmişdi. Ərəblərin Albaniyaya basqınlarının güclənməsi Cavanşiri dövrün güclü dövlətin – Bizansa sığınmağa məcbur etmişdi. Albaniyanın strateji əhəmiyyətini əsas götürən və ərəb hücumları qarşısında özünün şərq sərhədlərinin təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədi güdən Bizans hökmdarı II Konstantin 660-cı ildə Cavanşirlə «səmimi» ittifaqa girmişdi. O, Cavanşirə qızıl taxt, mirvarilərlə bəzədilmiş qılınc göndərmiş və 1200 Aqvan əsilzadəsinə patrisi və digər yüksək əyan rütbələri bağışlamışdı.

662-ci ildə xəzərlərin qazanc və qənimət dalınca Albaniya üzərinə yürüşünün qarşısını alan Cavanşir Kür çayı sahilində döyüşdə qalib gəldi. 665-ci ildə xəzərlərin böyük qoşunla Albaniyaya yürüşünü dayandırmaq üçün Cavanşir xəzərlərin düşərgəsinə getmiş, onlarla sülh bağlayıb, xaqanın qızı ilə evlənmişdi. Cavanşir əsir düşmüş 1200 nəfər albanı, çoxlu at və mal-qaranı geri qaytarmışdı. Bizansın getdikcə zəifləməsi, Ərəb dövlətinin güclənməsi şəraitində Cavanşir ərəblərlə yaxınlaşmağa başladı. 667-ci ildə Ərəb xəlifəsi Müaviyənin Dəməşqdəki sarayında olan Cavanşir ondan vassal asılılığını qəbul edərək ölkəsini müharibədən xilas etdi. 670-ci ildə xəlifə ilə ikinci dəfə diplomatik danışıqlar apararaq Albaniyanın daxili müstəqilliyini qoruyub saxladı.

680-ci ildə Cavanşir bizansmeylli alban feodalı tərəfindən sui-qəsd nəticəsində öldürüldü. Tədricən zəifləməkdə olan Albaniya 705-ci ildə dövlət kimi ləğv edildi, ölkəni ərəb əmirləri idarə etməyə başladılar.

Azərbaycanın Ermənistana təklif etdiyi 5 baza prinsipləri açıqlandı

Ermənistanla sülh müqaviləsi imzalamağa hazır olmağımıza dair ən yüksək səviyyədə edilən bəyanatlara baxmayaraq, ötən müddət ərzində Ermənistan tərəfindən buna qarşılığın verilmədiyi qeyd edilib.

Trend xəbər verir ki, Xarici İşlər Nazirliyinin (XİN) mətbuat xidməti idarəsinin rəisi Leyla Abdullayeva KİV-in “Azərbaycan tərəfi iki dövlət arasında münasibətlərin normallaşmasına dair Ermənistan tərəfinə baza prinsiplərini təqdim etdikdən sonra, Ermənistan tərəfi sülh danışıqları ilə bağlı Minsk Qrupunun həmsədrlərinə müraciət etdiyini bildirib. Ermənistanı müəyyən addımlar atmağa vadar edən, bu baza prinsipləri barədə daha ətraflı məlumat əldə etmək olarmı?” sualını cavablandırarkən belə deyib.

Onun sözlərinə görə, Xarici işlər naziri Ceyhun Bayramov Antalya Diplomatiya Forumunda çıxışı zamanı Azərbaycanın münaqişə sonrası mərhələdə sülh quruculuğu səylərindən bəhs edib. Azərbaycan və Ermənistan arasında münasibətlərin normallaşması istiqamətində ölkəmiz tərəfindən atılan addımlara, Ermənistanla sülh müqaviləsi imzalamağa hazır olmağımıza dair ən yüksək səviyyədə edilən bəyanatlara baxmayaraq, ötən müddət ərzində Ermənistan tərəfindən buna qarşılığın verilmədiyi qeyd edilib. Məlumat verildiyi kimi, növbəti addım qismində Azərbaycanın bir neçə gün öncə, iki dövlət arasında münasibətlərin yaradılması üçün baza prinsiplərinə dair təklifi vasitəçilər tərəfindən Ermənistana təqdim edilib. Burada iki dövlət arasında münasibətlərin normallaşması üçün aşağıdakı beş baza prinsipləri əks olunub:

– Dövlətlərin bir-birlərinin suverenliyi, ərazi bütövlüyü, beynəlxalq sərhədlərinin toxunulmazlığı və siyasi müstəqilliyini qarşılıqlı şəkildə tanıması;

– Dövlətlərin bir-birlərinə qarşı ərazi iddialarının olmamasının qarşılıqlı təsdiqi və gələcəkdə belə bir iddianın qaldırılmayacağına dair hüquqi öhdəliyin götürülməsi;

– Dövlətlərarası münasibətlərdə bir-birlərinin təhlükəsizliyinə hədə törətməkdən, siyasi müstəqillik və ərazi bütövlüyünə qarşı hədə və gücdən istifadə etməkdən, habelə BMT Nizamnaməsinin məqsədlərinə uyğun olmayan digər hallardan çəkinmək;

– Dövlət sərhədinin delimitasiyası və demarkasiyası, diplomatik münasibətlərin qurulması;

– Nəqliyyat və kommunikasiyaların açılışı, digər müvafiq kommunikasiyaların qurulması və qarşılıqlı maraq doğuran digər sahələrdə əməkdaşlığın qurulması.

Qeyd etmək istərdik ki, iki dövlət məhz bu baza prinsipləri əsasında intensiv, substantiv və nəticəyə yönəlik danışıqlar apararaq ikitərəfli sülh sazişini yekunlaşdıra bilərlər.

• Ermənistan
• Xarici İşlər Nazirliyi