Seçki sisteminin anlayışı v növlri

Siyasi opponentlərimizin üzərində durduğu digər bir məqam siyasi partiyalara seçkiöncəsi bərabər rəqabət şəraitinin guya yaradılmaması ilə bağlıdır. Halbuki 60-dan çox dairədə namizədi qeydə alınan siyasi partiyalar, siyasi partiyaların blokları hər bir seçki komissiyasının tərkibinə bir məşvərətçi səs hüquqlu üzv təyin edə bilərlər. Birmandatlı seçki dairəsi üzrə qeydə alınmış namizəd müvafiq dairə seçki komissiyasına və seçki dairəsi ərazisində yerləşən hər bir məntəqə seçki komissiyasına bir məşvərətçi səs hüquqlu üzv təyin bilər. (Bax: Seçki Məcəlləsi, maddə 148.6) Seçki komissiyasının məşvərətçi səs hüquqlu üzvü olduqca geniş səlahiyyətlərə sahibdir. Belə ki, o, seçki bülletenlərini və səsvermə üçün qeydiyyatdan çıxma vəsiqələrini vermək, seçki bülletenlərini saymaq, seçki bülletenlərini və səsvermə üçün qeydiyyatdan çıxma vəsiqələrini ləğv etmək, səsvermənin yekunları və nəticələri haqqında protokolları tərtib etmək, seçki komissiyasının səlahiyyətinə aid məsələlər üzrə qərarlar qəbul edərkən səs vermək, müvafiq seçki komissiyasının qərarını imzalamaq hüquqları istisna olmaqla, seçki komissiyasının həlledici səs hüquqlu üzvü ilə eyni hüquqlara malikdir. (Bax: Seçki Məcəlləsi, maddə 22.9)

Seçki sisteminin anlayışı v növlri

İnsanların seçim azadlığı demokratik cəmiyyətlərin fundamental hissəsidir. Sosial-iqtisadi vəziyyətindən asılı olmayaraq, hər kəsin seçkilərdə iştirakı hökümətin əksəriyyətin baxışlarına uyğun formalaşmasına imkan yaradır. Seçkiləri vacib edən başqa bir məqam da mühüm məsələlərin müzakirəyə çıxarılması və problemlərin həll yolları təkliflərinin səsləndirilməsidir.

Lakin seçkilərin vahid bir forması yoxdur. Hər bir ölkənin məqsədinə müvafiq olaraq seçki sistemləri də fərqli ola bilər. Həmin məqsədlərə ədalətli təmsiletmə, seçici-namizəd münasibətlərinin gücləndirilməsi, partiya sisteminin institutlaşdırılması, qütbləşmənin məhdudlaşdırılması, siyasi partiyaların sayının artırılması və s. aiddir.

Seçki sistemləri ölkələrin hökümət formasından və ya ya ərazi quruluşundan asılı olaraq da dəyişə bilər.

Bu videoda seçki sistemlərinin əsas növlərini qeyd edəcəyik.

Plüral sistemdə seçkidə iştirak edən namizədlər arasında ən çox səs qazanan qalib elan edilir. Həmin şəxsin nə qədər səs toplaması vacib deyil. Əhəmiyyətli olan digərlərindən daha çox səs toplamaqdır.

Majoritar sistemdə qalib olmaq üçün rəqiblərindən daha çox səs toplamaq kifayət etmir. Qələbə qazanmaq üçün mütləq seçkidə iştirak edən insanların yarısından çoxunun səsi əldə edilməlidir. Bu növ seçkilərdə heç kim lazım olan səs toplamasa, iki ən çox səs qazanmış namizədin iştirakı ilə seçkilərin ikinci mərhələsi keçirilir.

Proporsionalsistemdə seçicilər namizədlərə yox, partiyalara, daha doğrusu, partiyaların təqdim etdiyi siyahılara səs verirlər. Bu sistemdə parlamentdə düşmək üçün minimal faizdən çox səs toplamaq lazımdır.

Proporsional sistemdə ən çox səs toplamaq hələ qalib gəlmək mənasını vermir. Məsələn seçkilərdə ikinci və üçüncü ən çox səs toplayan partiyalar koalisiya quraraq, hökümət formalaşdırmaq üçün lazım olan saya sahib ola bilərlər.

Majoritar və Proporsional sistemlərin həm müsbət həm də mənfi tərəfləri var.

Məsələn majoritar sistemlərdə millət vəkili ilə onu seçən icma arasında münasibət daha yaxın olur. Lakin bu sistemdə ərazi üzrə yalnız bir namizəd qalib gəldiyindən, ölkə miqyasında kiçik partiyaların fəaliyyəti məhdudlaşır. Bu isə getdikcə partiyaların sayının azalmasına gətirib çıxarır.

Proporsional sistem isə öz növbəsində çoxlu sayda partiyaların yaranmasına və çoxlu sayda fikirlərin səslənməsinə təkan verir. Lakin bu sistemdə, partiyalar fəaliyyətləri zamanı diqqəti ayrı-ayrı icmalara yox, bütövlükdə ölkəyə yönəldirlər. Buna görə də seçici öz problemini bir millət vəkilinə yox, bütöv partiyaya ünvanlamalı olur.

Bu müsbət və mənfi məqamları nəzərə alaraq, bir çox ölkə, seçkiləri qarışıq sistemlə keçirir. Belə sistemlərdə seçicilərə həm majoritar, həm də proporsional səs vermək imkanı verilir.

Xankəndi

Bütün demokratik sistemlərdə seçki dövlət və ictimai təşkilatlarda vacib vəzifələrin tutulması üçün keçirilən demokratik üsuldur və dünya təcrübəsində qanunda nəzərdə tutulan reqlamentə uyğun olaraq əsasən gizli keçirilir. Müasir demokratiyanın bərqərar olmasının təsirli mexanizmləri sırasında seçkilər həlledici rol oynayır. Xalq hakimiyyətinin həyata keçirilməsinin təmin edilməsi seçkilər nəticəsində meydana çıxır. Seçkilər hakimiyyətin xalq etimadını və müdafiəsinin əldə etməsinin ən təsirli və sınanmış vasitəsidir. Bu mühüm vasitə cəmiyyəti sosial-hüquqi ədalətsizliklərdən və avtoritarizmin təzahürlərindən qoruyur.

Azvision.az xəbər verir ki, bu fikirləri Yeni Azərbaycan Partiyası icra katibinin müavini, Milli Məclisin İctimai birliklər və dini qurumlar komitəsinin sədri Siyavuş Novruzov bildirib.

Siyavuş Novruzov qeyd edib ki, ölkəmizdə ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən əsası qoyulmuş demokratik və mütərəqqi seçki hüququ Azərbaycan Respublikasında seçkili dövlət orqanlarının təşkili qaydalarını nizamlayan hüquq normalarının sistemidir. Seçki hüququ ölkənin Konstitusiyası ilə müəyyən edilir. Konstitusiyanın “Əsas insan və vətəndaş hüquqları və azadlıqları” adlı III fəslində təsbit edilib ki, Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının dövlət orqanlarına seçmək və seçilmək, habelə referendumda iştirak etmək hüququ vardır. Ölkəmizdə seçki hüququ sahəsində yaranan münasibətlər beynəlxalq ekspertlər tərəfindən də yüksək qiymətləndirilən Seçki Məcəlləsi ilə tənzimlənir.

Vətəndaşların seçmək və seçilmək hüququ Azərbaycan Respublikasında dövlət işlərinin və ictimai işlərin idarə olunmasında onların iştirakı haqqında Konstitusiya ilə verilmiş hüquqların ən mühüm hüquqi təminatıdır. Respublikanın 18 yaşına çatmış vətəndaşları seçki qanunları ilə müəyyən edilmiş qaydada ümumi, bərabər, birbaşa seçki hüququ əsasında sərbəst, şəxsi və gizli səsvermə yolu ilə seçib-seçilirlər.

Mənşəyinə, siyasi baxışlarına, sosial və əmlak vəziyyətinə, irqi və milli mənsubiyyətinə, cinsinə, təhsilinə, dilinə, dinə münasibətinə, məşğuliyyət növünə və xarakterinə görə Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının seçki hüquqlarının birbaşa, dolayısı ilə və ya başqa şəkildə məhdudlaşdırılması qadağandır.

Azərbaycan Respublikasında ilk Konstitusiyanın qəbul olunduğu 1995-ci ildən bu günədək beş prezident (1998, 2003, 2008, 2013 və 2018), beş parlament (1995, 2000, 2005, 2010 və 2015), dörd bələdiyyə (1999, 2004, 2009 və 2014) seçkiləri keçirilib. Sevindirici hal ondan ibarətdir ki, ölkəmizdə keçirilən hər bir seçki demokratiya yolunda irəliyə atılmış mühüm bir addım kimi qiymətləndirilib. Bu dövr ərzində seçkilərin həm qanunverici, həm maddi-texniki bazası yüksək səviyyəyə qaldırılıb və bütün bu göstəricilər beynəlxalq ekspertlər tərəfindən müstəqil dəyərləndirilərək xüsusilə qeyd olunub.

Siyavuş Novruzov deyib: “Məmnunluq hissi ilə qeyd etmək istərdim ki, əsası ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən qoyulan, hazırda isə möhtərəm Prezidentimiz cənab İlham Əliyevin rəhbərlik etdiyi Yeni Azərbaycan Partiyası bütün yuxarıda sadaladığımız seçkilərdə parlaq qələbələr qazanıb, seçki təcrübəsini artırıb və cəmiyyətdəki avanqard siyasi güc mərkəzi olduğunu dəfələrlə təsdiq edib.

Lakin sirr deyil ki, seçkidən-seçkiyə Azərbaycanı ardıcıl uğurlara aparan siyasi kursun davamı və çoxşaxəli xarakteri ölkəmizə təzyiq göstərmək niyyətində olan daxili və xarici dairələri daim narahat etməkdədir. Ölkəmizə qarşı yersiz və əsassız ittihamların bir çoxunu onlar hər seçki dövründə buradakı əlaltıları vasitəsilə məqsədyönlü şəkildə dilə gətirməkdədirlər. Hər zaman olduğu kimi, 2020-ci il fevralın 9-da Milli Məclisə keçiriləcək seçkilər ərəfəsində də bu dairələrin sözçülüyünü keçmişi qaranlıq, Azərbaycan siyasətindəki ən odioz fiqur – AXCP sədri Əli Kərimli boynuna götürüb. Ölkədə keçirilmiş seçkilərin legitimliyini daim şübhə altına alan bu şəxs indidən hələ keçirilməmiş parlament seçkilərinin qeyri-demokratik olacağı istiqamətində haray-həşir salmaqdadır. Onun “arqumentlərini” nəzərdən keçirək.

Əvvəla o qeyd edir ki, seçki komissiyalarının tərkibi paritet əsaslarla formalaşmadığı üçün onların fəaliyyəti qeyri-şəffafdır. Onun korşalmış və pas tutmuş yaddaşını təzələmək üçün qısa bir tarixi ekskursiya edək. Belə ki, ATƏT-in Demokratik Təsisatlar və İnsan Hüquqları Bürosunun iştirakı ilə hələ 2000-ci ildə seçki komissiyalarının tərkibi paritet əsaslarla formalaşmışdı. Lakin seçkilərin vaxtı elan olunmasına baxmayaraq, müxalifət partiyaları nə MSK, nə DSK, nə də MnSK tərkiblərinə öz namizədlərini irəli sürmədilər. Parlament isə tətildə olmasına baxmayaraq fövqəladə toplandı və seçki komissiyalarının indiki tərkibdə yenidən qurulmasına qərar verdi. Lakin hətta indiki komissiyaların təşkilində belə Avropa Şurası, Venesiya Komissiyası, ATƏT-in Demokratik Təsisatlar və İnsan Hüquqları Bürosu ekspertlərinin rəyləri alındı. Yeri gəlmişkən, həmin bu Əli Kərimli məhz bu tərkibdəki komissiyaların fəaliyyəti dövründə, yəni, 2000-ci ildə öz partiya yoldaşları ilə birgə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinə deputat seçildi. Amma nədənsə o zaman komissiyaların tərkibi məsələsi onu qətiyyən narahat etmirdi.

Radikal müxalifətin tənqid hədəflərindən biri də Seçki Məcəlləsinin namizədlərin qeydə alınması ilə bağlı tələblərinin guya sərtləşməsi ilə bağlıdır. Halbuki vaxtilə hər namizəd üçün 2000 imza toplamaq şərti mövcud idisə, hazırda qanunun tələbi cəmi 450 imzaya endirilib. (Bax: Seçki Məcəlləsi maddə 147.1) Habelə əgər Seçki Məcəlləsinin əvvəlki müddəalarına diqqət yetirsək, görərik ki, bir seçici yalnız bir namizəd lehinə imza verə bilərdisə, hazırda bu baxımdan heç bir məhdudiyyət yoxdur (Bax: Seçki Məcəlləsi, maddə 147.2)

Siyasi opponentlərimizin üzərində durduğu digər bir məqam siyasi partiyalara seçkiöncəsi bərabər rəqabət şəraitinin guya yaradılmaması ilə bağlıdır. Halbuki 60-dan çox dairədə namizədi qeydə alınan siyasi partiyalar, siyasi partiyaların blokları hər bir seçki komissiyasının tərkibinə bir məşvərətçi səs hüquqlu üzv təyin edə bilərlər. Birmandatlı seçki dairəsi üzrə qeydə alınmış namizəd müvafiq dairə seçki komissiyasına və seçki dairəsi ərazisində yerləşən hər bir məntəqə seçki komissiyasına bir məşvərətçi səs hüquqlu üzv təyin bilər. (Bax: Seçki Məcəlləsi, maddə 148.6) Seçki komissiyasının məşvərətçi səs hüquqlu üzvü olduqca geniş səlahiyyətlərə sahibdir. Belə ki, o, seçki bülletenlərini və səsvermə üçün qeydiyyatdan çıxma vəsiqələrini vermək, seçki bülletenlərini saymaq, seçki bülletenlərini və səsvermə üçün qeydiyyatdan çıxma vəsiqələrini ləğv etmək, səsvermənin yekunları və nəticələri haqqında protokolları tərtib etmək, seçki komissiyasının səlahiyyətinə aid məsələlər üzrə qərarlar qəbul edərkən səs vermək, müvafiq seçki komissiyasının qərarını imzalamaq hüquqları istisna olmaqla, seçki komissiyasının həlledici səs hüquqlu üzvü ilə eyni hüquqlara malikdir. (Bax: Seçki Məcəlləsi, maddə 22.9)

Eyni zamanda, birmandatlı seçki dairəsi üzrə qeydə alınmış namizədin 10-a qədər vəkil edilmiş şəxs təyin etmək hüququ vardır (Bax: Seçki Məcəlləsi, maddə 152.1). Nəzərə almaq lazımdır ki, bu şəxslər həm də dairə və məntəqələrdə müşahidəçilik missiyasını da yerinə yetirə bilərlər. Müşahidəçilərin isə qanunvericiliyə görə olduqca mühüm səlahiyyətləri vardır: seçki günü istədiyi vaxt müvafiq seçki məntəqəsinin səsvermə otağında olmaq, seçici siyahıları ilə tanış olmaq, səsvermənin təşkili ilə əlaqədar təklif və iradlarla məntəqə seçki komissiyasının sədrinə və ya onu əvəz edən şəxsə müraciət etmək, seçki qutusundan çıxmış seçki bülletenlərinin sayılmasını müşahidə etmək, müşahidənin nəticələrinə dair rəyin seçki komissiyasının protokoluna əlavə olunmasını tələb etmək və s. (Bax: Seçki Məcəlləsi, maddə 40-44).

Seçki Məcəlləsi seçkiqabağı təşviqatın aparılması üçün bütün namizəd siyasi partiya və siyasi partiya blokları üçün bərabər şərtlər təsbit edib. Belə ki, bütün tərəflər üçün müvafiq icra hakimiyyəti orqanı seçki dairəsi ərazisində birbaşa təbliğat-təşviqatın həyata keçirilməsi üçün açıq və qapalı məkanlar ayırır. Eyni zamanda, birmandatlı seçki dairələrinin 60-dan çoxunda namizədləri qeydə alınmış siyasi partiyaların və siyasi partiyalar bloklarının seçkiqabağı təşviqatı üçün həftədə üç saatdan az olmayaraq pulsuz efir vaxtı ayrılır (Bax: Seçki Məcəlləsi, maddə 80). Habelə dövlət qəzetlərində təşviqat xarakterli pulsuz elanlar verilə bilər (Bax: Seçki Məcəlləsi, maddə 77.2).

Göründüyü kimi, Azərbaycan Respublikasında mövcud qanunverici baza ən demokratik, azad şəffaf və plüralist əsaslarla istənilən səviyyədə (prezident, parlament, bələdiyyə) seçkilər keçirməyə imkan verir. Sadəcə, vətəndaş və ya siyasi partiya olaraq, öz hüquqlarını bilmək və bundan maksimum yararlanmaq lazımdır. Zənnimcə, ölkənin radikal müxalifətini seçkilərdə iştirakdan çəkindirən ən vacib amil şübhəsiz ki, qanunverici baza deyil. Əsl çəkindirici amil ənənəvi müxalifətin getdikcə marginallaşması, bunun da məntiqi nəticəsi olaraq, ilk növbədə elektoratın getdikcə zəifləməsi və nəhayət, xalqa deməyə sözünün olmamasıdır.

Yekunda əminliyimi ifadə etmək istərdim ki, Azərbaycan xalqı növbəti parlament seçkilərinə də böyük inamla gedəcək və bu mühüm siyasi kampaniya demokratiya tariximizdə növbəti parlaq səhifə açacaqdır. Ən böyük legitimlik isə xalqın iradəsidir”.