Sibir xanlığı
Sibir xanlığında köçəri maldarlıq tədricən əhəmiyyətini itirmişdi. Təsərrüfatın əsasını xəzdərili heyvanların ovçuluğu və balıqçılıq təşkil edirdi. Sibir türkləri əkinçiliklə də məşğul olurdular. Mərkəzi Asiyadan Bulqar ölkəsinə, Kamaya və Orta Volqaboyuna gedən karvan yolu Sibirdən keçirdi. Rus tacirləri xəz dəri almaq üçün Tümenə gəlirdilər.
Sibir xanlığı
Sibir xanlığı (Сибирский юрт, tatar. Себер ханлыгы, Seber xanlığı; Себер йорты, Seber yortı ) — Qərbi Sibirdə feodal Türk dövləti. Paytaxtı Qaşlıq şəhəri idi.
Sibir xanlığı
Mündəricat
- 1 Tarixi
- 2 Xanlıq əhalisinin qalıqları
- 2.1 Tuvalılar
- 2.2 Yakutlar
- 2.3 Xakaslar
- 2.4 Altaylar
- 2.5 Şorlar
- 2.6 Dolqanlar
- 2.7 Barabinlər
- 2.8 Buxaralılar
“Sibir” sözü “Sabir” adlı türk tayfasının adı ilə bağlıdır. Sibirdə paleolit dövründən qalma 40 min il bundan əvvələ aid ilk insan izlərinə Ob və Yenisey çayları ilə Baykal gölü ətrafında rast gəlinmişdir. Kama-İtil ərazisindəki “Suvar” şəhərinin adı da bu türk tayfasının adı ilə bağladır.
Sabirlər V əsrdə İtil (Volqa) çayı boyunca Xəzər dənizinə, daha sonra isə bir qismi Qafqazı keçərək Anadoluya qədər yayılmışlar. Sibir əvvəllər Ob çayının orta və aşağı hissəsinə deyilmişsə, sonradan Sabirlərin İrtış çayı və Baykal gölünə doğru yayılmaları nəticəsində nəhayət Kamçatkaya qədər uzanan bütün Şimali Asiyaya “Sibir” deyilmişdir. Ərəbdilli mənbələrdə bu ölkənin adı “Sibir” və ya “İbir”, Çin mənbələrində “Si-bi-rh” və “Bissibur” kimi qeyd edilmiş, rus mənbələrində də “Sibir” kimi göstərilmişdir.
Qızıl Orda imperiyasının parçalanmasından əvvəl Sibir xanlığının ilk hökmdarı Mamiq oğlu Taybuğa olmuşdur. Çingiz xan ona İrtış, Tobul, İşim və Tura çaylarının sahillərini vermişdi. Bu xanlığın mərkəzi Çimki-Tura, indiki Tümen şəhəri olmuşdur. Sonralar bura sadəcə, Tura deyilmişdir. Taybuğadan sonra xanlığı Xoca xan, Mar xan və daha sonra onun nəvələri Məhəmməd xan, Anqış xan, Məhəmməd xanın oğlu, Qasım xan və oğlu, Yadigar xan idarə etmişdir. Qazan xanlığının ruslar tərəfindən işğalından sonra Yadigar xan könüllü olaraq rus təbəəliyini qəbul etmişsə də, Çingiz xanın nəslindən olan Küçüm xan Yadigar xanı məğlub edərək 1563-cü ildə Sibir xanlığını da öz əlinə keçirmiş, türk (tatar) boyları arasında islam dinini yaymış, bu məqsədlə Buxara xanı Abdullah xana müraciət edərək islam dinini öyrədən xocalar göndərilməsini xahiş etmiş və Buxara xanı tərəfindən buraya din alimləri və şeyxləri göndərilmişdir. Beləliklə, Küçüm xanın səyi nəticəsində Sibir türklərinin böyük bir qismi şamanizmi tərk edib islamlaşmış, bir qismi isə bu günə qədər yenə də şamanizmdə qalmaqdadırlar. Böyük mədəni quruculuq işlərinə başlayan Küçüm xan rus hücumu nəticəsində bu işləri dayandırıb ruslarla savaşmaq məcburiyyətində qalır. Bir tərəfdən ruslarla, digər tərəfdən də rus knyazlarının zülmündən qaçaraq Yermakın başçılığı ilə qaçaq dəstəsi yaradan kazaklara qarşı vuruşan Küçüm xan və qardaşı Məhəmməd Qul tatar bəylərini ümumi düşmənə qarşı bir araya gətirə bilmədiklərindən ruslara məğlub oldular. Doğrudur, Küçüm xan ruslar tərəfindən hər cür yardım edilən və “Sibir fatehi” elan edilən kazak dəstəsinin başçısı ataman Yermakı 1584-cü ildə məğlub edərək öldürdü və rusları Sibirdən qaçmağa məcbur etdi. Lakin Moskva tərəfindən vaxtilə xristianlığı qəbul etmiş tatar mirzalarından Mansurov adlı birinin komandanlığında Sibirə toplarla silahlanmış bir hərbi dəstə göndərildi. Tatar əsilli Mansurovun rəhbərlik etdiyit bu hərbi dəstə Şimali Sibirin istehkam qalalarını və xüsusilə müqəddəs sayılan “Bütləri” top atəşinə tutaraq qorxu yaratdı. Bütlərin dağılmasından qorxuya düşən ostyaklar rus hakimiyyətini tanımağa məcbur oldular. Küçüm xan bu məğlubiyyətlərə baxmayaraq, ruslara qarşı savaşı davam etdirdi. Vəziyyətin çətin olduğunu görən ruslar Polşa, Litva əsirlərini və Dnepr kazaklarını da öz min nəfərlik hərbi hissələrinə qataraq nəhayət 1598-ci ildə Küçüm xanın üzərinə yürüdülər. Qanlı döyüşlər əsnasında Küçüm xanın ailəsi və yaxınları rusların əlinə keçdi. Ruslar Küçüm xanın əsir edilən ailə üzvlərini Moskvaya göndərdilər. Bu müdhiş zərbə ilə Küçüm xanın siyasi və hərbi fəaliyyəti sona çatsa da, onu ruslar nə əsir götürə, nə də öldürə bildilər. Moskva onu çarın xidmətinə dəvət etsə də o, bu dəvəti qəbğul etməmiş, öz vətənində qalmağı üstün tutmuşdur. Ömrünün sonlarına doğru Küçüm xanın gözləri tutulmuş və öz əcəli ilə 1600-cü ildə vəfat etmişdir. Küçüm xanın ölümündən sonra ruslar mərhələ-mərhələ Sibirin buryatlar, tunquslar, yakutlar yaşayan ərazilərini də XVII əsr boyu zəbt edərək öz ərazilərini türk boylarının hesabına daha da genişləndirdilər. Beləliklə, bir türk-tatar xanlığı da tarixə qovuşmuş oldu.
Xanlıq əhalisinin qalıqları
Ural dağlarının şimalındakı Tobol, İrtış, İşim və Ob çaylarını əhatə edərək Altay dağlarına qədər uzanan bu geniş ərazidə bu gün də müxtəlif türk boyları yaşamaqdadır. Sibirdə başlıca olaraq yakutlar, tuvalılar, Qərbi Sibir tatarları, xakaslar, altaylar, Sibir buxaralısı, dolqanlar, şorlar və s. kimi dəyişik adlarla türk xalqları və mərhələ-mərhələ Sibirə köçürülmüş ruslar yaşamaqdadır. Bu gün Rusiya Federasiyasının tərkibində olan bu geniş ərazidə Buryat Muxtar Respublikası, Tuva Muxtar Respublikası, Altay Respublikası və Krasnoyarsk, Kemerov, Novosibirsk, Omsk, Tomsk, Tümen, Arxangelsk, İrkutsk və Çikitinsk vilayətləri yerləşir. Çox böyük yeraltı sərvətlərə malik bu bölgədə çox az insan yaşamaqdadır ki, bunların təqribən 1,5 nəfəri türklərdir. Onlara Sibir və ya Altay türkləri deyilir.
Tuvalılar
Tuva türklərinin adına ilk olaraq Çinin Su sülaləsinin (581-618) qeydlərində rasi gəlinir. Tuvalıların yaşadıqları bölgəyə tarixən Tannu-Tuva, işlətdikləri dilə Soyonca və ya Uranxayca deyilmişdir. Bu gün Tuvalılar qədim bir türk dilini işlədirləçr ki, digər Türk xadlqlarının onları tam anlaması zordur. Tuvalıların Karaqas və ya Tofa deyilən bir boyu da vardır. Tuva Muxtar Respublikasının əravzisi 1.750.500 kv. km-dir. Əhalisi təqribən 400000 nəfərdir ki, bunun 300000 nəfəri Tuva Türkləri, qalanları isə rus, xakas, ukrain və digər xalqlardır. 1990-cı illərdən başlayaraq, Tuva Türkləri siyasi fəaliyyətə başlayaraq öz ölkələrindən rusları çıxarmsağa başlayıblar.
Tuva Muxtar Respublikası ərazisinin yarısı meşəlikdir. Muxtar Respublikada ağac, dəri və yeyinti sənayesi məhzulları istehsal edilir, daş kömür çıxarılır. Qoyun, mal-qara, donuz, at, dəvə və maral saxlanılır. Kürk hazırlamaq üçün vəhşi heyvanlar ovlanır.
Yakutlar
Rusiya Federasiyasının ərazicə ən böyük Muxtar Cümhuriyyəti Yakutiyadır. Ümumi sahəsi 3.103.000 kv. km-dir. Əhalisi 1,5 milyon nəfərdir. Əhalisinin çoxu ruslardır. Yakut və ruslardan başqa ölkədə Tatarlar, Ukraynalılar və digər xalqlar yaşayır. Ərazisindən Anabar, Olenek, Lena, Yana, İndiqirka və Kolomna çayları axır. Qışı çox uzun – 220 gündür. Ölkənin beşdə dörd hissəsi iynəyarpaqlı meşələrdən ibarətdir. Ölkədə soyuğadavamlı Ren maralları və at yetişdirilir. Kürk hazırlamaq üçün heyvanlar ovlanılır. Əhali balıqçılıqla da məşğul olur. Zəngin yeraltı sərvətlərə malikdir. Ölkədə xeyli qızıl, almas yataqları var. Bundan əlavə qurğuşun, sink, volfrom və molibden çıxarılır. Ölkənin çox zəngin kömür ehtiyatları olduğu təxmin edilir. Yakutların dünyadakı ümumi sayı 500000 nəfərdir ki, bunların da 97 faizi öz Cümhuriyyətlərində yaşayır.
Xakaslar
Krasnoyarsk bölgəsinə daxil olan Xakas Muxtar Vilayətinin ərazisi 64400 kv. km-dir. Cəmi yarım milyon əhalisi olan bu Muxtar Vilayətin yalnız yüz mini Xakas Türkləridir. Xakas Türklərinin Saqay və Qırğız adlı iki mühüm qolu var.
Altaylar
Dağlıq Altay Muxtar Vilayətində təqribən 250 min əhali yaşayır ki, bunların da yalnız 100 min nəfəri Altay Türkləridir. Altay Türklərinə əvvəllər Oyrotlar da deyilmişdir.
Şorlar
Kemerov Vilayətində sayları 100 min nəfər olan Şor türkləri yaşayırlar.
Dolqanlar
Krasnoyarsk bölgəsinə bağlı Taymır Muxtar Mahalında 10000 nəfər Dolqan Türkləri yaşayır. Dolqanlar indi özlərinə Saka, yəni Yakut deyirlər.
Barabinlər
Sibir bölgəsində yaşayan Tobolsk, Tümen, Tomsk və Barbara Tatarlarının Qazan Tatarları ilə çox yaxın qohumluq əlaqələri var.
Buxaralılar
Bu bölgədə Sibir Buxaralıları deyilən bir Türk boyu da vardır ki, sayları 50 minə yaxındır.
Sibir bölgəsində yaşayan Türk – Tatarların dilləri əsasən orta əsrlərdə bu ərazidə yaşamış Türk boylarından olan Peçenq və Qıpçaq dillərinin davamı olub iki şivədə danışırlar. Bunlardan biri Qazan Türkcəsi və ya Tatarcadır. Bu şivəyə Tatarlarla yanaşı Başqırd, Hoqay və Miser ağızları daxildir. İkincisi isə Altay şivəsidir. Bu şivədə Qərbi Sibirdə İrtış, Tara, Tobol və Tumlu çayları ətrafında yaşayan Türklər danışırlar.
Rus işğalı və türk dili
Əsas məqalə: Yermakın Sibirə yürüşü
Qızıl Orda imperatorluğu dağıldıqdan sonra bu imperatorluğun ərazisində bir sıra Xaqanlar yarandı və bu Xaqanlar da mərhələ-mərhələ Ruslar tərəfindən işğal edildi. Bu işğal təkcə ərazi işğalı deyil, həm də mənəvi işğal oldu. Bu işğallar Türk dili üçün də təsirsiz qalmadı, təbii olaraq Türk dilinin yaşama qüdrətinə də ən böyük zərbə vurdu. Dar bir mühütdə adi ehtiyacları ödəmək məcburiyyətində qalan Türk dili istər-istəməz məhəlli xüsusiyyətlərinə uymaq məcburiyyətində qaldı. Adda-budda öz mövcudluğunu qoruyub saxlayan mədrəsələrdə də tədris dilinin ərəb və farsca olması bu işi daha da çıxılmaz etdi. Ən böyük zərbəni isə ruslar vurdu. Rus hökuməti Türk milli varlığını yox etmək üçün nələr düşünə bildisə, bunların hamısını təcrübədən keçirdi. İlk əvvəl Çar Rusiyası türk torpaqlarını parçalamaq, türk ərazilərini bir-birindən ayırmaq üçün süni rus mühacir məntəqələri yaratı, münasib olmayan yerlərdə xüsusi idarəçilik formaları təsis etdi. O dövrdə Türk milli birliyinin sütunlarından sayılan İslam dininə qarşı xüsusi missioner təşkilatlar hazırlayıb Türk bölgələrinə göndərdi. Maarifin türklər arasında yayılması üçün xüsusi tədbirlər gördü, milli mətbuatın yaranmasını yasaqladısa, bolşevik dövrü Sovet Rusiyası daha da irəli gedərək “Türk” adını işlətməyi və hətta elmi ədəbiyyatda belə işlədilməsini yasaqladı. Türk Vətəni sözdə “müstəqil” dövlətlərə ayrılaraq ayrı-ayrı adlarla adlandırıldı, ümumi türk dili anlayışı bir sıra qəbilə, xalq və şivə adları ilə əvəzləndi. Bütün bunlar da azmış kimi hər bir Türk qəbiləsi üçün ayrı-ayrı fonetik əlifbalar qəbul etdirdi. Beləliklə də türk dilini ictimai-mədəni bir vasitə olmaqdan çıxararaq kiçik qəbilə və tayfaların yalnız gündəlik ehtiyaclarını ödəyəcək məişət dilinə çevirmək, bunun yerinə Rus dilini yerləşdirmək və bununla da öz assimiliyasiya siyasətini həyata keçirməyə çalışdılar və buna müəyyən qədər də nail oldular.
İstinadlar
Həmçinin bax
Avqust 05, 2021
Ən son məqalələrQaya Alp
Qaya konfederasiyası
Qaya sərçəsi
Qayan kəndi (Çaldıran)
Qayana
Qayana bayrağı
Qayanca (Bükan)
Qayabaşı-i Büzürg (Kəleybər)
Qayabaşı (Xocalı)
Qayak-d’Averon
Ən çox oxunan
İtaliklər
İtaliya
İtaliya-Azərbaycan sazişləri
İtaliya-Osmanlı müharibəsi
İtaliya-Türkiyə müharibəsi
sibir, xanlığı, Сибирский, юрт, tatar, Себер, ханлыгы, seber, xanlığı, Себер, йорты, seber, yortı, qərbi, sibirdə, feodal, türk, dövləti, paytaxtı, qaşlıq, şəhəri, 1464, 1598bayrağıpaytaxtıqaşlıqrəsmi, dilləritürk, dilidiniislamidarəetmə, formasıxanlıqtarixi, . Sibir xanligi Sibirskij yurt tatar Seber hanlygy Seber xanligi Seber jorty Seber yorti Qerbi Sibirde feodal Turk dovleti Paytaxti Qasliq seheri idi Sibir xanligi1464 1598BayragiPaytaxtiQasliqResmi dilleriTurk diliDiniIslamIdareetme formasiXanliqTarixi Yaranmasi1464 Suqutu1598ErazisiSelefiQizil Orda Mundericat 1 Tarixi 2 Xanliq ehalisinin qaliqlari 2 1 Tuvalilar 2 2 Yakutlar 2 3 Xakaslar 2 4 Altaylar 2 5 Sorlar 2 6 Dolqanlar 2 7 Barabinler 2 8 Buxaralilar 3 Dilleri 4 Rus isgali ve turk dili 5 Istinadlar 6 Hemcinin baxTarixi Redakte Sibir sozu Sabir adli turk tayfasinin adi ile baglidir Sibirde paleolit dovrunden qalma 40 min il bundan evvele aid ilk insan izlerine Ob ve Yenisey caylari ile Baykal golu etrafinda rast gelinmisdir Kama Itil erazisindeki Suvar seherinin adi da bu turk tayfasinin adi ile bagladir Sabirler V esrde Itil Volqa cayi boyunca Xezer denizine daha sonra ise bir qismi Qafqazi kecerek Anadoluya qeder yayilmislar Sibir evveller Ob cayinin orta ve asagi hissesine deyilmisse sonradan Sabirlerin Irtis cayi ve Baykal golune dogru yayilmalari neticesinde nehayet Kamcatkaya qeder uzanan butun Simali Asiyaya Sibir deyilmisdir Erebdilli menbelerde bu olkenin adi Sibir ve ya Ibir Cin menbelerinde Si bi rh ve Bissibur kimi qeyd edilmis rus menbelerinde de Sibir kimi gosterilmisdir Qizil Orda imperiyasinin parcalanmasindan evvel Sibir xanliginin ilk hokmdari Mamiq oglu Taybuga olmusdur Cingiz xan ona Irtis Tobul Isim ve Tura caylarinin sahillerini vermisdi Bu xanligin merkezi Cimki Tura indiki Tumen seheri olmusdur Sonralar bura sadece Tura deyilmisdir Taybugadan sonra xanligi Xoca xan Mar xan ve daha sonra onun neveleri Mehemmed xan Anqis xan Mehemmed xanin oglu Qasim xan ve oglu Yadigar xan idare etmisdir Qazan xanliginin ruslar terefinden isgalindan sonra Yadigar xan konullu olaraq rus tebeeliyini qebul etmisse de Cingiz xanin neslinden olan Kucum xan Yadigar xani meglub ederek 1563 cu ilde Sibir xanligini da oz eline kecirmis turk tatar boylari arasinda islam dinini yaymis bu meqsedle Buxara xani Abdullah xana muraciet ederek islam dinini oyreden xocalar gonderilmesini xahis etmis ve Buxara xani terefinden buraya din alimleri ve seyxleri gonderilmisdir Belelikle Kucum xanin seyi neticesinde Sibir turklerinin boyuk bir qismi samanizmi terk edib islamlasmis bir qismi ise bu gune qeder yene de samanizmde qalmaqdadirlar Boyuk medeni quruculuq islerine baslayan Kucum xan rus hucumu neticesinde bu isleri dayandirib ruslarla savasmaq mecburiyyetinde qalir Bir terefden ruslarla diger terefden de rus knyazlarinin zulmunden qacaraq Yermakin basciligi ile qacaq destesi yaradan kazaklara qarsi vurusan Kucum xan ve qardasi Mehemmed Qul tatar beylerini umumi dusmene qarsi bir araya getire bilmediklerinden ruslara meglub oldular Dogrudur Kucum xan ruslar terefinden her cur yardim edilen ve Sibir fatehi elan edilen kazak destesinin bascisi ataman Yermaki 1584 cu ilde meglub ederek oldurdu ve ruslari Sibirden qacmaga mecbur etdi Lakin Moskva terefinden vaxtile xristianligi qebul etmis tatar mirzalarindan Mansurov adli birinin komandanliginda Sibire toplarla silahlanmis bir herbi deste gonderildi Tatar esilli Mansurovun rehberlik etdiyit bu herbi deste Simali Sibirin istehkam qalalarini ve xususile muqeddes sayilan Butleri top atesine tutaraq qorxu yaratdi Butlerin dagilmasindan qorxuya dusen ostyaklar rus hakimiyyetini tanimaga mecbur oldular Kucum xan bu meglubiyyetlere baxmayaraq ruslara qarsi savasi davam etdirdi Veziyyetin cetin oldugunu goren ruslar Polsa Litva esirlerini ve Dnepr kazaklarini da oz min neferlik herbi hisselerine qataraq nehayet 1598 ci ilde Kucum xanin uzerine yuruduler Qanli doyusler esnasinda Kucum xanin ailesi ve yaxinlari ruslarin eline kecdi Ruslar Kucum xanin esir edilen aile uzvlerini Moskvaya gonderdiler Bu mudhis zerbe ile Kucum xanin siyasi ve herbi fealiyyeti sona catsa da onu ruslar ne esir goture ne de oldure bildiler Moskva onu carin xidmetine devet etse de o bu deveti qebgul etmemis oz veteninde qalmagi ustun tutmusdur Omrunun sonlarina dogru Kucum xanin gozleri tutulmus ve oz eceli ile 1600 cu ilde vefat etmisdir Kucum xanin olumunden sonra ruslar merhele merhele Sibirin buryatlar tunquslar yakutlar yasayan erazilerini de XVII esr boyu zebt ederek oz erazilerini turk boylarinin hesabina daha da genislendirdiler Belelikle bir turk tatar xanligi da tarixe qovusmus oldu Xanliq ehalisinin qaliqlari RedakteUral daglarinin simalindaki Tobol Irtis Isim ve Ob caylarini ehate ederek Altay daglarina qeder uzanan bu genis erazide bu gun de muxtelif turk boylari yasamaqdadir Sibirde baslica olaraq yakutlar tuvalilar Qerbi Sibir tatarlari xakaslar altaylar Sibir buxaralisi dolqanlar sorlar ve s kimi deyisik adlarla turk xalqlari ve merhele merhele Sibire kocurulmus ruslar yasamaqdadir Bu gun Rusiya Federasiyasinin terkibinde olan bu genis erazide Buryat Muxtar Respublikasi Tuva Muxtar Respublikasi Altay Respublikasi ve Krasnoyarsk Kemerov Novosibirsk Omsk Tomsk Tumen Arxangelsk Irkutsk ve Cikitinsk vilayetleri yerlesir Cox boyuk yeralti servetlere malik bu bolgede cox az insan yasamaqdadir ki bunlarin teqriben 1 5 neferi turklerdir Onlara Sibir ve ya Altay turkleri deyilir Tuvalilar Redakte Tuva turklerinin adina ilk olaraq Cinin Su sulalesinin 581 618 qeydlerinde rasi gelinir Tuvalilarin yasadiqlari bolgeye tarixen Tannu Tuva isletdikleri dile Soyonca ve ya Uranxayca deyilmisdir Bu gun Tuvalilar qedim bir turk dilini isledirlecr ki diger Turk xadlqlarinin onlari tam anlamasi zordur Tuvalilarin Karaqas ve ya Tofa deyilen bir boyu da vardir Tuva Muxtar Respublikasinin eravzisi 1 750 500 kv km dir Ehalisi teqriben 400000 neferdir ki bunun 300000 neferi Tuva Turkleri qalanlari ise rus xakas ukrain ve diger xalqlardir 1990 ci illerden baslayaraq Tuva Turkleri siyasi fealiyyete baslayaraq oz olkelerinden ruslari cixarmsaga baslayiblar Tuva Muxtar Respublikasi erazisinin yarisi meselikdir Muxtar Respublikada agac deri ve yeyinti senayesi mehzullari istehsal edilir das komur cixarilir Qoyun mal qara donuz at deve ve maral saxlanilir Kurk hazirlamaq ucun vehsi heyvanlar ovlanir Yakutlar Redakte Rusiya Federasiyasinin erazice en boyuk Muxtar Cumhuriyyeti Yakutiyadir Umumi sahesi 3 103 000 kv km dir Ehalisi 1 5 milyon neferdir Ehalisinin coxu ruslardir Yakut ve ruslardan basqa olkede Tatarlar Ukraynalilar ve diger xalqlar yasayir Erazisinden Anabar Olenek Lena Yana Indiqirka ve Kolomna caylari axir Qisi cox uzun 220 gundur Olkenin besde dord hissesi iyneyarpaqli meselerden ibaretdir Olkede soyugadavamli Ren marallari ve at yetisdirilir Kurk hazirlamaq ucun heyvanlar ovlanilir Ehali baliqciliqla da mesgul olur Zengin yeralti servetlere malikdir Olkede xeyli qizil almas yataqlari var Bundan elave qurgusun sink volfrom ve molibden cixarilir Olkenin cox zengin komur ehtiyatlari oldugu texmin edilir Yakutlarin dunyadaki umumi sayi 500000 neferdir ki bunlarin da 97 faizi oz Cumhuriyyetlerinde yasayir Xakaslar Redakte Krasnoyarsk bolgesine daxil olan Xakas Muxtar Vilayetinin erazisi 64400 kv km dir Cemi yarim milyon ehalisi olan bu Muxtar Vilayetin yalniz yuz mini Xakas Turkleridir Xakas Turklerinin Saqay ve Qirgiz adli iki muhum qolu var Altaylar Redakte Dagliq Altay Muxtar Vilayetinde teqriben 250 min ehali yasayir ki bunlarin da yalniz 100 min neferi Altay Turkleridir Altay Turklerine evveller Oyrotlar da deyilmisdir Sorlar Redakte Kemerov Vilayetinde saylari 100 min nefer olan Sor turkleri yasayirlar Dolqanlar Redakte Krasnoyarsk bolgesine bagli Taymir Muxtar Mahalinda 10000 nefer Dolqan Turkleri yasayir Dolqanlar indi ozlerine Saka yeni Yakut deyirler Barabinler Redakte Sibir bolgesinde yasayan Tobolsk Tumen Tomsk ve Barbara Tatarlarinin Qazan Tatarlari ile cox yaxin qohumluq elaqeleri var Buxaralilar Redakte Bu bolgede Sibir Buxaralilari deyilen bir Turk boyu da vardir ki saylari 50 mine yaxindir Dilleri RedakteSibir bolgesinde yasayan Turk Tatarlarin dilleri esasen orta esrlerde bu erazide yasamis Turk boylarindan olan Pecenq ve Qipcaq dillerinin davami olub iki sivede danisirlar Bunlardan biri Qazan Turkcesi ve ya Tatarcadir Bu siveye Tatarlarla yanasi Basqird Hoqay ve Miser agizlari daxildir Ikincisi ise Altay sivesidir Bu sivede Qerbi Sibirde Irtis Tara Tobol ve Tumlu caylari etrafinda yasayan Turkler danisirlar Rus isgali ve turk dili Redakte Esas meqale Yermakin Sibire yurusuQizil Orda imperatorlugu dagildiqdan sonra bu imperatorlugun erazisinde bir sira Xaqanlar yarandi ve bu Xaqanlar da merhele merhele Ruslar terefinden isgal edildi Bu isgal tekce erazi isgali deyil hem de menevi isgal oldu Bu isgallar Turk dili ucun de tesirsiz qalmadi tebii olaraq Turk dilinin yasama qudretine de en boyuk zerbe vurdu Dar bir muhutde adi ehtiyaclari odemek mecburiyyetinde qalan Turk dili ister istemez mehelli xususiyyetlerine uymaq mecburiyyetinde qaldi Adda budda oz movcudlugunu qoruyub saxlayan medreselerde de tedris dilinin ereb ve farsca olmasi bu isi daha da cixilmaz etdi En boyuk zerbeni ise ruslar vurdu Rus hokumeti Turk milli varligini yox etmek ucun neler dusune bildise bunlarin hamisini tecrubeden kecirdi Ilk evvel Car Rusiyasi turk torpaqlarini parcalamaq turk erazilerini bir birinden ayirmaq ucun suni rus muhacir menteqeleri yarati munasib olmayan yerlerde xususi idarecilik formalari tesis etdi O dovrde Turk milli birliyinin sutunlarindan sayilan Islam dinine qarsi xususi missioner teskilatlar hazirlayib Turk bolgelerine gonderdi Maarifin turkler arasinda yayilmasi ucun xususi tedbirler gordu milli metbuatin yaranmasini yasaqladisa bolsevik dovru Sovet Rusiyasi daha da ireli gederek Turk adini isletmeyi ve hetta elmi edebiyyatda bele isledilmesini yasaqladi Turk Veteni sozde musteqil dovletlere ayrilaraq ayri ayri adlarla adlandirildi umumi turk dili anlayisi bir sira qebile xalq ve sive adlari ile evezlendi Butun bunlar da azmis kimi her bir Turk qebilesi ucun ayri ayri fonetik elifbalar qebul etdirdi Belelikle de turk dilini ictimai medeni bir vasite olmaqdan cixararaq kicik qebile ve tayfalarin yalniz gundelik ehtiyaclarini odeyecek meiset diline cevirmek bunun yerine Rus dilini yerlesdirmek ve bununla da oz assimiliyasiya siyasetini heyata kecirmeye calisdilar ve buna mueyyen qeder de nail oldular Istinadlar RedakteHemcinin bax RedakteQizil OrdaMenbe https az wikipedia org w index php title Sibir xanligi amp oldid 5812355, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
Həştərxan, Sibir və Krım xanlıqları
XV əsrin ortalarında Qazan xanlığı ilə eyni vaxtda Volqa çayının aşağı axarında mərkəzi Həştərxan şəhəri olan Həştərxan xanlığı yarandı. Xanlığın əsasını Kiçik Məhəmmədin nəvəsi Qasım xan qoymuşdu. Onun ərazisi Aşağı Volqa sahillərindən Şimali Qafqaza qədər olan ərazini əhatə edirdi. Xanlıq bir əsrə qədər müstəqil olmuş, sonra isə o, Qızıl Ordadan, Krım xanlığından, Noqay ordusundan asılı olmuşdu.
Xanlığın əhalisi, əsasən, maldarlıqla məşğul olmuş, ovçuluq və balıqçılıq etmişdi. Əkinçilik ölkədə qismən inkişaf tapmışdı.İri dünyəvi və ruhani feodallar hakimiyyətdə xüsusi rol oynayırdılar. Dövlətin başçısı xan idi. Xandan sonra bəylər, murzalar, ruhanilər böyük səlahiyyətə malik idilər. Həştərxan xanlığının silahlı qüvvələrinin baş komandanı kalka adlanırdı. O, hakimlər içərisində birinci yeri tuturdu.
Xanlıq ticarət yolu üzərində yerləşirdi. Mərkəzi Asiya, Sibir, Qazaxıstandan buraya şərq parçaları, ipək, ədviyyat malları, saxsı qablar gətirilirdi. Əvəzində isə qiymətli xəz dərilər, gön, balıq, duz və s. aparılırdı. Hər il Moskva knyazlığından gələn balıqçı dəstələrinin yerli türklərlə birlikdə balıq ovlamalarına icazə verilirdi.
XV əsrin sonlarından başlayaraq, ticarət əlaqələri xanlığın etnik tərkibinin dəyişməsinə səbəb oldu. Burada rusların, ermənilərin, yəhudilərin sayı artdı, buraya Venesiyadan da tacirlər gəlirdi. Xanlıq 1556-cı ildə Moskva knyazlığı tərəfindən işğal olundu.KRIM XANLIĞI (1438-1788)
Qara dənizin şimalında Qara dənizlə və Azov dənizi arasındakı Krım yarımadasında yerləşirdi. Perekop bərzəxi vasitəsilə materikə birləşir. Türklər burada qədimdən yaşayırdılar.XII əsrin I yarısında türklərin Krıma axını gücləndi. Buranın əhalisi xəzərlər, kumanlar, qıpçaq və oğuz türkləri olmuş, onlar qaynayıb qarışmışlar.
XIV əsrin 80-90-cı illərində Krımda türklərin sayı artmağa başladı. Burada noqay və osmanlılar məskunlaşmağa başladı. Yerli bəylərin və Böyük Litva knyazı Vitovtun köməyi ilə Teymurtaş özünü xan elan etdi. Onu Qiyasəddin əvəz etdi. Qızıl Orda xanı Pulat Qiyasəddini hakimiyyətdən uzaqlaşdırıb oğlu Hacı Gəray xanı Krımda hakimiyyətə gətirdi. O, 1438-ci ildə Gəraylar sülaləsinin əsasını qoydu. Krım xanlığının yaradıldığını elan etdi, adına pul kəsdirdi. Qızıl Orda Krım xanlığını tanıdı. Xanlığın paytaxtı əvvəl Golxat, sonra Baxçasaray oldu. Hacı Gəray xan Solxat döyüşündən sonra Kəfə (indiki Feodosiya) ticarət faktoriyasını xərac verməyə məcbur etdi.
Qızıl Orda xanı xanlığın qüvvətlənməsindən ehtiyat edib Hacı Gərayı hakimiyyətdən saldı və 7 ildən sonra 1443-cü ildə türklər Hacı Gərayı hakimiyyətə gətirdi, lakin 1466-cı ildə Hacı Gəray öləndən sonra onun oğulları Nurdövlət və Məngli Gəray arasında mübarizə başlandı. Genuyalılar Nurdövləti hakimiyyətə gətirdilər. Bundan narazı olan xalq və bəylər Osmanlı dövlətinə müraciət etdilər. 1475-ci ildə Osmanlı qoşunu Kəfəni, sonra Anapa, Sudak və digər qalaları tutdu. 1478-ci ildə türk sultanının fərmanı ilə Mənqli Gəray (1478-1515) xan elan edildi. Krım xanlığı Osmanlı dövlətinin vassalına çevrilirdi. Osmanlılar Mengili Gəraya aşağıdakı şərtləri qəbul etdirdi:
1) Krımın sahilboyu ərazisi Osmanlı sultanının hakimiyyəti altında olmalı idi;
2) Xan gələcəkdə sultan tərəfindən Gəraylar sülaləsindən təyin olunmalı idi;
3) Xanlıq lazım gəldikdə Osmanlı dövlətinə kömək göstərməli idi;
4) Sultan xanlığın daxili işinə qarışmamalı idi;
5) Xanlıq xarici dövlətlərlə əlaqə saxlamaq hüququna malik idi.
Krım xanlığı Osmanlı dövlətinin vassalına çevrildi. Xan hakimiyyətə gələndə Sultan ona çoxlu hədiyyə verirdi. Qara dəniz Türkiyənin daxili dənizinə çevrildi.
1479-cu ildə Böyük Moskva knyazlığı ilə Məngli Gəray arasında Qızıl Orda və Litvaya qarşı ittifaq bağlandı. Bu ittifaq hər iki tərəf üçün faydalı idi. Gəray xan 1482-ci ildə Kiyev Şəhərini və Litva ərazisinin bir hissəsini tutdu. Qızıl Orda dövləti süqut etdikdən sonra Moskva knyazlığı Krım xanlığının qüvvətlənməsindən ehtiyat etdi. Digər tərəfdən Moskva knyazlığının Qazan xanlığına qarşı təcavüzü Krım xanlığını ondan uzaqlaşdırdı. Moskva knyazlığı ilə Krım xanlığı arasında mübarizə üç əsrə qədər davam etdi.
Krım xanlığı ərazisində əkinçilik, maldarlıq, sənətkarlıq qədimdən inkişaf etmişdi. Aralıq dənizi sahili ölkələri ilə ticarət əlaqəsi var idi. Mərkəzi Asiya, Sibir, Monqolustandan buraya ticarət karvanı gəlirdi.
Krım xanlığı Osmanlı himayəsinə keçdikdən sonra onun ictimai və dövlət quruluşu Osmanlı imperatorluğundakı kimi qurulmuşdu. Xanlıq boy əsilzadəliyinə (nəsil aristokratiyasına) əsaslanırdı. Hər boyun xana tabe olan bəyi var idi. Bəylər xanın yanında məşvərətçi hüquqa malik divanın üzvləri idilər. Məsələlərin həllində bəylərin rəyi nəzərə alınırdı. Xanın birinci vəliəhdi Kalqa, ikincisi isə nurəddin adlanırdı. Bunlar xanın oğlu olmasa da, xan sülaləsindən olmalı idi. Kalqa Ağşəhərdə (Simferopol), Nurəddin isə Baxçasarayda otururdu.
SİBİR XANLIĞI
XIII-XIV əsrlərdə Ural dağlarından şərqə, İrtış çayına qədər uzanan ərazi Sibir (İbir) adlanırdı. Bu ərazi xəzdərili heyvanlarla zəngin idi. Tobol, Tura, İrtış, Ob çayları dördbucağında özbəklər, başqırdlar, qazaxlar, xantilər və digər xalqlar yaşayırdılar.
Qızıl Orda dağılandan sonra Sibir xanlığı yarandı və onun paytaxtı Tümen idi. XV əsrin ikinci yarısından başlayaraq Sibir xanlığında hakimiyyət uğrunda mübarizə gedirdi. Bu əsrin sonunda Sibir xanlığının banisi hesab edilən İbak xan hakimiyyətə yiyələndi. Onun dövründə xanlıq qüvvətləndi. Qızıl Orda ilə rəqabət aparırdı. İbak xan Krım və Qazan xanlıqları, Moskva knyazlığı ilə dostluq əlaqəsi saxlayırdı. 1495-ci ildə İbak xan feodallar tərəfindən öldürüldü. Hakimiyyətə Taybuğanın nəslindən olan Məhəmməd xan gəldi. Xanlığın paytaxtı Sibir (Kaşlık) şəhərinə köçürüldü, xanlıq bu şəhərin adı ilə adlandırıldı.
Qonşu dövlətlərdə olduğu kimi, Sibir xanlığında da feodal pərakəndəliyi başlandı. Belə bir vaxtda ruslar Qərbi Sibirə doğru irəlilədilər. 1555-ci ildə Sibir xanı Yadigar xan Moskvadan vassal asılılığını qəbul etdi. Hər il min ədəd samur dərisini Moskvaya bac verməyi öhdəsinə götürdü.
Sibir xanlığında köçəri maldarlıq tədricən əhəmiyyətini itirmişdi. Təsərrüfatın əsasını xəzdərili heyvanların ovçuluğu və balıqçılıq təşkil edirdi. Sibir türkləri əkinçiliklə də məşğul olurdular. Mərkəzi Asiyadan Bulqar ölkəsinə, Kamaya və Orta Volqaboyuna gedən karvan yolu Sibirdən keçirdi. Rus tacirləri xəz dəri almaq üçün Tümenə gəlirdilər.
Sibir türklərinin ictimai həyatında qəbilə qurulusunun qalıqları və icma torpaq sahibliyinin izləri qalırdı. XVI əsrə yaxın «qara camaat» içərisindən əyanlar çıxmağa başladı. Sibirin bütün əhalisi xana yasaq verən «qara camaat»a və yasaqdan azad olan bəylərə və murzalara bölünürdü. Burada vaxtilə şamançılıq yayılmış, lakin XVI əsrdən sonra rəsmi din islam dini olmuşdur.
- Teqlər:
- türk dövlətləri
- , türklərin tarixi
- , türk dünyası
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.