Sintaksis ta rifi va misollari

Abduvahob Madvaliyev, Ibodulla Mirzayev.

SINTAKSIS

2) grammatikaning soʻzlarni soʻz birikmalari va gaplarga, sodda gaplarni esa qoʻshma gaplarga birikish usullarini oʻrganuvchi, soʻz birikmalari va gaplarning tuzilishi, maʼnosi, oʻzaro taʼsirlashuvi hamda vazifalarini tadqiq etuvchi boʻlimi. «Sintaksis» termini soʻz birikmalari va gaplarni hamda ularning tilda qoʻllanishini qamrab oluvchi grammatik qurilish maʼnosini ifodalash uchun ham ishlatiladi. Tilning grammatik qurilishida Sintaksis juda katta ahamiyatga ega, chunki uning tarkibiga bevosita kishilarning muomalamulokrt jarayonini amalga oshirishga yordam beruvchi sodda gap va qoʻshma gap kabi til birliklari kiradi. Sodda gap muayyan voqeahodisani, qoʻshma ran voqeahodisalar orasidagi aloqamunosabatni, ran boʻlagi esa voqeahodisa unsurlarining vazifalarini ifodalaydi.

Sintaksis morfologiya bilan chambarchas bogʻliqdir. Sintaksisda, xuddi morfologiyada boʻlgani singari, soʻz asosiy birlik hisoblanadi, lekin u shakl yasalishi jihatidan emas, balki soʻz shakllarining soʻz birikmasi va gaplarni tuzishdagi ishtiroki jihatidan oʻrganiladi. Soʻz birikmalari va gaplar tilning asosiy sintaktik birliklari va ularning har biri oʻz ichki xususiyatlariga egadir.

Gap, gap boʻlagi, soʻz birikmasi Sintaksisning asosiy birliklaridir. Bularga keyingi paytlarda abzas, period, matn kabi birliklar ham kiritilmoqda. Soʻz birikmasi tobe aloqa (bogʻlanish) vositalari — moslashuv, boshqaruv yoki bitishuv yordamida ikki yoki undan ortiq mustaqil soʻzdan qosil boʻladi va faqat ran tarkibidagina amal qiladi. Gap Sintaksisning markaziy birligidir. U struktursemantik qolip va nutq birligi boʻlmish fikr sifatida oʻrganiladi. Gap fikrni — tashqi olam bilan aloqa tufayli yuzaga keladigan histuygʻularni ifodalash vositasidir. Gap bir mustaqil soʻzdan («qorongʻilashmoqda», «jimjitlik»), aksariyat hollarda esa bir necha soʻzdan hosil boʻladi. Asosan, sintetik tillar, shuningdek, analitik tillarning xususiyatlariga ega boʻlgan oʻzbek tilida gapdagi soʻzlarning bogʻlanish vositalari sifatida yordamchi soʻzlar — koʻmakchilar va bogʻlovchilarni, suz tartibini, ohangni va b. ni koʻrsatish mumkin. Sof analitik tillarda gapdagi suzlarning bogʻlanish vositalari, asosan, yordamchi soʻzlar boʻlsa, agglyutinativ va amorf tillarda mazkur vazifani soʻz tartibi bajaradi.

Hoz. Sintaksisda mavhum grammatik struktura sifatida gap tushunchasi xamda mazkur strukturaning nutqda aniq voqealanishi vositalari sifatida ifoda tushunchasi farklanadi; shunga muvofik, ravishda gap nazariyasi va ifoda nazariyasi ham chegaralanadi. Gap Si doirasiga uni shakllantirishning usul va vositalari, ifoda Si doirasiga esa gapning aktual boʻlinishi vositalari hamda uning maʼno strukturasi muammolari kiritiladi.

Sintaksisda, shuningdek, gap boʻlaklari ham oʻrganiladi. Ular bosh (ega, kesim) va ikkinchi darajali boʻlaklar (toʻldiruvchi, aniqlovchi, hol)dan iborat. Keyingi paytlarda kesim gapning asosi ekanligi, undalma, kirish soʻz va kiritmalarga gapning uchinchi darajali boʻlaklari maqomini berish masalalari ham koʻtarilmoqda.

«Sintaksis» termini, garchi ayni hoz. maʼnoda boʻlmasada, dastlab mil. av. 3-a. da Yunonistonda stoiklar tomonidan qoʻllangan. Sintaksisning ilk prinsiplarini yunon grammatisti Apolloniy Diskol morfologik negizda, xususan, soʻz turkumlari Si tarzida asoslagan. Sintaksis tarixi yevropa va rus tilshunosliklarida boʻlganidek turkiy tillarda (oʻzbek tilida) ham oʻziga xos rivojlanish bosqichlarini oʻtgan. Qomusiy alloma Mahmud Koshgʻariyning 11-a. da «Javoxir unnahvi fi lugotitturk» («Turkiy tillar sintaksisi kridalari») asarini yaratganligi buning yaqqol isbotidir. 20-a. da oʻzbek tili sintaksisiga, qisman, sintaktik qurilishiga rus tilshunosligidagi nazariy tadqiqotlar maʼlum darajada taʼsir oʻtkazgan. Oʻtgan asrda oʻzbek tili sintaksisi sohasida Fitrat, Ayub Gʻulomov, F. Abdullayev; Gʻ. Abdurahmonov, M. Asqarova, A. Nurmonov, N. Mahmudov va b. jiddiy tadqiqotlar olib bordilar.

Ad:. Oʻzbek tili grammatikasi, 2j., T., 1975; Mahmudov N., Nurmonov A., Oʻzbek tilining nazariy fammatikasi. Sintaksis, T., 1995.

Abduvahob Madvaliyev, Ibodulla Mirzayev.

Sintaksis ta’rifi va misollari

Tilshunoslikda “sintaksis” so’zlarning birlashishi, iboralar, gaplar va jumlalarni shakllantirish usullarini belgilaydigan qoidalarni nazarda tutadi. “Sintaksis” atamasi yunon tilidan kelib chiqqan bo’lib, “birgalikda tartibga solish” degan ma’noni anglatadi. Bu atama tilning sintaktik xususiyatlarini o’rganish ma’nosida ham qo’llaniladi. Kompyuter kontekstida bu atama ramzlar va kodlarning to’g’ri tartibini anglatadi, shunda kompyuter qanday ko’rsatmalar berishini tushunishi mumkin.

Sintaksis

Sintaksis – bu so’z birikmasi yoki gapdagi so’zlarning to’g’ri tartibidir.
Sintaksis – to’g’ri grammatik jumlalarni yozishda ishlatiladigan vosita.
Tilning mahalliy ma’ruzachilari o’zlari sezmagan holda to’g’ri sintaksisni o’rganadilar.
Yozuvchi yoki notiqning jumlalarining murakkabligi uning auditoriyasiga taqdim etiladigan rasmiy yoki norasmiy diksiyani yaratadi.

Eshitish va gapirish sintaksis

Sintaksis grammatikaning asosiy tarkibiy qismlaridan biridir. Bu savolni savolli so’z bilan qanday boshlashni biladigan odamga yordam beradigan tushuncha (“Bu nima?”), Yoki sifatlar odatda ular ta’riflagan ismlardan oldin keladi (“yashil stul”), sub’ektlar ko’pincha fe’llardan oldin bo’lmagan -savol jumlalari (“U yugurib ketdi”), predlogli iboralar yuklamalardan boshlanadi (“do’konga”), fe’llarning asosiy fe’llardan oldin kelishiga yordam berish (“borishi mumkin” yoki “qiladi”) va boshqalar.

Ona tilida so’zlashuvchilar uchun to’g’ri sintaksisdan foydalanish tabiiy narsa, chunki so’zlar tartibi chaqaloq tilni o’zlashtira boshlashi bilanoq o’rganiladi. Mahalliy ma’ruzachilar biron bir narsani aniq aytishlari mumkin, chunki u “g’alati tuyuladi”, chunki ular quloqqa biron bir narsani “o’chiradigan” grammatik qoidalarni batafsil aytib berolmaydilar.

“Aynan sintaksis bu so’zlarga bir-birlari bilan ketma-ket aloqada bo’lish kuchini beradi . har qanday ma’no-mazmunni ko’tarish hamda kerakli joyda alohida-alohida porlash”
(Burgess 1968)

Sintaktik qoidalar

Ingliz tilidagi nutq qismlari ko’pincha jumlalar va bandlarda tartib tartiblarini kuzatib boradi, masalan, qo’shma gaplar qo’shma qo’shimchalar (va, ammo, yoki) bilan qo’shiladi yoki bir xil ismni o’zgartiradigan bir nechta sifatlar o’z sinfiga qarab ma’lum tartibni bajaradi (masalan, son-o’lchov kabi). – rang, xuddi “oltita kichik yashil stulda”). So’zlarni qanday buyurtma qilish qoidalari til qismlarini mantiqiy qilishga yordam beradi.

Gaplar ko’pincha mavzu bilan boshlanadi, undan keyin predikat (yoki eng sodda jumlalardagi fe’l) va tarkibida ob’ekt yoki to’ldiruvchi (yoki ikkalasi) mavjud bo’lib, masalan, nima bilan ish olib borilayotganligini ko’rsatib beradi. “Bet asta-sekin yirtqich, rangli flip-floplarda poygada qatnashdi” degan jumlani oling. Ushbu jumla sub’ekt-fe’l-ob’ekt naqshiga mos keladi (“Beth the race”). Qo’shimchalar va sifatlar o’zlari o’zgartirayotgan narsa oldida o’z o’rnini egallaydi (“sekin yugurdi”; “yovvoyi, rangli flip-floplar”). Ob’ekt (“irq”) “yugur” fe’liga ergashadi va prepozitsiya iborasi (“yovvoyi, rangli flip-floplarda”) “in” yuklamasidan boshlanadi.

Sintaksis va diksiya va rasmiy va norasmiy

Diktsiya kimdir so’zlarni tanlashi bilan foydalanadigan yozish yoki so’zlashuv uslubiga ishora qiladi, sintaksis esa ularning og’zaki yoki yozma gapda joylashish tartibidir. Akademik jurnalda chop etilgan qog’oz yoki kollej auditoriyasida o’qilgan ma’ruza kabi juda yuqori darajadagi diksiya yordamida yozilgan narsa juda rasmiy ravishda yozilgan. Do’stlar bilan suhbatlashish yoki SMS yozish norasmiydir, ya’ni ular diktsiyasi darajasi past.

“Tafovutlar og’zaki nutq yozma tilning tanazzulga uchrashi sababli emas, balki har qanday yozma til, xoh ingliz yoki xitoy bo’lsin, ko’p asrlik rivojlanish va oz sonli foydalanuvchilar tomonidan ishlab chiqilganligi sababli yuzaga kelganligini anglash kerak.” Jim Miller
(Miller, 2008)

Rasmiy yozma ishlar yoki taqdimotlarda, ehtimol, yanada murakkab jumlalar yoki sohaga xos jargonlar bo’lishi mumkin. Ular keng jamoatchilik tomonidan o’qilishi yoki eshitilishi kerak bo’lgan narsalarga qaraganda torroq auditoriyaga yo’naltirilgan, bu erda auditoriya a’zolari turli xil bo’ladi.

So’zlarni tanlashda aniqlik rasmiy bo’lmaganlarga qaraganda norasmiy sharoitlarda unchalik talabchan emas va grammatik qoidalar rasmiy yozma tilga qaraganda og’zaki tilda ancha moslashuvchan. Tushunarli inglizcha sintaksis ko’pchilikka qaraganda ancha moslashuvchan.

“. ingliz tilidagi g’alati narsa shundaki, siz qanday qilib ketma-ketliklarni burama qilsangiz ham, Yoda singari, qanday bo’lishini tushunasiz. Boshqa tillar ham bunday ishlamaydi. frantsuzcha?Dieu! Bittasini noto’g’ri joylashtiring le yoki la va g’oya sonik pufga aylanadi. Ingliz tili egiluvchan: siz uni Cuisinart-da bir soatga siqib qo’yishingiz mumkin, uni olib tashlang, shunda ham ma’no paydo bo’ladi. ”
(Copeland, 2009)

Gap tuzilmalarining turlari

Gap turlari va ularning sintaksis usullari tarkibiga sodda gaplar, qo’shma gaplar, murakkab jumlalar va qo’shma-murakkab jumlalar kiradi. Qo`shma gaplar bog`lovchining qo`shilgan ikkita oddiy gapidir. Murakkab jumlalar qaram gaplarga ega va murakkab-murakkab jumlalar ikkala turga ham kiradi.

Oddiy gap: Mavzu-fe’l tuzilishi (“Qiz yugurdi.”)
Qo‘shma gap: Mavzu-fe’l-ob’ekt-bog’lanish-mavzu-fe’l tuzilishi (“Qiz marafonda qatnashdi va uning amakivachchasi ham qatnashdi.”)
Murakkab jumla: Bog’liq gap-mavzu-fe’l-ob’ekt tuzilishi (“Garchi ular marafondan keyin charchagan bo’lsalar ham, qarindoshlar parkdagi bayramga borishga qaror qilishdi.”)
Murakkab-murakkab gap: To’rt band, qaram va mustaqil tuzilmalar (“Garchi ular olomonni yoqtirmasalar ham, bu boshqacha edi, ular barchani birlashtirgan umumiy maqsad tufayli qaror qildilar.”)

Sintaksisning farqlari va farqlari

Sintaksis asrlar davomida ingliz tilining rivojlanishi davomida biroz o’zgargan. “MaqolKim sevgan bo’lsa, bir qarashda sevmagan? inglizcha negativlar bir paytlar asosiy fe’llardan keyin joylashtirilishi mumkinligini bildiradi “(Aitchison, 2001). Va hamma ham ingliz tilida aynan bir xil tarzda gaplasha olmaydi. Ijtimoiy tabaqasi, kasbi, yosh guruhi kabi umumiy kelib chiqishi bo’lgan odamlar o’rgangan ijtimoiy lahjalar. yoki etnik guruh ham ma’ruzachilar sintaksisiga ta’sir qilishi mumkin. O’smirlarning jargoni va so’zlarning tartibi va grammatikasi bilan tadqiqotchilarning texnik lug’ati va bir-birlari bilan gaplashish uslubi o’rtasidagi farqlarni o’ylab ko’ring. Ijtimoiy lahjalar “ijtimoiy navlar” deb ham nomlanadi. . “

Sintaksisdan tashqari

To’g’ri sintaksisga rioya qilish, jumla ma’noga ega bo’lishiga kafolat bermaydi. Tilshunos Noam Xomskiy “Rangsiz yashil g’oyalar g’azab bilan uxlaydi” degan jumlani yaratdi, bu sintaktik va grammatik jihatdan to’g’ri, chunki unda so’zlar to’g’ri tartibda va mavzular bilan mos keladigan fe’llar mavjud, ammo bu hali ham bema’nilikdir. Bu bilan Xomskiy sintaksisni tartibga soluvchi qoidalar so’zlar etkazadigan ma’nolardan ajralib turishini ko’rsatdi.

So’zlarni grammatika qoidalarida hisobga olgan leksikogrammada olib borilgan so’nggi tadqiqotlar grammatika va sintaksis o’rtasidagi farqni biroz buzdi: Masalan, ba’zi fe’llar (biror narsaga harakatni bajaradigan o’tuvchi) har doim to’g’ridan-to’g’ri ob’ektlarni qabul qilish. O’tish (harakat) fe’liga misol:

“U indeks kartasini eski retseptlar qutisidan olib tashladi.”

Fe’l “olib tashlandi” va ob’ekt “indeks kartasi”. Boshqa bir misolga o’tuvchi frazema kiradi:

“Iltimos, mening hisobotimni topshirishdan oldin uni ko’rib chiqing.”

“Qarang” – bu iborali fe’l, “hisobot” esa to’g’ridan-to’g’ri ob’ekt. To’liq fikrlash uchun, ko’rib chiqilayotgan narsalarni kiritishingiz kerak. Shunday qilib, u to’g’ridan-to’g’ri ob’ektga ega bo’lishi kerak.

Qo’shimcha ma’lumotnomalar

Aitchison, Jan. Tilni o’zgartirish: taraqqiyotmi yoki buzilishmi? Kembrij universiteti, 2001 yil.
Burgess, Alan. Enderby tashqarida. Geynemann, 1968 yil.
Xomskiy, Noam. Tilshunoslik nazariyasining mantiqiy tuzilishi. Chikago universiteti, 1985 yil.
Kopeland, Duglas. A avlod: roman. Scribner, 2009 yil.
Miller, Jim. Ingliz sintaksisiga kirish. Edinburg universiteti, 2008 yil.

Kortmann, Bernd.Adverbial subordinatsiya: Evropa tillariga asoslangan adverbial subordinatorlarning tipologiyasi va tarixi. Mouton De Gruyter, 2012 yil 7-avgust.