Leksikologiya – Lexicology

Dilin leksik tərkibini təşkil edən bütün vahidlər hər cəhətdən bir-birinə oxşamır. Dildəki hər bir leksik vahidin özünəməxsus xüsusiyyətləri və üslubi vəzifələri vardır. Buna görə də bəzi sözlər dilin bütün üslublarında işlənə bildiyi halda, digər qrup sözlər müəyyən üslubi məqsəd üçün yalnız bir üslubda işlənir. Bundan başqa, dildə bəzi sözlərdən az, bəzi sözlərdən isə çox istifadə olunur və s.

Kayzen

Dilin leksik tərkibini təşkil edən bütün vahidlər hər cəhətdən bir-birinə oxşamır. Dildəki hər bir leksik vahidin özünəməxsus xüsusiyyətləri və üslubi vəzifələri vardır. Buna görə də bəzi sözlər dilin bütün üslublarında işlənə bildiyi halda, digər qrup sözlər müəyyən üslubi məqsəd üçün yalnız bir üslubda işlənir. Bundan başqa, dildə bəzi sözlərdən az, bəzi sözlərdən isə çox istifadə olunur və s.

Bütün bu cəhətlər nəzərə alınaraq müasir Azərbaycan ədəbi dilinin leksikası, əsasən, aşağıdakı söz qruplarına bölünür: ümumişlək sözlər, poetik sözlər, köhnəlmiş sözlər, neologizmlər, terminlər, dialektizmlər, loru sözlər, vulqar sözlər.

Azərbaycan dilinin leksikası

• Azərbaycan dili
• 4 dekabr 2019, 21:36

Söz dilin əsas vahididir. Dildəki sözlərin hamısı birlikdə dilin lüğət tərkibini, yəni leksikasını təşkil edir. Dilin lüğət tərkibindən bəhs edən bölmə leksikologiya adlanır.

Sözün ifadə etdiyi məna onun leksik mənasıdır. Yəni həmin sözü deyərkən nəyi başa düşməyimizdir.

Sözün qrammatik mənası da olur. Qrammatik məna sözün hansı nitq hissəsinə aid olması və həmin nitq hissəsinə aid xüsusiyyətləri daşımasıdır.

«İzin» sözü: icazə almaq leksik mənası, isim və adlıq halda olması qrammatik mənasıdır.

Sözün həqiqi və məcazi mənası

• Azərbaycan dili
• 30 aprel 2011, 23:45

Dəmir qapı birləşməsində dəmir sözü qapının materialının dəmirdən olduğunu ifadə edir.Dəmir yumruq birləşməsində isə dəmir sözü «möhkəm», «güclü» mənalarını bildirir. Gördüyümüz kimi, dəmir metaldır, qapı dəmirdən hazırlanır, yumruğun isə metalla heç bir əlaqəsi yoxdur. Deməli, ilk baxışda dəmir sözünün göstərilən mənaları bir-birindən çox uzaqdır. Lakin dəmirdən hazırlanan hər bir əşya çox möhkəm, davamlı olduğu üçün, yumruq da söz birləşməsində dəmir sözü məhz bu mənada, yəni möhkəm, dözümlü, davamlı mənalarında işlədilir. Demək, dəmir sözünün həqiqi mənası ilə yanaşı, məcazi mənası da var.
Davamı →

Söz,sözün leksik və qrammatik mənası

• Azərbaycan dili
• 16 aprel 2011, 19:29

Söz dilin vahididir. Dildəki sözlərin hamısı birlikdə dilin lüğət tərkibini, yəni leksikasını təşkil edir. Dilin lüğət tərkibini öyrənən elm leksikologiya adlanır. Leksikologiya yunanca iki sözdən–lexikos (söz) və loqosdan (təlim) ibarətdir. Leksikologiya dilçiliyin bir bölməsi olub, dildəki bütün sözləri öyrənir.
Sözlər əşyaları, hərəkəti, əlaməti, miqdarı və s. ifadə etməyə xidmət göstərir. Hər bir sözün ifadə etdiyi mənaya onun leksik mənası deyilir. Sözlərin leksik mənası izahlı lüğətlərdə öz ifadəsini tapır. Məsələn: kərə-əridilmiş yağ, şit yağ

Omonimlər

• Azərbaycan dili
• 19 mart 2010, 14:59

Deyilişı və yazılışı eyni olan, leksik mənaca isə tamamilə fərqlənən sözlərə omonimlər deyilir.
Omonimlər bir-biri ilə mənaca heç bir əlaqəsi olmayan sözlərdən ibarət olur. Məsələn:
Bağ — Meyvə ağaclari əkilmiş sahə
Bağ — Bir şeyı bağlamaq üçün ip (ayaqqabı bağı).

Şam — Yandırmaq üçün cisim (Şamı yandır).
Şam — Ağac adı (şam ağacı) və s.
Şam — Axşam yeməyi (Sizi şama dəvət edirlər).
Bu nümunələrdəki «bağ» və “şam” sözlərinin deyilişı və yazılışı eynı olsa da, onlar ayrı-ayrı anlayışları bildirir. Deməli, həmin sözlər omonimlərdir.
Davamı →

Leksika

• Azərbaycan dili
• 19 mart 2010, 14:53

Dildəki sözlərin hamısı birlikdə dilin leksikasını (lüğət tərkibini) təşkil edir.
Leksikanı öyrənən dilçilik bölməsi leksikologiya adlanır.
Leksikologiyada sözlərin mahiyyəti, onların formaca və məzmunca əmələ gətirdiyi qruplar, sözlərin mənşəyi və işlənmə dairəsi öyrənilir.
Dilimizdəki sözlərin çoxunun həm leksik, həm də qrammatik mənası vardır.
Sözün birbaşa ifadə etdiyi mənaya onun leksik mənası deyilir.Başqa sözlə dəsək, sözün leksik mənası onun məzmununu bildirməsi, hər hansı bir anlayışı ifadə etməsidir. Məsələn: «qələm» sözünün leksik mənası «yazı alətidir». Sözün leksik mənasini bir neçə yolla izah etmək olar:
1.Verilən sözə yaxın mənalı söz seçməklə. Məsələn:azadlıq -müstəqillik — sərbəstlik.
2. Əşyanın, hərəkətin əlamətlərini izah etməklə. Məsələn:dəmirçi — metaldan müxtəlif alətlər hazırlayan pesə sahibi.

Leksikologiya – Lexicology

Leksikologiya ning qismi tilshunoslik bu o’rganadi so’zlar. Bunga ularning tabiati va funktsiyalari kiradi belgilar, [1] ularning ma’no, ularning ma’nosining aloqasi epistemologiya umuman olganda va kichik elementlardan ularning tuzilish qoidalari (morfemalar kabi inglizlar -ed o’tgan yoki uchun marker yo’q inkor uchun; va fonemalar Leksikologiya so’zlarni o’z ichiga olishi mumkin bo’lgan munosabatlarni ham o’z ichiga oladi semantik (masalan, sevgi va boshqalar mehr), hosil qilish (masalan, tushuncha va boshqalar tushunib bo’lmaydigan darajada), foydalanish va sotsiolingvistik farqlar (masalan, go’sht va boshqalar go’sht) va butunni tahlil qilish bilan bog’liq har qanday boshqa masalalar leksika tilning.

Birinchi marta bu atama 1970-yillarda paydo bo’lgan, garchi bu atama paydo bo’lishidan oldin mohiyatan leksikologlar bo’lgan. Hisoblash leksikologiyasi bog’liq maydon (xuddi shu tarzda) hisoblash lingvistikasi lug’atlar va ularning tarkibini hisoblash yo’li bilan o’rganish bilan shug’ullanadigan tilshunoslik bilan bog’liq).

Leksikologiyaga ittifoqdosh fan leksikografiya, shuningdek, so’zlarni o’rganadi, lekin birinchi navbatda lug’atlar bilan bog’liq – bu so’zlarni lug’atlarga kiritish va shu nuqtai nazardan butun lug’at bilan bog’liq. Ba’zan leksikografiya leksikologiyaning bir qismi yoki bir bo’lagi deb qaraladi, ammo to’g’ri aytganda, faqat lug’at yozadigan leksikologlar leksikologlardir. Ba’zilar buni nazariyani amaliyotga ajratish deb hisoblashadi.

Mundarija

• 1 Etimologiya
• 2 Leksik semantika
  • 2.1 Domen
  • 2.2 Tarix
    • 2.2.1 Prestrukturalist semantika
    • 2.2.2 Strukturalist va neostrukturalistik semantika
    • 2.2.3 Xomskiy maktabi
    • 2.2.4 Kognitiv semantik
    • 5.1 Lug’atshunoslar
    • 10.1 Jamiyatlar
    • 10.2 Nazariya
    • 10.3 Lug’at
    • 10.4 O’quv materiali
    • 10.5 Jurnallar

    Etimologiya

    “Leksikologiya” so’zi Yunoncha κόνiκόν leksika, neytral. λεξiκός lexikos, “yoki so’zlar uchun”, [2] λέξiς dan leksika, “nutq”, “so’z” [3] (o’z navbatida λέγω dan lego “gapirish”, “gapirish” [4] ) va -λosa -logiya, “o’rganish”, λόγoςdan olingan qo’shimchalar logotiplar boshqalar qatorida “nutq, notiqlik, nutq, iqtibos, o’rganish, hisoblash, sabab” ma’nosini anglatadi, [5] o’z navbatida λέγω dan.

    Leksik semantika

    Asosiy maqola: Semantik

    Domen

    So’zlar o’rtasida turli xil semantik munosabatlar mavjud. Masalan omonimiya, antonimiya, meronimiya va paronimiya. Leksikologik ish bilan maxsus shug’ullanadigan semantika deyiladi leksik semantika. Leksik semantika iboralar, jumlalar va to’liq matnlar kabi katta birliklarning semantikasidan biroz farq qiladi (yoki ma’ruzalar ), chunki u bir xil darajani o’z ichiga olmaydi kompozitsion semantika murakkabliklar. Biroq, “so’z” tushunchasi nihoyatda murakkab bo’lishi mumkin, xususan aglutinativ tillar.

    Kabi semantikaning boshqa shakllari o’rganiladi madaniy semantika va hisoblash semantikasi (bu ham murojaat qilishi mumkin hisoblash leksikologiyasi yoki matematik mantiq.)

    Tarix

    Leksik semantika uning tarixini qisqacha o’rganmasdan tushunmaslik mumkin.

    Prestrukturalist semantika

    Semantik lingvistik intizom sifatida XIX asrning o’rtalarida boshlangan va shu sababli tilshunoslik o’sha paytda asosan edi diaxronik, shunday qilib leksik semantika diaxronik ham edi – 1870 yildan 1930 yilgacha sahnada hukmronlik qildi. [6] Diaxronik leksik semantika, shubhasiz, ma’no o’zgarishiga qiziqish ko’rsatdi semasiologik psixologik aspektda ma’no tushunchasini olib yondashish: leksik ma’nolarni psixologik mavjudotlar deb hisoblashgan), fikrlar va g’oyalar va ma’no o’zgarishlari psixologik jarayonlar natijasida izohlanadi.

    Strukturalist va neostrukturalistik semantika

    Yangi g’oyalar paydo bo’lishi bilan birinchi pog’onadan keyin Sossyur ishlari, prestukturalist diaxronik semantika so’zlarni atomik o’rganish uchun juda tanqid qilindi diaxronik yondashuv va tergovning lingvistik bo’lmagan sohalari aralashuvi. O’rganish bo’ldi sinxron, semantik tuzilmalar va tor lingvistik tuzilmalar bilan bog’liq.

    Leksik shaxslarning semantik tarkibiy munosabatlarini uch jihatdan ko’rish mumkin:

    • semantik o’xshashlik
    • sinonimiya, antonimiya va giponimiya kabi leksik munosabatlar
    • sintagmatik leksik munosabatlar aniqlandi

    WordNet “bu tashkil etilgan onlayn elektron leksik ma’lumotlar bazasining bir turi munosabat tamoyillari, hozirda “Dirk Geeraerts kabi 100 mingga yaqin tushunchalarni o’z ichiga oladi [7] buni ta’kidlaydi.

    Xomskiy maktabi

    Asosiy maqola: Generativ semantik

    Ko’p o’tmay, tilshunoslar semantikaning grammatikadagi o’rni haqidagi ikki qarama-qarshi fikrni tekshirdilar, natijada ular munozarada to’qnash kelishdi, [8] bular edi izohlovchi va generativ semantika.

    Kognitiv semantik

    Asosiy maqola: Kognitiv semantik

    Kognitiv leksik semantika hozirgi yondashuvlardan eng samarali hisoblanadi. [ kimga ko’ra? ]

    Frazeologiya

    Asosiy maqola: Frazeologiya

    Leksikologiyaning yana bir sohasi frazeologizm. Frazeologiya “mushuk va itlarga yomg’ir yog’dirish” kabi ikki yoki undan ortiq so’zlarning qo’shma ma’nolarini o’rganadi. Frazemaning ma’nosi umuman olganda har bir alohida so’zdan farqli ma’noga ega. frazeologiya bunday ma’nolarning kundalik foydalanishda qanday va nima uchun kelganligini va ushbu so’z birikmalarini boshqaradigan qonunlarni o’rganadi. Frazeologiya ham tekshiradi iboralar.

    Etimologiya

    Asosiy maqola: Etimologiya

    Leksikologiya so’zlarning ma’nosini va ularning semantik munosabatlarini o’rganganligi sababli, ko’pincha so’zning kelib chiqishi va tarixini, ya’ni uning etimologiyasini o’rganadi. Etimologlar o’zaro bog’liq tillarni qiyosiy usul. Ushbu usuldan foydalanib, ko’pchilik so’z ildizlari hind-evropa tillari oilasining turli tarmoqlaridan kelib chiqqan so’zlarni yagona so’zlardan topish mumkin Proto hind-evropa tili.

    Etimologiya ba’zi shubhali ma’nolarni, imlolarni va boshqalarni aniqlashtirishda yordam berishi mumkin va leksikografiyada ham qo’llaniladi. Masalan, etimologik lug’atlar so’zlarni tarixiy kelib chiqishi, o’zgarishi va rivojlanishi bilan ta’minlaydi.

    Leksikografiya

    Asosiy maqola: Leksikografiya

    Ishda leksikologiyaning tanish namunasi quyidagilardan iborat lug’atlar va tezauri. Lug’atlar – bu leksikografik ishlarni ifodalovchi va ommaviy foydalanish uchun ochilgan va mo’ljallangan kitoblar, kompyuter dasturlari yoki ma’lumotlar bazalari.

    Lug’atlarning xilma-xil turlari bo’lgani kabi, leksikograflarning ham xilma-xil turlari mavjud. [ misol kerak ]

    Leksikograflar “the” kabi sodda so’zlarni aniqlashda qiyinchiliklar, qanday qilib murakkab yoki murakkab so’zlarni yoki ko’p ma’noga ega so’zlarni aniq tushuntirish mumkinligi bilan bog’liq bo’lib, ular qaysi so’zlarni saqlash, qo’shish yoki lug’atdan olib tashlash kerakligi bilan bog’liq.

    Lug’atshunoslar

    Asosiy maqola: Leksikograf

    Ba’zi bir leksikograflar quyidagilarni o’z ichiga oladi:

    • Doktor Samuel Jonson (1709 yil 18 sentyabr – 1784 yil 13 dekabr)
    • Frantsuz leksikografi Per Laruss (1817 yil 23 oktyabr – 1875 yil 3 yanvar)
    • Nuh Vebster (1758 yil 16 oktyabr – 1843 yil 28 may)
    • Rus leksikografi Vladimir Dal (1801 yil 10 noyabr – 1872 yil 22 sentyabr)

    Leksikologlar

    • Piter Rolf Lyutseyer: nemis leksikologi
    • Damaso Alonso (1898 yil 22 oktyabr – 1990 yil 25 yanvar): ispan adabiyotshunosi va leksikologi
    • Roland Barthes (1915 yil 12-noyabr – 1980 yil 25-mart): frantsuz yozuvchisi, tanqidchisi va leksikologi
    • G’ilad Tsukermann (1971 yil 1-iyun kuni tug’ilgan): tilshunos, revivalist va leksikolog, muallif Isroil ibroniy tilidagi aloqa va leksik boyitish

    Shuningdek qarang

    • Leksema
    • Leksika
    • Leksikografiya
    • Kalk
    • Fono-semantik moslik
    • Lug’atshunoslar ro’yxati
    • Tilshunoslar ro’yxati
    • Hisoblash leksikologiyasi
    • Semasiologiya
    • Onomasiologiya
    • Ingliz leksikologiyasi va leksikografiyasi
    • Leksik belgilash asoslari

    Adabiyotlar

    1. ^ Willard Van Orman Quine, So’z va ob’ekt, 1960.
    2. ^κόςiκός, Genri Jorj Liddell, Robert Skott, Yunoncha-inglizcha leksikon, Perseus raqamli kutubxonasida
    3. ^ςiς, Genri Jorj Liddell, Robert Skott, Yunoncha-inglizcha leksikon, Perseus raqamli kutubxonasida
    4. ^λέγω, Genri Jorj Liddell, Robert Skott, O’rta yunoncha-inglizcha leksikon, Perseus raqamli kutubxonasida
    5. ^choς, Genri Jorj Liddell, Robert Skott, Yunoncha-inglizcha leksikon, Perseus raqamli kutubxonasida
    6. ^ Dirk Geeraerts, Leksik semantikaning nazariy va tavsifiy rivojlanishi, Prestrkturalist semantika, Nashr etilgan: Fokusdagi leksika. Hozirgi leksikologiyada raqobat va konvergentsiya, ed. Leyla Behrens va Dietmar Zafferer, p. 23-42
    7. ^ Dirk Geeraerts, Leksik semantikaning nazariy va tavsifiy rivojlanishi, Strukturalist va neostrukturalistik semantika, Nashr etilgan: Leksika Fokusda. Hozirgi leksikologiyada raqobat va konvergentsiya, ed. Leyla Behrens va Dietmar Zafferer, p. 23-42
    8. ^ Harris, Randy Allen (1993) Tilshunoslik urushlari, Oksford, Nyu-York: Oksford universiteti matbuoti

    Bibliografiya

    • Leksikologiya / leksikologiya: so’zlar va lug’atlarning tabiati va tuzilishi to’g’risida xalqaro qo’llanma / Ein Internationales Handbuch Zur Natur va Struktur Von Wortern Und Wortschatzen, Vol. 1 va Vol. (Eds. A. Cruse va boshq.)
    • So’zlar, ma’no va lug’at: zamonaviy ingliz leksikologiyasiga kirish, (tahr. H. Jekson); ISBN 0-304-70396-6
    • Funktsional leksikologiya sari, (tahr. G. Votjak);
    • ISBN 0-8204-3526-0
    • Leksikologiya, semantika va leksikografiya, (tahr. J. Koulman);
    • ISBN 1-55619-972-4
    • Ingliz leksikologiyasi: leksik tarkibi, so’z semantikasi va so’z shakllanishi, (Leonhard Lipka.);
    • ISBN 978-3-8233-4995-2
    • Ingliz leksikologiyasining qisqacha bayoni , (Leonhard Lipka.);
    • ISBN 3-484-41003-5

    Tashqi havolalar

    Jamiyatlar

    • Avtomatik tilni qayta ishlash assotsiatsiyasi (ATALA), Parij, Frantsiya
    • Xalqaro tarixiy leksikografiya va leksikologiya jamiyati, Lester universiteti

    Related posts:

    1. Alternativ enerji mənbələri
    2. Azərbaycan rüspublikasının vətəndaşlığı slayd firmasında
    3. Məntiq test
    4. Çingiz aytmatovun qiyamt sri