Tam dövrə üçün om qanunu

Добавлено: 5 год.
Добавил: SMART GROUP Academy

əyləncəli FİZİKA kurikulumu

Nyutonun I qanunu: elə hesablama sistemləri var ki, bu sistemlərə nəzərən hərəkətdə olan cismə başqa cisimlər təsir etmirsə, (və ya başqa cisimlərin təsiri bir-birini kompensasiya edirsə) onda o cisim öz sürətini sabit saxlayır.

Nyutonun I qanununun ödəndiyi hesablama sisteminə inersial hesablama sistemi deyilir. Bir inersial hesablama sisteminə nəzərən düzxətli bərabərsürətli (təcilsiz) hərəkət edən istənilən başqa hesablama sistemi də inersial hesablama sistemidir.

Nyutonun II qanunu: Cismə təsir edən qüvvələrin əvəzləyicisi cismin kütləsinin bu qüvvələrin cismə verdiyi təcillə hasilinə bərabərdir:

F = m a

Nyutonun III qanunu : Cisimlər modulca bərabər, istiqamətcə əks olan qüvvələrlə bir-birinə təsir edir:

F _1,2 = -F _2,1

Ümumdünya cazibə qanunu: cisimlər bir-birinə, modulu onların kütlələri hasili ilə düz, onların arasındakı məsafənin kvadratı ilə tərs mütənasib olan qüvvə ilə cəzb olunur:

F=G m ₁m ₂ / r 2

İxtiyari iki cismin arasında təsir edən qarşılıqlı cəzb qüvvələri ümumdünya cazibə qüvvəsi və ya qravitasiya qüvvəsi adlanır.

Qravitasiya sabiti ədədi qiymətcə, aralarındakı məsafə 1 m. olduqda, hər birinin kütləsi 1kq. olan iki cismin arasındakı cazibə qüvvəsinə bərabərdir.

Lingdə qüvvələrin tarazlıq şərti: lingin qollarına təsir edən qüvvələrin qiymətləri qolların uzunluqları ilə tərs mütənasib olarsa, ling tarazlıqda olar:

F ₂/F ₁=L ₁ / L ₂
Tərpənməz dayaq ətrafında fırlana bilən bərk cismə ling deyilir.
Mexanikanın qızıl qaydası: qüvvədə neçə dəfə qazanılırsa, məsafədə o qədər dəfə itirilir.

İmpulsun saxlanması qanunu: qapalı sistem təşkil edən cisimlərin impulslarının həndəsi (vektorial) cəmi bu cisimlərin istənilən hərəkətlərində və istənilən qarşılıqlı təsirində sabit qalır.

Tam mexaniki enerjinin saxlanması qanunu: ağırlıq qüvvəsi və yaxud elastiklik qüvvəsi ilə qarşılıqlı təsirdə olan cisimlərin qapalı sisteminin tam mexaniki enerjisi, sistemin cisimlərinin istənilən hərəkətlərində sabit qalır:

E_p1 + E_k1 = E_p2 + E_k2

Bernulli qanunu: borudan axan mayenin təzyiqi, onun hərəkət sürətinin kiçik olduğu boru hissələrində çox və əksinə, sürətin böyük olduğu hissələrdə isə az olur.

Paskal qanunu: qazın və ya mayenin üzərinə düşən təzyiq, dəyişmədən qazın və ya mayenin hər bir nöqtəsinə verilir.

Birləşmiş qablar qanunu : istənilən formalı birləşmiş qablarda bircins mayenin səthi eyni səviyyədə olur.

Müxtəlif sıxlıqlı mayelər olduqda birləşmiş qablar qanunu: birləşmiş qablarda sıxlığı böyük olan maye sütununun hündürlüyü sıxlığı kiçik olan maye sütununun hündürlüyündən kiçik olur:

h ₁/h ₂=r ₂/r ₁

Hidravlik presdə qüvvələrin tarazlıq şərti : böyük porşenin sahəsi kiçik porşenin sahəsindən neçə dəfə böyükdürsə, böyük porşenə təsir edən qüvvə kiçik porşenə təsir edən qüvvədən o qədər dəfə böyükdür:

F ₂/F ₁ = S ₂/S ₁
Molekulyar-kinetik nəzəriyyə :
1. maddə zərrəciklərdən təşkil olunmuşdur;
2. bu zərrəciklər nizamsız hərəkət edir;
3. zərrəciklər bir-biri ilə qarşılıqlı təsirdədir.

Bütün cisimlərin nizamsız hərəkət edən ayrı-ayrı zərrəciklərdən təşkil olunması təsəvvürü əsasında makroskopik cisimlərin xassələrini və onlarda gedən istilik proseslərini izah edən nəzəriyyə molekulyar-kinetik nəzəriyyə adlanır.

Avaqadro qanunu: eyni temperatur və təzyiqdə müxtəlif qazların bərabər həcmində olan molekulların sayı eynidir.

Boyl-Mariot qanunu: verilmiş qaz kütləsinin temperaturu dəyişmirsə, onun təzyiqinin həcminə hasili sabit qalır:

T=const , PV= const.

Gey-Lüssak qanunu : verilmiş qaz kütləsinin təzyiqi dəyişmirsə, onun həcminin mütləq temperatura nisbəti sabit qalır:

P=const, V/T= const.

Şarl qanunu: verilmiş qaz kütləsinin həcmi dəyişmirsə, onun təzyiqinin mütləq temperaturuna nisbəti sabit qalır:

V=const , P/T= const.
Huk qanunu: kiçik deformasiyada elastiklik qüvvəsi nisbi uzanma ilə düz mütənasibdir:
F el = − k Δ x

Enerjinin saxlanması qanunu: enerji təbiətdə heçdən yaranmır və itmir; enerjinin miqdarı dəyişməzdir, o yalnız bir şəkildən başqasına keçir.

İstilik hadisəsi də daxil olunmaqla enerjinin saxlanma və çevrilmə qanunu termodinamikanın birinci qanununa tabedir.

Termodinamikanın I qanunu: sistem bir haldan başqa hala keçdikdə onun daxili enerjisinin dəyişməsi xarici qüvvələrin işi ilə ona verilən istilik miqdarının cəminə bərabərdir:

Δ U = Q + A

Termodinamikanın I qanununu belə də ifadə etmək olar: sistemə verilən istilik miqdarı onun daxili enerjisinin dəyişməsinə və sistemin xarici cisimlər üzərində gördüyü işə sərf olunur:

Q = Δ U + A

Enerjinin mümkün olan çevrilmələrinin istiqamətini göstərən və bununla da təbiətdə gedən proseslərin dönməz olduğunu ifadə edən qanun termodinamikanın ikinci qanunu adlanır.

Termodinamikanın II qanunu: sistemlərin özündə və ya ətrafdakı cisimlərdə eyni zamanda başqa dəyişikliklər olmadan istiliyi nisbətən soyuq sistemdən daha isti sistemə keçirmək olmaz.

Elektrik yükünün saxlanması qanunu: qapalı sistemdə bütün zərrəciklərin yüklərinin cəbri cəmi sabit qalır:

q ₁ + q ₂ + . + q_n = const.

Kulon qanunu: sükunətdə olan yüklü iki nöqtəvi cismin vakuumda qarşılıqlı təsir qüvvəsi onların yüklərinin modulları hasili ilə düz, aralarındakı məsafənin kvadratı ilə tərs mütənasibdir:

F = k	q₁q₂
	r 2

Superpozisiya prinsipi: müxtəlif yüklü zərrəciklərin yaratdığı elektrik sahəsinin müəyyən nöqtədə yekun intensivliyi zərrəciklərin həmin nöqtədə yaratdığı ayrı-ayrı intensivliklərin vektorial cəminə bərabərdir:

E = E ₁ + E ₂ + E ₃ + .

Dövrə hissəsi üçün Om qanunu: dövrə hissəsindən axan cərəyanın şiddəti həmin hissənin uclarındakı gərginliklə düz mütənasibdir:

I = U / R

Coul-Lens qanunu: cərəyanlı naqildə ayrılan istilik miqdarı cərəyan şiddətinin kvadratı, naqilin müqaviməti və cərəyanın keçməsi üçün sərf olunan zamanın hasilinə bərabərdir:

Q = I 2 Rt

Tam dövrə üçün Om qanunu: tam dövrədə cərəyan şiddəti həmin dövrənin elektrik hərəkət qüvvəsi ilə düz mütənasibdir:

I = ε / R +r
Amper qanununun ifadəsi belədir : Amper qüvvəsi maqnit induksiya vektorunun modulunun cərəyan şiddətinə, naqil parçasının uzunluğuna və bu parça ilə maqnit induksiyası vektoru arasında qalan bucağın sinusu hasilinə bərabərdir:

F_A=İ B Δl sina
Maqnit sahəsi tərəfindən cərəyanlı naqilə təsir edən qüvvə Amper qüvvəsi adlanır.

Faradey qanunu: Elektrolitdən elektirk cərəyanı keçən Δ t zaman ərzində elektrodda ayrılan maddənin kütləsi, zaman və cərəyan şiddəti ilə düz mütənasibdir:

m=k J Δ t
İşığın düzxətt boyunca yayılması qanunu: bircins mühitdə işıq düz xətt boyunca yayılır.
İşığın qayıtma qanunu :

1. Düşən şüa, qayıdan şüa və düşmə nöqtəsindən iki mühiti ayıran sərhədə çəkilmiş perpendikulyar bir müstəvi üzərindədir.

2. Qayıtma bucağı düşmə bucağına bərabərdir.
İşığın sınma qanunu:

1. Düşən şüa, sınan şüa və düşmə nöqtəsindən iki mühiti ayıran sərhədə çəkilmiş perpendikulyar bir müstəvi üzərindədir.

2. Düşmə bucağının sinusunun sınma bucağının sinusuna olan nisbəti iki mühit sərhədi üçün sabit olub, ikinci mühitin birinci mühitə nisbətən sındırma əmsalı adlanır:

sina/sinb= n = n ₂ / n ₁ = v ₁ / v _{2 və ya} n₁ sin α ₁ = n₂ sin α 2

Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsinin I postulatı : təbiət hadisələrinin hamısı bütün inersial hesablama sistemlərində eyni tərzdə gedir.

Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsinin II postulatı : işığın vakuumdakı sürəti bütün hesablama sistemləri üçün eyni olub, mənbəyin sürətindən və işıq siqnalını qəbul edən qəbuledicinin sürətindən asılı deyildir.

Plank hipotezi : atomlar elektromaqnit enerjisini ayrı-ayrı porsiyalar-kvantlar şəklində şüalandırır və udur.

Fotoeffektin I qanunu: metalın səthindən işığın bir saniyədə qopardığı elektronların sayı düşən işığın intensivliyi (düşən fotonların sayı) ilə düz mütənasibdir.

İşığın təsirilə maddədən elektronların qopması hadisəsi fotoeffekt adlanır.

Fotoeffektin II qanunu: metaldan çıxan elektronların maksimal kinetik enerjisi işığın intensivliyindən asılı olmayıb, düşən işığın intensivliyindən asılıdır.

Fotoeffektin III qanunu: işığın tezliyi baxılan maddə üçün müəyyən qiymətə malik minimum tezlikdən ( v min ) kiçik olduqda fotoeffekt baş vermir, böyük olduqda isə fotoeffekt baş verir; v min və ya λ _max fotoeffektin qırmızı sərhəddi adlanır.

v min = A /h

Atomun Tomson modeli nə görə atomun müsbət yükü onun bütün həcmi boyunca bərabər sıxlıqla paylanır və elektronlar həmin müsbət yüklü kürənin daxilində yerləşir.

Rezerford planetar modeli nə görə atomun mərkəzində onun demək olar ki, bütün kütləsi və bütün müsbət yükü toplanmış nüvə yerləşir. Elektronlar isə dairəvi orbitlər boyunca nüvənin ətrafında hərəkət edir.

Tam dövrə üçün om qanunu

Sabit cərəyan mənbələrində də kənar qüvvələrin təsiri elektrik hərəkət qüvvəsi adlanan kəmiyyətlə xarakterizə olunur.

• Cərəyan mənbəyinin elektrik hərəkət qüvvəsi – elektrik yükünü qapalı dövrə boyunca hərəkət etdirən zaman kənar qüvvələrin gördüyü işin həmin yükün miqdarına olan nisbətinə bərabər olan kəmiyyətdir.

Tam dövrə üçün Om qanunu. Yuxanda deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, sabit elektrik cərəyanı yalnız mənbə olan qapalı dövrədə mövcuddur. Qapalı dövrə (və ya tam dövrə) 2 hissədən – xarici və daxili hissədən ibarətdir. Xarici hissə birləşdirici naqil, elektrik işlədiciləri, elektrik ölçü cihazları ola bilər. Daxili hissə isə cərəyan mənbəyidir. Dövrənin xarici hissəsinin müqaviməti xarici müqavimət (R), cərəyan mənbəyinin müqaviməti isə daxili müqavimət (r) adlanır. Ona görə də dövrənin tam müqaviməti bu iki müqavimətin cəminə bərabərdir:

Qapalı dövrədə cərəyan mənbəyinin EHQ-si onun xarici və daxili hissəsindəki gərginliklər düşküsünün cəminə bərabərdir.

(3) ifadəsindən tam dövrədəki cərəyan şiddəti üçün almar:

Sonuncu düstur tam dövrə (qapalı dövrə) üçün Om qanununun riyazi ifadəsidir.

• Tam dövrədəki cərəyan şiddəti mənbəyin EHQ-si ilə düz, dövrənin tam müqaviməti ilə tərs mütənasibdir.

Tam dövrə üçün Om qanununu riyazi şəkildə belə də ifadə etmək olar:

Burada U — dövrə qapalı olduqda mənbəyin qütblərindəki gərginlikdir.

Sabit cərəyan dövrəsi açıq olarsa (R → ∞ ), I = 0 və U = ε olar (e). Deməli, cərəyan mənbəyinin EHQ-ni ölçmək üçün voltmetri dövrənin açıq vəziyyətində mənbənin qütblərinə (sı- xaclanna) birləşdirmək lazımdır.

Əgər cərəyan mənbəyinin qütbləri qısa qapanarsa (R = 0), dövrədəki cərəyan şiddəti yalnız cərəyan mənbəyinin daxili müqaviməti ilə təyin olunar. Ona görə də bu cərəyan şiddəti qısaqapanma cərəyan şiddəti adlanır (bax: e):

Cərəyan mənbəyinin daxili müqaviməti kiçik olduğundan qısaqapanma cərəyan şiddəti çox böyük qiymət alır və bu zaman cərəyan mənbəyi yanıb sıradan çıxa bilir.