Biologiya sahələri və nəyi öyrəndikləri

verilməsi, nəsil və populyasiyalar arasında maddi və funksional varisliyi, onto-

Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil

lərinin ən böyük elmi-pedaqoji nailiyyəti kimi dəyərləndirmək lazımdır.

Müəlliflərin uzun müddətli elmi-pedaqoji fəaliyyəti, təcrübəsi, yüksək elitar

elmi eridusiya və intellektual səviyyəyə malik olması və həmin dərsliyin

hazırlanması üçün 14 ildən artıq çox gərgin işləməsi, böyük əmək sərf etməsi,

fundamental-tətbiqi və xüsusi elmi, nəzəri-praktiki əhəmiyyətli ali məktəb

dərsliyinin müasir dünya təhsilinin tələblərini ödəyən səviyyədə tərtib

olunmasına zəmin yaratmış və böyük stimul vermişdir.

Dərslik klassik və müasir dünya ədəbiyyatı, eləcə də vətən alimlərinin

məlumatları və ədəbiyyatlarına istinad olunmaqla, mövcud ali məktəb dərs­

likləri və «Baytarlıq təbabəti genetikası» fənninin tədris proqramı əsasında

tərtib edilmiş, elmi yeniliklərlə çox zəngin və olduqca maraqlı, ensiklopedik

xarakterli, fundamental bir əsərdir. Dərslikdə genetikanın məqsədi, vəzifələ­

ri, inkişaf tarixi, elmin inkişafında dünya və vətən alimlərinin xidmətləri,

genetikanın müayinə üsulları, irsiyyətin sitoloji və molekulyar əsasları, xro-

mosom nəzəriyyəsi, cinsiyyətin, ontogenezin, populyasiyaların, mikroorqa-

nizmlərin, virusların genetikası, immunogenetikanın əsasları, qan qrupları

və biokimyəvi polimorfizm, kənd təsərrüfatı heyvanları və quşların genetik

anomaliyaları, xəstəliklərə irsi davamlılıq və həssaslıq, mühit və ekoloji amil­

lərinin təsiri, heyvanların ümumdünya genetik rezurslarının müasir durumu,

qlobal ekoloji böhran və kataklizmlərin genetik aspektləri və s. elmin həm

klassik, həm də yeni, son və müasir nailiyyətləri və inkişaf etmiş dünya

ölkələri alimlərinin məlumatları əsasında geniş və müfəssəl şərh olunub.

Şərh olunan bütün mövzular bir-birini tamamlayır, onların arasında

qarşılıqlı dialektik və fəlsəfi vəhdət təşkil edir. Ayrı-ayrı mövzularda heyvan

və quşların endemik növlərinin genefondunun qorunub saxlanmasına və

mühafizə olunmasına, çoxlu sayda rəngli və rəngsiz foto təchizatına xüsusi

önəm verilməsi dərsliyin daha da qiymətli və oxunaqlı olmasına ümdə zəmin

yaradır. Genetika, molekulyar biologiya, gen mühəndisliyi və biotexnologi­

yanın yeni, son elmi-praktiki əhəmiyyətli nailiyyətlərinin şərh olunmasına

kitabın bütün fəsillərində olduqca önəmli yer verilmişdir. Hər bir fəslin

bişlanğıcmda və ayrı-ayrı mövzuların mətnində dünya şöhrətli, korifey

alimlərin və tarixi şəxsiyyətlərin dəyərli kəlamlarının, qiymətli sözlərinin,

fikirlərinin şərhinə geniş yer verilməsi həm yenilik, həm də dünya elminə,

təhsil sisteminə inteqrasiya kimi dəyərləndirilməklə, müəlliflərin kəşfi hesab

edilməlidir. Əsərdə nəinki baytarlıq təbabəti və heyvanların genetikasının

əsas məsələləri, eləcə də ümumi genetika, biologiya və təbabətin qlobal prob­

lemləri, insan və hər bir ailə üçün ümdə sayılan aspektlər (gen pozğum

luğunun törətdiyi sindromlar, cinsiyyətin genetikası, rezus amili və qan

qrupu ilə bağlı olan məsələlər və s.) şərh olunduğu üçün o, bütün oxucularda

böyük maraq doğuracaq və oxucular ondan çox bəhrələnəcəkdir. Güman

edirik ki, ölkəmizdə ilk dəfə olaraq tərtib olunan həmin dərslik baytarlıq

təbabəti və onunla qırılmaz vəhdət təşkil edən bioetika, biologiya və təbabət

sahəsində yüksək ixtisaslı kadr potensialının hazırlanmasına pozitiv təsir

göstərəcəkdir. Dərslik hazırlanarkən 200-dən artıq dünya, xüsusilə Rusiya

Federasiyası və vətən alimlərinin klassik və müasir dərslik, dərs vəsaiti,

monoqrafiya, kitab və elmi məqalələrinə istinad olunması onun fundamen­

tal və olduqca dəyərli, oxunaqlı bir əsər olmasına çox böyük zəmin yaradır

və maraq dairəsini daha da artırır. Dərslik təkcə «Baytarlıq təbabəti və əcza­

çılıq» fakültəsinin tələbələri üçün deyil, həm də Tibb Universiteti və

kolleclərinin və bioloji təmayüllü bütün ali məktəb fakültələrinin müəllimləri,

tələbələri, magistrlər, doktorantlar və ümumilikdə isə geniş oxucu ictimaiy­

yəti, yeni ailə qurmağa səy göstərənlər və gənc reproduktiv ailələr və şagird­

lər üçün də çox qiymətli və dəyərli töhfə olacaqdır. Güman edirik ki, müasir

dünya, xüsusilə Qərb və Avropa dövlətlərinin elmlərinə inteqrasiya edən hə­

min dərslik ölkəmizin elmi elitar ictimaiyyəti arasında olduqca böyük maraq

doğuracaq, rəğbətlə qarşılanacaq, yüksək dəyərləndiriləcək və sevilə-sevilə

Baytarlıq elmləri doktoru,

«Elm sərvətdən daha qiymətlidir. Çünki

sərvəti sən qoruyursan, amma səni elm qo­

Həzrəti Əli

«Siz həmişə özünüzdən soruşmalısınız:

mən öz təhsilim və Vətənim üçün nə etmişəm?

Yorulmadan oxuyun və işləyin, onda xoş­

bəxtlik Sizin üzünüzə güləcək və bəşəriyyətin

gələcəyi naminə mütərəqqi nəsə edəcəksiniz.

Əgər bu uğurlara nail ola bilməsəniz də mən

bacardığımın

deməyə haqqınız olsun».

Lui Paster (27 dekabr 1892-ci ildə

Fransa akademiyasının məşhur Sorbonnı

zalında 70 illik yubileyindəki çıxışından)

«İnsanın sağlamlığı, ekoloji vəziyyət,

udduğumuz hava, içdiyimiz su – bütün bunla­

ra biz çox böyük diqqət göstərməliyik».

İlham Əliyev

XXI əsr bəşəriyyətin tarixinə mədəniyyətlərarası sivilizasiyaların dialoqu,

elmi-texniki tərəqqinin dinamik düz xətlə yüksələn inkişafı və bütün dünya

ölkələrinin Davamlı İnkişafa inteqrasiyası əsri kimi daxil olmuşdur.

İnformasiya və Kommunikasiya Texnologiyalarının (İKT), internet

şəbəkəsi və kompyüter sisteminin, robot texnikasının, nanotexnologiyanın

insanın həyatının bütün sferalarında tətbiq olunması bəşəriyyətin Davamlı

İnkişafının intensiv xarakter almasına çox böyük zəmin yaratmış və təkan ver­

Nanotexnologiya –

XXI əsrin ən mütərəqqi, yeni texniki tərəqqisi

İnformasiya Cəmiyyətinin

formalaşması üçün müasir elmi nailiy-

yətldərdən və texnologiyalardan istifadə olunması nəticəsində daha sadə, kiçik

ölçülü, partativ, yüksək dəqiqliyə malik olan cihaz və telekommunikasiya

vasitələrinin yaradılmasından və onların geniş istifadə olunan sahələrinin, o

cümlədən aqrar, biologiya, baytarlıq təbabəti və təbabət elmlərinin intensiv və

çox sürətli inkişafı üçün də geniş yol açmışdır. Biologiyanın yeni və elmi-

praktiki cəhətdən ən səmərəli sahəsi olan molekulyar biologiya təbabətin və

baytarlıq təbabətinin qlobal və prioritet problemlərinin radikal həlli yollarının

işlənib hazırlanmasını təmin etmiş, olduqca uğurlu nailiyyətlərə və nəticələrə

Molekulyar biologiya bəşəriyyət üçün fundamental-tətbiqi və nəzəri

əhəmiyyətli, geniş diapozmlu və mütərəqqi elm sahəsi olmaqla, hazırda onun

aşağıdakı müasir və prioritet sahələri formalaşmışdır:

– Genetika (gen) mühəndisliyi

– Vaksinologiya və s.

Əlbəttə, bu elm sahələrinin hamısının əsasında hüceyrə, onun orqanoidləri,

xüsusilə xromosom dəstləri (yığımları) və genlər durmaqla onlar molekulyar

biologiyanın əsas maddi bazasını və tədqiqat obyektini təmin edir. Həmin elm

sahələri bir-biri ilə qarşılıqlı dialektik vəhdət təşkil edir, onların arasında

qırılmaz bağlılıq vardır. Bunun başlıca səbəbi isə həmin elmlərin tədqiqat

obyekti kimi məhz hüceyrədən, onun orqanoidlərindən və digər kom­

ponentlərindən genetik marker

formasında istifadə olunmasıdır. Materiyanın

bütün canlı aləminin (mikroflora, makroflora, mikrofauna, makrofauna)

mövcudluğu, onların həyat fəaliyyəti, öz nəsilləri və populyasiyalarının

dayanıqlı, davamlı inkişafı yalnız hüceyrədə gedən metabolizm prosesi

(maddələr mübadiləsi) və onun formaları olan anabolizm (assimilyasiya prosesi)

və katabolizm (dissimilyasiya prosesi), dezoksiribonuklein (DNT) və

ribonuklein (RNT) turşuları, orqanoidlər və s. hesabına təmin olunur. Lakin canlı

aləmin nəslinin, populyasiyalarının, morfoloji və funksional xüsusiyyətlərinin,

irsiyyətinin, cins və növlərinin, cinsiyyətinin saxlanmasının əsas apancı

komponenti və daşıyıcısı məhz xromosomlar və genlərdir. Xromosomlar, genlər,

onların quruluşu, morfofunksional xüsusiyyətləri, o cümlədən təminatçısı olduğu

irsiyyət, dəyişkənlik, ontogenez, hüceyrədə baş verən bütün proseslərin

molekulyar mexanizmi məhz genetika elmi vasitəsilə öyrənilir və tədqiq olunur.

Genetika – bütün biologiya elmlərini birləşdirən, onları istiqamətləndirən,

materiyanın canlı aləminin mütəşəkkilliyinin mövcud olan səviyyələrində

(molekulyar, submolekulyar, hüceyrə, toxuma, orqan, orqanlar, üzvlər sistemi,

orqanizm və populyasiya), onun iki başlıca prioritetinin-irsiyyət və dəyişkən­

liyin, eləcədə ontogenezin, cinsiyyətin, çoxalmanın fəlsəfi, dialektik qanunlar

əsasında və onunla dialektik vəhdətdə öyrənilməsi ilə məşğul olan bəşəri,

planetar əhəmiyyətli, mütərəqqi düzxətlə yüksələn, dinamik sürətlə inkişaf

edən, fundamental-tətbiqi və nəzəri xarakterli elm sahəsidir.

elminin əsas tədqiqat obyektləri-hüceyrə, onun orqanoidləri və komponentləri,

xüsusilə xromosomlar və genlər olmasaydı, canlı materiyanın və onun

amillərinin mövcudluğu heç bir vəchlə mümkün olmazdı. Çünki canlıların bütün

həyat fəaliyyəti, çoxalması, böyüməsi, inkişafi, fizioloji və biokimyəvi

prosesləri, nəslin davamı, əlamət və xassələrin gələcək nəsil törəmələrinə

keçməsi, populyasiyalann dayanıqlı inkişafi və s. məhz genetikanın əsas tədqiqat

obyekti sayılan hüceyrə, xromosom və genlər vasitəsilə təmin və icra olunur.

Genetika elminin molekulyar biologiyanın, seleksiyanın, təbabətin, baytarlıq

mühafizəsinin, ekoloji genetikanın, təkamülün öyrənilməsinin inkişafi və tərəq­

qisində çox böyük rolu vardır. Bütün qeyd edilənlərə baxmayaraq, genetika

elminin başlıca prioriteti irsiyyət, dəyişkənlik, ontogenez, onlann yaranma

mexanizmi və dinamikasının öyrənilməsindən ibarətdir. Baytarlıq təbabəti

genetikası isə daha geniş diapozona malik planetar, regional və lokal

problemlərin-bütün növ heyvanların, quşlann, anların, balıqlann genetik

aspektlərinin fəlsəfə və təbabət elmləri ilə qarşılıqlı, qınlmaz bağlılıq formasında

öyrənir. Müasir genetika elminin aşağıdakı istiqamətləri vardır:

– Heyvanlann ümumi genetikası və biometriya

– Baytarlıq təbabəti genetikası

– Aqronomluq genetikası (bitkiçilik genetikası)

Materiyanın canlı aləminin təkamülünü təmin edən başlıca amillər irsiyyət

və dəyişkənlik hesab olunub. İrsiyyət – genetik informasiyaların nəslə

verilməsi, nəsil və populyasiyalar arasında maddi və funksional varisliyi, onto-

genezi təmin edən, nəsildə valideyin fərdlərə məxsus olan səciyyəli xüsusiy­

yətlərin (əlamət və xassələrin) formalaşmasını təmin edən hadisədən ibarətdir.

İrsiyyət həm də müxtəlif nəsil törəmələrində mövcud olan fərqli xüsusiyyətləri

saxlayan hadisə sayılır. Dəyişkənlik – canlı aləmin irsiyyətinin qeyri-stabil

olmasını xarakterizə etməklə genlərin dəyişilməsindən, ontogenez zamanı

genlərin dəyişilmiş formasından ibarət olan mürəkkəb prosesdir. Genetik

informasiyalar ümumiləşmiş formada aşağıdakı prinsip əsasında ötürülür:

I tNT — zrHal sintezi. Məşhur çex alimi, avqust kilsəsinin rahibi

(Bmo şəhəri) İohan Qreqor Mendel noxud bitkisi (Pisum sativum) üzərində

apardığı təcrübələrlə genetika elminin elmi əsasını qoymuş, De-Friz, K.Korrens

və E.Çermak 35 ildən sonra onun kəşfini təsdiq etmiş, Tomas Çent Morqan və

onun tələbələri isə irsiyyətin xromosom nəzəriyyəsini yaratmışdır. Həmin tarixi

kəşflər genetikanın sonrakı inkişafına çox böyük təkan və stimal vermişdir.

Genetika canlı aləmi tədqiq edən, geniş və ətraflı öyrənən ən mürəkkəb, çox

şaxəli, eləcə də olduqca maraqlı elmdir. Erkək və dişi fərdlərin doğulması,

törəmələrin bəzi əlamətlərə görə əcdadlarına oxşaması, qadından uşaq, inəkdən

buzov, qoyundan quzu, toyuqdan cücə, bal arısından yalnız bal arısının və s.

törəməsinin səbəblərini yalnız genetika elmi araşdırır və aşkarlayır. Genlərin

ciddi nəzarəti olmadan canlı aləmin ayn-ayrı fərdlərinin orqanizmdə heç bir

fizioloji, biokimyəvi, metabolik, çoxalma və s. proses icra oluna bilməz. Lakin

bütün proseslər, o cümlədən ontogenez yalnız ətraf mühitlə dialektik vəhdət

fomasmda baş verə bilər. Dünya şöhrətli, dahi filosoflar K.Marks və F.Engelsin

«Alman ideologiyası»,

F.Engelsin «Təbiətin dialektikası»

əsərlərində qeyd edilmişdir ki, «tarixin salnaməsi təbii əsaslardan və insanın

təbiətə təsirindən yaranan dəyişikliklərdən başlayır, hər bir iqtisadi-sosioloji

təhlillə müəyyən edilir».

K.Marks yazır ki, «təbiət çox səxavətli olmaqla

insanın əlindən uşaq kimi tutub aparır, onun şəxsi inkişafını təmin edir».

Təbiətlə orqanizmlərin dialektik vəhdəti klassik alman fəlsəfəsinin baniləri

Hegel və Feyerbax tərəfindən də əsaslı təhlil olunmuş və konsepsiyalarında

özünün müfəssəl əksini tapmışdır. Ümumiyyətlə, genetika elminin bütün

prioritet aspektləri fəlsəfənin, dialektik materializmin mövcud qanunları və

qanunauyğunluqlarına uyğun olmaqla onlarla qınlmaz vəhdət təşkil edir, fəlsəfi

müstəvi çərçivəsində öyrənilir və təhlil olunur. Genetika, immunogenetika,

ekoloji genetika, genetik bioetika və molekulyar genetikanın qlobal problemləri

məhz fəlsəfənin «Əksililiklərin vəhdəti və mübarizəsi», «İnkarı inkar»,

«Kəmiyyət dəyişikliklərinin keyfiyyət dəyişikliklərinə keçməsi»

və müvafiq kateqoriyaları baxımından və onlann bazisində öyrəinlir. Bu

baxımdan baytarlıq təbabəti genetikası, ümumilikdə isə genetika fəlsəfə ilə

olduqca böyük dialektik vəhdət təşkil edir. Çünki bu elmlərin əsas məqsədi,

materiyanın öyrənilməsi və populyasiyalann irsiyyətinin,

mövcudluğun davam etdirilməsindən ibarətdir.

Genetikanın üsullarının tətbiqi sayəsində molekulyar biologiyanın sonuncu

mütərəqqi elm sahələri-gen mühəndisliyi

və biotexnologiya

çox dinamik sürətlə

mikrobiologiyanın, virusologiyanın, biokimyanın, biofizikanın, elektronikanın

və s. elmlərin inkişaf etməsi sayəsində biotexnologiya daha sürətlə inkişaf

etməyə başladı. Planetimizdə əhalinin sürətlə artması və bununla da təbii ehtiyat

mənbələrinin tədricən azalması xammal, kənd təsərrüfatı və xalq təsərrüfatı

məhsulları emal edən müəssisələrin iş şəraitinin yenidən qurulmasını tələb edir.

Biotexnoloji proseslər dedikdə istehsalda kompleks proseslər, biokatalizatorlar,

həmçinin müxtəlif bioloji sistem (bitki, heyvan, toxuma hüceyrələri və s.)

Biologiya sahələri və nəyi öyrəndikləri

Əsas arasında biologiya sahələri Botanika, embriologiya, biofizika, virologiya, dəniz biologiyası və immunologiya fərqlənir. Biologiya son dərəcə geniş bir məlumat sahəsidir, çünki onun əsas tədqiqat obyekti canlıdır.

Bu qədər bilik sahəsini əhatə etməklə biologiya bizə planetlərdə həyat yaradan heyvanların, bitkilərin, insanların və digər orqanizmlərin və mikroorqanizmlərin çox spesifik elementlərini anlamağa imkan verir.

Biologiyanın əsas motivasiyası canlıların mənşəyini, eləcə də quruluşlarının xüsusiyyətlərini və aralarında mövcud olan əlaqələri anlamaqdır. Biyoloji sayəsində ümumiyyətlə həyatı daha yaxşı başa düşmək mümkündür.

Biologiyanın ən vacib sahələri

Anatomiya

Anatomiya canlıların sümük və əzələ quruluşunu öyrənməkdən məsuldur. Elementlərin yerləşməsini, şəklini, necə yerləşdiklərini və bir-birləri ilə əlaqələrini nəzərə alın.

Bu filial, başqaları arasında baytarlıq, təsviri, uşaq, bitki, idman, geriatrik və radioloji anatomiya kimi müxtəlif ixtisaslara bölünür.

Astrobiologiya

Planet Yer xaricindəki həyatı araşdırın. Onun əsas marağı kosmosda yaşayış üçün yararlı yerlərin axtarışı ilə əlaqədardır və yerdən kənar həyatın müxtəlif formalarının mənşəyini, inkişafını və təkamülünü anlamağa yönəlmişdir.

Biokimya

Biyokimya diqqətini bütün canlılar üçün vacib element olan hüceyrələrin funksionallıqlarını və quruluşunu anlamağa yönəldir.

Varlıqların kimyəvi tərkibini, aralarında mövcud olan əlaqələri və bu qarşılıqlı təsirlər nəticəsində yaranan təkamülü öyrənin.

Biyokimya Mühəndisliyi

Bu mühəndislik fermantasiya ilə əlaqəli prosesləri təhlil edir. Tədrislərində üzvi kimya, molekulyar biologiya, riyaziyyat və ümumi kimya ilə əlaqəli bilikləri tətbiq edir.

Biogeoqrafiya

Biyogeoqrafiya canlıların yer üzündə yayılma tərzini və bu yayılma səbəbini öyrənməkdən məsuldur.

Bu, yalnız təsvir etməkdən deyil, eyni zamanda səylərini canlılar və dünyadakı yeri arasındakı fərqli münasibətləri şərh etməyə yönəltdiyini də nəzərdə tutur.

Bioinformatika

Bu intizam tibbi və ya bioloji məlumatlarla əlaqəli prosesdə kompüter elminin tətbiqini təşviq etməkdən məsuldur.

Kompüter elminin prinsipləri məlumatların toplanması və təşkili mərhələlərində, habelə onları təhlil edərkən və faydalı məlumatlar yaratmaq üçün manipulyasiya edərkən tətbiq olunur.

Biolinguistics

İnsanların dilinə diqqət yetirən çoxsahəli bir qol. Əsas məqsəd insan dili ilə əlaqəli əsasları öyrənmək və anlamaqdır.

Bu tədqiqatlarda iştirak edən bəzi fənlər başqaları arasında psixologiya, ənənəvi dilçilik, nevrologiya və genetikadır.

Biyomekanik

Biyomekanikanın diqqət mərkəzində insan bədəni və hərəkətləri dayanır. Bu intizam, bədənin bir və ya digər fəaliyyət göstərdiyi zaman mexaniki sahədə hansı nəticələrin meydana çıxdığını anlamağa çalışır.

Həm sakit vəziyyətlərdə, həm də digər intensiv vəziyyətlərdə bədənin məruz qaldığı enerji və mexaniki yükləri nəzərə alır.

Biofizika

Varlıqların bioloji prosesləri ilə birbaşa əlaqəli olan bütün fiziki prinsiplərin öyrənilməsindən məsuldur.

Biyofizikanın əsas şərtləri təbiətdə baş verən bütün hadisələrin proqnozlaşdırıla bilən elmi bir izahata sahib olmasıdır.

Biotexnologiya

Biotexnologiya yeni proseslər yaratmaq və ya köhnə prosedurları dəyişdirmək üçün texnoloji metodların bioloji sistemlərlə birləşməsini davam etdirir; niyyət müəyyən bir məqsədə çatmaq üçün bu prosesləri həyata keçirməkdir.

Biyoteknoloji ilə məşğul olan bəzi fənlər, digərləri arasında əczaçılıq, kimya, tibb və kənd təsərrüfatıdır.

Sintetik biologiya

Bu intizam biotexnologiya ilə əlaqədardır və genetik material üzərində dayanır. Funksiyası genetikası dəyişdirilmiş orqanizmlər yaratmaqdır.

Sintetik biologiya vasitəsi ilə fərqli genetik quruluşları birləşdirmək, həmçinin yeni varlıqlar yaratmaq üçün müəyyən bir orqanizmdən gen əlavə etmək və ya çıxarmaq mümkündür.

Botanika

Botanika yalnız bitkilərin öyrənilməsinə yönəlmişdir. Tamamilə nəzəri olduqda safdır və praktik bir şəkildə istifadə edildikdə tətbiq olunur (məsələn, əczaçılıq, molekulyar və ya kənd təsərrüfatı botanikası).

Fitologiya

Fikologiyanın tədqiqat obyekti yosunlardır. Bu intizam planetin ən sadə bitkiləri olan yosunların quruluşunu, işini və ümumi xüsusiyyətlərini öyrənir.

Astrobotanika

Həddindən artıq xüsusiyyətləri olan fəzalarda inkişaf edə və yaşaya bilən bitkilərin genetik quruluşunun öyrənilməsindən məsuldur.

Bu tədqiqatlarda bitkilər tez-tez yüksək dərəcədə radiasiyaya, dəyişən temperaturlara və aşağı nəmlənməyə məruz qalırlar.

Hüceyrə biologiyası

Hüceyrə biologiyası, Yer planetindəki bütün canlıların əsas və əsas komponentinə uyğun olan hüceyrəni öyrənmək, anlamaq və təhlil etmək üçün bütün səylərini sərf edir.

Tədqiqatlar hüceyrə quruluşunu, onun tərkib hissələrini və yarana biləcək müxtəlif qarşılıqlı təsirləri anlamağa yönəlmişdir.

Xronobiologiya

Bu intizam zaman nəzərə alaraq orqanizmlərin bioloji dəyişmələrinin öyrənilməsindən məsuldur; Başqa sözlə, bioloji ritmləri öyrənir.

Xronobiologiya mütəxəssisləri bu bioloji ritmlərin bədənin müxtəlif proseslərinin işləməsini proqramlaşdırdığını göstərirlər.

Bioloji qorunma

Qoruma biologiyası olaraq da bilinən, planetin biomüxtəlifliyini qorumağa yönəlmiş bir biologiyanın bir qoludur.

Bioloji qorunma son illərdə növlərin çox miqdarda itkisi nəticəsində ortaya çıxdı və fəaliyyətini ən həssas populyasiyalara yönəltdi.

Kriyobiologiya

Kriyobiologiya canlı orqanizmlərin aşağı temperaturda necə təsirləndiyini anlamağa yönəlmişdir. Əsas məqsəd aşağı temperaturun üzvi maddələri qorumaq üçün necə istifadə edilə biləcəyini bilməkdir.

İnkişaf biologiyası

Biologiyanın bu sahəsi yeni varlıqların yaranma proseslərinə yönəlmişdir. Bu proseslərin anlaşılması sayəsində normallıq və pozuntuları müəyyən etmək mümkündür.

İnkişaf biologiyasında nəzərə alınan elementlər arasında molekulyar, böyümə, morfoloji mexanizmlər və hüceyrələr və bunların qarşılıqlı təsirləri ilə əlaqəli maddələr önə çıxır.

Embriologiya

Varlıqların doğulmasından əvvəl öyrənilməsinə diqqət yetirir. Əsas məqsəd prenatal inkişafın necə baş verdiyini və onu hansı proseslərin müəyyənləşdirdiyini anlamaqdır.

Gerontologiya

Gerontologiya diqqətini qocalıqda baş verən proseslərə yönəldir. Psixologiya, biologiya, sosiologiya və hətta siyasi və iqtisadi sahələrlə tamamlanan kifayət qədər geniş bir intizamdır.

Ekologiya

Canlılar və yaşadıqları mühitlər arasında yaranan əlaqələri öyrənin. Həm də davranış qanunauyğunluqlarını, varlıqların paylanmasını və baş verə biləcək fərqli qarşılıqlı təsirlərə təsir yollarını nəzərdən keçirir.

Təkamül biologiyası

Diqqətini canlıların zamanla yaşadıqları dəyişikliklərə və müəyyən bir müddətdə yaranan əlaqələrə və qarşılıqlı təsirlərə yönəldir.

Genetika

Genetika genlərin nəsildən-nəslə ötürülməsi prosesini başa düşməyə həsr olunmuşdur. Bu intizamın tədqiqat obyekti sözdə bioloji mirasdır.

Epigenetika

Genetik olaraq miras alınan və DNT zəncirindəki dəyişikliklərə uyğun olmayan dəyişikliklərin öyrənilməsindən məsuldur.

İmmunologiya

Bədənin müdafiə sisteminin düzgün işləməsini istəyən tibb ilə əlaqəli bir ixtisasdır. Tədqiq etdiyi spesifik elementlər arasında allergiya və otoimmün xəstəliklər önə çıxır.

Dəniz biologiyası

Dəniz biologiyası, su mühitində yaşayan varlıqların bioloji proseslərini, eləcə də ətrafları ilə əlaqələrini öyrənir.

Mikrobiologiya

Mikrobiologiya Yer üzündə yalnız mikroskopla müşahidə edilə bilən ən kiçik varlıqlar olan mikroorqanizmləri araşdırır. Xüsusilə diqqətini mantar və viruslar kimi patogenlərə yönəldir.

Bakteriologiya

Bu tədqiqat sahəsi mikrobiologiyadan qaynaqlanır və diqqətini bakteriyalara yönəldir. Morfologiyası, davranışları və biokimyəvi və genetik elementləri ilə əlaqəli hər şeyi öyrənin.

Mikologiya

Mikologiya göbələkləri və onların tərkib hissələrini araşdırır.Həm də onların reproduktiv proseslərini və tibb və qida sahələrində tətbiq etdiklərini anlamağa yönəlmişdir.

parazitologiya

Bu elm, parazitləri və aralarında meydana gələn qarşılıqlı təsirləri və yerləşdikləri mühiti araşdırır.

Virologiya

Mikrobiologiyanın bir qolu sayılır və virusların öyrənilməsindən məsuldur. Virusların quruluşunu və təkamül dövrünü, həmçinin yoluxma formalarını, meydana gələn xəstəlikləri və mümkün əkin yollarını onlar haqqında daha çox məlumat əldə etmək üçün öyrənməyə çalışır.

Molekulyar biologiya

Nələrə bənzədiklərinə, hansı funksiyalara sahib olduqlarına və sözdə makromolekulların və ya bioloji baxımdan əhəmiyyətli molekulların necə davrandıqlarına diqqət yetirir; başqaları arasında DNT, hormonlar və RNT məsələsidir.

Neyrobiologiya

Bu intizam sinir sisteminin davranışının tənzimlənməsində fəal iştirak edən bioloji proseslərə yönəlmişdir.

Nevrologiya

Sinir sisteminə diqqət yetirən çoxsahəli bir elmdir. Məqsəd beynin necə davrandığını və sinir reaksiyalarının idarə olunmasına hansı elementlərin təsir etdiyini anlamaqdır.

Paleontologiya

Paleontologiyanın tədqiqat obyekti fosillərdir. Əsas məqsəd, əvvəlki dövrlərdə həyatın necə olduğunu anlamaq üçün bu parçaları araşdırmaqdır.

Patoloji

Xəstəliklərin öyrənilməsinə cavabdeh olan bir təhsil sahəsidir. Bu ixtisasın əhəmiyyəti tibbi deyil, bioloji sahədədir.

Farmakologiya

Xüsusi bir dərmanın bədəndə necə işlədiyini, bədənin necə reaksiya verdiyini və qısa və uzun müddətdə hansı təsirlərin meydana gəldiyini araşdırır.

Fiziologiya

Fiziologiya orqanizmlərin malik olduğu funksiyaları öyrənir. Bu elm, sistemlərin bir-biri ilə və bədənin digər elementləri ilə qarşılıqlı əlaqəsini, optimal işləmə yollarını analiz etməyə çalışır.

Fitopatologiya

Fitopatologiya vasitəsilə bitkilərə təsir edən xəstəlikləri anlamaq və analiz etmək mümkündür. Xüsusilə bitkilərin fiziologiyası ilə əlaqəli infeksiya və xəstəlik yaradan maddələrin öyrənilməsinə diqqət yetirir və digər heyvanların səbəb olduğu şərtləri nəzərə almır.

Psixobiologiya

Bu intizam insan davranışı ilə əlaqəli bioloji təmələ diqqət yetirir. İnsanların ətrafları ilə konstruktiv qarşılıqlı fəaliyyət göstərməsinə imkan verən bioloji prosesləri öyrənin.

Kvant biologiyası

Bu yaxınlarda biologiya sahəsi varlıqlarda əmələ gələn və kvant sahəsi (enerji idarəetməsi) ilə əlaqəli olan bioloji proseslərin öyrənilməsinə yönəlmişdir.

Kvant mexanikası ilə dərindən öyrənilən tunel effekti, kvant bioloqlarının analiz etdiyi proseslərdən biridir.

Sistem biologiyası

Biologiyanın bu sahəsi birbaşa riyaziyyatla birləşdirilmişdir. Bioloji bir prosesdə baş verən qarşılıqlı təsirləri riyazi sistemlər vasitəsi ilə təmsil etməyə çalışır.

Struktur biologiya

Bu intizamın məqsədi makromolekulların quruluşunun öyrənilməsidir, lakin üç ölçülü əhatə dairəsini nəzərə alaraq. Əsas fikir, atom və molekulyar səviyyələri nəzərə alaraq bioloji proseslərə dair bir görüşə sahib olmaqdır.

Bunun sayəsində planetdə yaşayan müxtəlif canlıların molekulyar quruluşları haqqında daha yaxşı bir təsəvvürə sahib olmaq mümkündür.

Nəzəri biologiya

Nəzəri biologiya riyaziyyat, informatika və fizikaya xas olan nəzəri metodlar vasitəsilə bioloji hadisələrin öyrənilməsindən məsuldur.

Tədqiqat obyektləri, düzgün başa düşülməsi üçün daha metodik və sistematik bir yanaşmaya ehtiyac duyan ən mürəkkəb bioloji sistemlərdir.

Zoologiya

Heyvanlar aləmini, ətraf mühitlə və digər canlılarla qarşılıqlı əlaqələrini, morfologiyasını, davranışlarını və təkamül prosesinin xüsusiyyətlərini də əhatə edir.

Etiologiya

Səylərini müəyyən bir xəstəlik yaradan səbəblərin nə olduğunu anlamağa yönəldir.

Entomologiya

Həşəratların konkret öyrənilməsi ilə məşğul olan zoologiyanın bir sahəsidir. Quruluşlarını, davranışlarını və yaşadıqları mühitlə qarşılıqlı təsirlərini təhlil edin.

Herpetologiya

Sürünənlər və suda-quruda yaşayanların işinə həsr olunmuşdur. Bu varlıqların zaman içində taksonomiyasını, coğrafi bölgüsünü, genetikasını və təkamülünü təhlil etmək bu fənni maraqlandırır.

İxtiologiya

Ixtiologiya zoologiyanın balıqları tədqiq edən bir sahəsidir. Həm qığırdaqlı balıqlar (xondrichthyans adlanır), həm də iskelet balıqlar (osteiktianlar adlanır) test edir.

Məməlilik

Bu intizam məməlilərə yönəlmişdir. Su və quruda yaşayanları əhatə edir və davranışlarını, təşkilatlarını, təkamüllərini və qorunmasının təşviq olunma yollarını öyrənməyə yönəlmişdir.

Ornitologiya

Quşların öyrənilməsindən məsuldur. Bu elm sahəsindən əldə edilən tədqiqatlar, digərləri arasında instinkt, spesifikasiya və qorunma kimi təkamül aspektlərinin dərk edilməsində həlledici olmuşdur.

Primatologiya

Primatların öyrənilməsindən məsul olan elm.

İstinadlar

1. Infomed üzərində “insan anatomiyası”. 17 oktyabr 2019-cu il tarixində Infomed: especialidades.sld.cu saytından alındı
2. Sputnik Mundo-da “Yerdən kənar həyatı öyrənən elm olan Astrobiologiya” (2017). 17 oktyabr 2019-cu ildə Sputnik Mundo-dan alındı: mundo.sputniknews.com
3. Çili Universitetinin Kimya və Əczaçılıq Elmləri Fakültəsində “Biyokimya karyerası haqqında məlumat”. 17 oktyabr 2019-cu ildə Çili Universitetinin Kimya və Əczaçılıq Elmləri Fakültəsindən alındı: chemistry.uchile.cl
4. Bask Ölkəsi Universitetində “Biyokimya və onun tədqiqi”. 17 Oktyabr 2019 tarixində Bask Ölkəsi Universitetindən alındı: ehu.eus
5. “Biyokimya mühəndisliyi nədir?” Xalq Təhsili Katibliyində. 17 oktyabr 2019-cu ildə Xalq Təhsil Nazirliyindən alındı: tecnm.mx
6. “Biogeoqrafiya. Konsepsiya və ilkin mülahizələr ”mövzusunda Cantabria Universitetində. 17 oktyabr 2019-cu ildə Cantabria Universitetindən alındı: ocw.unican.es
7. Parmaklarınızın ucunda Bioinformatikada “Biyoinformatik nədir”. 17 oktyabr 2019-cu il tarixində Bioinformatikdən parmaklarınızın ucunda alındı: bioinformática.uab.cat

Genetika nədir

Genetika canlıların irsiyyət və dəyişkənliyindən bəhs edən elmidir.İnsanlar çox qədimdən müşahidə etmişlər ki, canlılar aləmi çoxalma yolu iləhəmişə özünə oxşar nəsil verir. İnsandan insan, atdan at, qoyundan quzu, inəkdən buzov, almadan alma, üzümdən üzüm, pambıqdan pambıq törəyir.Hələ bizim eramızdan əvvəl yeddinci və onuncu minillikdən başlayaraq ayrıayrıinsan qəbilələri yabanı bitki növlərini mədəni sortlara çevirməyə başlamışlar.Bunun nəticəsində vəhşi heyvanlar və yabanı bitkilər yeni əlamət və xassələr əldəedərək daha sürətli təkamül prosesinə məruz qalmışlar.Qədim insanlar yalnız kortəbii şəkildə özləri üçün lazımi əlamətə malik bitki vəheyvanları qoruyub saxlamağa çalışırdı. Onların əhliləşdirdikləri yabanı bitki sortlarıyeni şəraitdə inkişaf edib əlavə xassələrdə qazqnsalar da öz əcdadlarının ən mühüm xassələrini qoruyub saxlamış və nəsildən – nəslə vermişlər.Əcdad əlamətlərinin nəsildən nəslə ötürülməsi irsiyyət adlanır. Məsələn, əksər otyeyən heyvanların yeni doğulmuş balalarında çox cəld hərəkət etmək xassəsi vardır. Çünki,bu heyvanların vəhşi halda yaşamış əcdadları yırtıcılardan qorunmaq üçün sürətlə qaçmaq xüsusiyyətinə malik olmuşlar.

Lakin unutmaq olmaz ki, əcdad əlamətlərinin heç də hamısı nəsildən – nəsilə verilmir. Yaşayış şəraiti və müxtəlif kənar amillərin təsiri nəticəsində bu əlamətlər dəyişkənliyə uğrayır və sonrakı nəsildə başqa şəkildə üzə çıxır. Beləliklə, bəzi əlamət və xassələrin valideyndən fərqli nəsildə dəyişilmiş halda üzə çıxması dəyişkənlik adlanır. Məsələn, itlərin əcdadları vəhşi halda yaşadıqları zaman səsləri dəqiqliklə qəbul edirdilər, ona görə də onların qulaqları dikolmuşdur. Əhliləşdirildikdən sonra itlərin bəzilərində bu funksiya aradan çıxmış və qulaqları sallaq olmuşdur. Yaxud, qanın laxtalanması xassəsi müxtəlif amillərin təsirindən pozulur və ailədə elə uşaqlar doğulur ki, onların qanı laxtalanmır. Belə uşaqlarda kiçik bir yaralanma qanaxmasına səbəb olur və ölümlə nəticələnir. Bu,dəyişkənlikdir.Müasir genetika elmi bitki və heyvanların məhsuldarlığını artırmaq, sağlamlıq,uzunömürlülük kimi problemin həllinə təkan verir. Bununla da genetika iləseleksiyanın möhkəm əlaqəsi yaranır. Genetika elmi seleksiya ilə birlikdə yeni-yenibitki sortları yaradır.Hazırda genetika elmi böyük yaradıcı qüvvəyə malikdir.

Müasir elmi-texnikitərəqqi dövründə genetikanın bir çox sahələri meydana gəlmişdir. Kosmik genetika,tibbi genetika, sitogenetika, kariosistematika, mutasiya genetikası, mühəndislikgenetikası, davranışın genetikası, pedaqoji genetika, cinsiyyətin genetikası və s. elmsahələri bu qəbildəndir.Həyatın əmələ gəlməsi nəzəriyyəsinin, kənd təsərrüfatı, tibbi elmi, kosmikbiologiya və radiobiologiyanın öyrənilməsi və insanın həyata hərtərəfli təsirininaraşdırılması baxımından genetika mühüm inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuşdur. 2005-ci ildə İsveç alimləri gen mühəndisliyi nəzəriyyəsinin köməyi iləlaboratoriya şəraitində 35 kiloqram çəkiyə malik olan “Qreta” adlı toyuqyaratmışdırlar.Valideynlərin əlamət xüsusiyyətlərinin nəsildən-nəslə ötürülməsinə irsiyyətdeyilir. Nəsil valideynlərindən əcdadın milyon illər sürən təkamül prosesində(filogeniyasında) qazandığı nə varsa onları hazır şəkildə əldə etmiş olur. İnsan rüşeymi9 ay ərzində bu yolu keçərək formalaşır və dünyaya öz məğrur səsi, gözəl əlamət vəxassələri də gəlir. Buna səbəb irsiyyətdir.Genetika insihalını (sözünü, terminini) ilk dəfə 1906-cı ildə B.Betsonişlətmişdir.Valideyn nəslindən, birinin digərindən bu bə ya başqa əlamətinə görəfərqlənməsinə dəyişkənlik deyilir.Genetika elmi irsiyyət və dəyişkənliyi, onun səbəbini, mexanizmini, onları idarəetmək yollarını öyrənən bioloji fənn kimi meydana gəlmişdir.

Genetika bütün biolojifənnlərlə, o cümlədən kənd təsərrüfatı və tibbi elmləri ilə də sıx əlaqədardır. Bu elminəsas mövzusu olan irsiyyət və dəyişkənliyin öyrənilmə tarixi çox qədim dövrlərəaiddir. Lakin proqramla əlaqədar olaraq mətində yaxın dövrlərin tarixi haqqındaməlumat verilir.Hələ Ç. Darvin 1859-cu ildə göstərmişdir ki, təkamülün hərəkətverici qüvvəsiolan təbii seçmə iki faktora əsaslanır: irsiyyət və dəyişkənlik ilk dəfə İ.Q.Kelreyter(1733-1806) müxtəlif bitki növlərinin nümayəndələrini çarpazlaşma yolu ilə hibridləralmağa çalışırlar.Genetikanın inkişafında mühüm mərhələ, bu elmin banisi Çex alimi QreqorMendelin (1822-1884) işləri ilə başlayır. 1900-cu ildə üç alim-hollandiyalı Q.de-Friz,alman K.Korrens və avstriyalı K.Çermaq bir-birindən xəbərsiz bitkilər üzərindəçarpazlaşdırma aparıb, Mendelin kəşflərinə uyğun nəticələr çıxartdılar. Onlar öznəticələrini Mendel qanunları ilə elmə daxil etdilər.Genetikanın inkişafında mühüm mərhələlərdən biridə Amerikan alimi TomasMorqandan (1866-1945) başlayır. O, drozofil adlanan milçək üzərində yenieksperimental işləri apararaq irsiyyətin xromosom nəzəriyyəsini irəli sürdü. Təcrübələrgöstərir ki, irsiyyətin maddi əsasları olan genlər xromosomlarda yerləşir.XX əsrin ortalarında genetik tədqiqatlar daha da dərinləşdirildi.

Elektronmikroskopunun, nişanlanmış atomların və s. genetik tədqiqatlara tətbiqi irsiyyətinmolekulyar səviyyədə öyrənməyə və yeni obyektlər-virus və bakteriyalar üzərindətədqiqat aparmağa imkan verdi. Bu dövrdən genetika, biokimya və mikrobiologiya iləbirlikdə inkişaf etməyə başlayaraq, özünün yeni sahəsini – molekulyar genetikanımeydana çıxartdı.Müasir genetika həyat sirlərini öyrənməkdə nəinki genetik analizdən, həmçininkimyəvi, fiziki, riyazi, kibernetika, biokimyəvi , fizioloji və digər metodlardan genişistifadə edir.Bütün elmlər kimi genetikanın özünəməxsus tədqiqat üsulları vardır.1.Hibridoloji üsul. 2.Sitoloji üsul. 3.Onntogenetik üsul.

Mənbə: Nizami Seyidəliyev.” Genetika, seleksiya və toxumçuluq ” adlı dərs vəsaiti