Süd vəzi ağrıları

Hüceyrə nüvəsinə gələn məlumat bir sıra mürəkkəb və son dərəcə mütəşəkkil bir prosesdən sonra zülala çevrilir. Zülala olan tələbin orqanizmdəki 100 trilyon hüceyrə arasından seçilərək düzgün hüceyrəyə çatdırılması, məlumatı alan hüceyrənin ondan nəyin tələb olunduğunu başa düşərək dərhal işə başlaması və qüsursuz nəticənin alınması insanda heyranlıq oyadan hadisələrdir. Çünki burada bəhs olunan şüur, ağıl, bilik və iradə sahibi insanlardan ibarət bir qrup deyil, fosfor, karbon, yağ kimi maddələrdən təşkil edilən şüursuz və gözlə belə görünməyəcək qədər kiçik varlıqlardır. Bu molekulların tək başlarına xəbər vermə, anlama və müəyyən etmə kimi qabiliyyətləri və iradələri yoxdur. Bütün molekullar kimi onlar da Allahın onlara verdiyi xüsusi forma və ilham ilə hərəkət edərək belə şüurlu davranışlar göstərirlər.

Zülalların ikincili quruluşu: spiralvari və təbəqəli quruluş

Bir zülal üçün lazım olan amin turşuları yan-yana gəldikdən sonra başqa möcüzəvi hadisələr də baş verir və hər bir amin turşusu yanında yerləşən amin turşusu ilə peptid rabitəsindən əlavə hidrogen rabitəsi ilə də bağlanır. Həmin bu rabitələrin yaranma şəkli amin turşularının düzülüşü boyunca alacaq olan forma və vəziyyətidir. Məsələn, bəzi toxumalarda amin turşusu daxil olduğu zəncirdə hidrogen rabitəsi ilə bağlandıqda spiral şəklini alır. Amin turşuları daxil olduqları zəncirdən kənar bir amin turşusu ilə zəif rabitə qurduqda isə pillələrə bənzər təbəqə quruluşları meydana gətirir.

Zəncirləri spiral şəklində olan zülallar telefon şnuruna bənzəyir. Eynilə, telefon şnuru öz oxu ətrafında daima qıvrılır. Saçdakı zülallar və bir əzələ zülalı olan miozin belə spiralvari quruluşa malikdir və bunun nəticəsi olaraq elastikdir. Çünki hidrogen bağları asanlıqla qırıla və bərpa oluna bilir.

Gündəlik həyatda hidrogen rabitələrinin insan orqanizmindəki zülallar üzərində təsirinin öyrənilməsi sahəsində müxtəlif imkanlar mövcuddur. Məsələn, qıvrım saçlar düzləşdiriləndə və ya düz saçlar burulanda saç zülallarının amin turşuları arasındakı hidrogen rabitələri qırılır və yeni rabitə qurulur. 11

İkincili quruluş pillələrə oxşar təbəqə şəklində olan zülallar isə spiralvari zülallar kimi elastik deyil. Lakin bu xassə ona bir çox canlı üçün çox mühüm olan bükülmə hərəkətini etməyə imkan verən forma verir. Məsələn, barama ipəyinin lifləri və hörümçəyin toru kimi digər zülallar paralel olaraq sıralanmış və bir-biriləri ilə hidrogen rabitəsi qurmuş zəncirdən təşkil edilmişlər. Bu zülalların onurğası bir hörük kimi aşağı-yuxarı qıvrılır. Bunun səbəbi isə peptid atomlarının zülal zəncirinə dik olaraq bağlanmalarıdır. 12 Bunun hesabına belə formada olan zülallar elastik deyil, düz və büküləndirlər.

Zülallardakı bükülmələr canlıların orqanizmlərində hər zaman lazım olduqları yerdə olur. Hörümçək toru zülalları olan fibroinlərdə bükülmə xassəsi olmasaydı, hörümçəyin hördüyü tor heç bir işə yaramazdı. Çünki belə zülal quruluşu hörümçəyin toruna ovunu qaçırmamaq üçün möhkəmlik verir. Bunun sayəsində, hörümçək toru öz qalınlığına bərabər (1 mm-in mində biri ölçüsündə) poladdan 5 qat daha möhkəmdir. 13

Göründüyü kimi, zülalların quruluşu canlıların həyatlarını davam etdirmək üçün ən incə xırdalıqlara qədər qüsursuz və bənzərsiz tərtib edilmişdir. Heç bir təsadüf kainatdakı atomların hamısını bu qədər incə düşüncəli, uzaqgörənliklə hərəkət edərək heç bir qüsur olmayan hesablamalar apara və planlar qura bilməz. Heç bir atom və ya təsadüfən meydana gələn heç bir hadisə zənciri hörümçək torunun istifadəyə ən uyğun şəklə düşməsi üçün bütün atomları təşkil etmə bacarığına, bilik və ağlına sahib deyildir. Bunun əksini iddia etmək isə ağılsızlıqdır.

Zülalların üçüncülü quruluşu

Zülallar ikincili quruluşlarında aldıqları formadan sonra bir-birilərinə yaxınlaşan və uzaqlaşan amin turşularının təsiri ilə bükülür, qatlanır və bəzən də ani çevrilərək tam yeni bir forma alır. Bu formada zülalın fəaliyyəti üçün olduqca əhəmiyyətli olan üçölçülü forma meydana gəlir. Bu bükülmə və qatlanmaların səbəbi amin turşularının yan zəncirlərinin arasındakı qarşılıqlı təsirdir. Bəs onda bu qarşılıqlı təsirin nəticəsində bütün canlı sistemlərin fəaliyyəti üçün bu qədər mühüm olan bükülmə necə həyata keçir?

Zülallardakı amin turşularının yan zəncirləri bəzi təsirlərin nəticəsində bir-birini cəzb edir və ya itələyir. Bu cəzbetmə və itələmə hərəkətlərinin yaranmasında beş əsas amil rol oynayır. Bunlar hidrogen rabitəsi, disulfid rabitə, ion rabitəsi, van der vaals qüvvələri və yan zəncirlərin digər qarşılıqlı təsirləri əks və ya əks olmayan təsirlər olaraq xarakterizə edilə bilər.

Bu xüsusi bağlar vasitəsilə amin turşularının bəzi hissələri bir-birilərinə yaxınlaşır, amin turşusu zənciri öz üstünə qatlanır, zülalların müəyyən zaman içərisində və müəyyən bucaq altında bükülmələri təmin edilir, zülal molekulunun üçölçülü forması sabit qalır və hüceyrədən kənardakı mühitdə açılmasının qarşısı alınır.

Aparılan sınaqlar bu rabitələrin olduqca əhəmiyyətli olduğunu göstərir. Belə ki, bu rabitələrin hər biri zülal molekulu boyunca fərqli hissələrdə ön plana çıxaraq zülalın tam istənilən formaya salınmasını təmin edir. Məsələn, bir zülalın sadəcə müəyyən hissələrində qurulan disulfid rabitələri həmin hissələrdə xüsusi bir bükülməni təmin edir; həm də həmin hissədə nə qədər buna ehtiyac varsa, o qədər. Eyni qaydada digər qüvvələr də zülalların müəyyən amin turşularının hissələrində müəyyən vaxtlarda fəaliyyət göstərərək zəncirin bəzi qisimlərinin bir-birindən uzaqlaşmasına səbəb olur. Bir zülalın lazımi formasındakı bükülmələr və qıvrılmaların hər hansı biri olmazsa, zülal yararsız vəziyyətə düşər.

Rabitələrin gücü uyğun olmalıdır

Zülalların əmələ gəlməsi üçün lazım olan rabitələr məlum digər güclü rabitələrdən daha fərqlidir. Digər qüvvətli kimyəvi rabitələrlə zülalların üçölçülü şəkildə spiralvari forma alması qeyri-mümkündür. Belə ki, qurulacaq rabitənin qüvvəsi molekulların bir-birilərinə lazım olduğundan daha çox yaxınlaşmasına və bununla da zülalın səciyyəvi xüsusiyyətlərini itirməsinə səbəb olur. Buna görə də bütün xüsusiyyətləri və gücü xüsusi olaraq müəyyən edilən bu rabitələr zülalın qıvrılması üçün ən ideal rabitələrdir.

Bundan başqa, zülalların fəaliyyət sürətləri də bu rabitələrin hesabına təmin edilir. Məşhur bioloq J. Vatson bu mövzuda belə bir izahat vermişdir:

Bir zülal olan ferment kompleksi hər hansı istilik dalğaları ilə təsir edildiyi zaman termiki dalğalanmada çox cəld birləşə və ayrıla bilirlər. Bu fakt fermentlərin hansı səbəbdən bu qədər güclü fəaliyyət göstərmələrini aydınlaşdırır. Bəzən o qədər cəlddir ki, saniyədə 106 dəfə bu prosesləri həyata keçirə bilir. Əgər fermentlər bir-biriləri ilə daha qüvvətli rabitələrlə bağlansaydılar, bundan çox aşağı sürətlə hərəkət edərdilər. 14

Zülalin üçölçülü quruluşu qüsursuz bir tərtibatın məhsuludur:

Zülal zəncirindəki bütün bükülmələrin forması, vaxtı, yeri, istiqaməti, bucağının əhəmiyyətini göz önündə canlandırmaq üçün bir misal çəkək. Bu həssas formalaşmanı məşhur bir yapon oyununa (oriqami) oxşada bilərik. Bu oyunda üçölçülü bir şəkil əldə etmək üçün ikiölçülü kağız müəyyən ardıcıllıqla qatlanmalıdır. Zülal zəncirindəki bükülmələr şüurlu bir tərtibatın məhsuludur. Bunu bir kağızın qatlama təlimatına uyğun olaraq bir gəmi və ya quş maketinə çevrilməsinə oxşada bilərik. Bircə səhv qatlanma nəticədə quş maketinin alınmasına mane olacaqdır. Sözsüz bir zülalın əmələ gəlməsi üçün lazım olan qatlanmalar bundan qat-qat mürəkkəbdir və təsadüfən əmələ gəlmələri də qəti surətdə mümkün deyil. Əvvəlcədən hazırlanmış bir qatlama təlimatına uyğun olaraq bir gəmi maketi və ya bir quş maketi düzəltmək olar. Məhz bir zülalın üçölçülü bir şəkildə bükülməsi üçün də amin turşusu zənciri müəyyən vaxtlarda və yerlərdə, müəyyən miqdarda, müəyyən bucaq altında və istiqamətlərdə bükülməlidir. Zülallar da bu oyundakı üçölçülü formalar kimidir. Bu oyunun axırında düzəldiləcək olan formaların təsadüfən edilən qatlamalar nəticəsində alınması mümkün deyil. Çünki bu oyunda kağızın hansı hissəsinin hansı sıralamada nə qədər və hansı formada qatlanacağı nəticədə əldə ediləcək hər bir forma üçün əvvəlcədən bu sahənin mütəxəssisləri tərəfindən tərtib edilir. Qatlanma səhv sıralanarsa, səhv istiqamətdə və ya səhv miqdarda edilərsə, arzuolunan formanın ortaya çıxmasına əngəl olar və lazımi şəkil əvəzinə korlanmış və mənasız forma yaranar. Məsələn, təyyarənin formasını hazırlamaq üçün lazım olan ardıcıllıqda qatlamalardan biri əksik edilərsə və ya başqa istiqamətdə qatlanarsa, təyyarənin qanadı düzəlməz. Avtomobil formasını düzəltmək istəsək və hər hansı bir yerdə səhv büksək, nəticədə, avtomobilin təkərləri yaranmaz. Zülallar üçün də vəziyyət bundan qat-qat mürəkkəbdir. Bir zülal molekulundakı tək bir amin turşusunun belə səhv bir ardıcıllıqla və ya səhv istiqamətdə birləşərsə, zülalın səhv forma almağına səbəb olar və nəticədə də zülal funksiyasını yerinə yetirə bilməz. Məsələn, əzələlərdə oksigen daşımaq funksiyasını yerinə yetirən mioqlobin zülalının kürə şəklində olan forması pozulduqda hündürlüyü enindən 20 dəfə daha uzun olur və funksiyasını yeri yetirə bilmir. 15

Özbaşlarına və ya toplanaraq bir məna kəsb etməyən amin turşuları bu bükülmələr və qıvrılmalar ilə mühüm bir əhəmiyyət kəsb edərək orqanizmdə həyat üçün vacib olan funksiyaları yerinə yetirir. Eynilə, hamar bir kağızın şüurlu, planlı və tərtibatlı şəkildə qıvrılıb və qatlanaraq gəmi və yaxud təyyarə formasını aldığı kimi. Bu yerdə bildirmək lazımdır ki, zülalın quruluşu planlı şəkildə qatlanaraq əldə edilən kağız formasından çox mürəkkəb və yaxşı təşkil edilmişdir. Bundan başqa, zülal molekulu gözlə belə görülməyəcək, hətta elektron mikroskopunda belə ayırd ediləbilməyəcək dərəcədə kiçikdir. Belə bir kiçik sahədə yerləşən atomlar, əvvəlcə, bir plan və tərtibata uyğun olaraq düzülür, sonra yenə bu plan və tərtibata uyğun şəkildə qıvrılır və bükülür. Bunların hamısı bizə məlum olan, gördüyümüz hər hansı bir tərtibatla müqayisə edilməyəcək dərəcədə görülməmiş və heyrətamiz xüsusiyyətlərdir.

Açıq-aydın görünür ki, belə qüsursuz, mürəkkəb, bir neçə mərhələ və hissədən ibarət olan bir ardıcıllıq təsadüf nəticəsində meydana gələ bilməz. Əlavə olaraq burada izah edilənlər zülalın quruluşu ilə bağlı çoxsaylı təfsilatların ən sadələşdirilmiş formasıdır. Zülallar üzərində aparılan daha incə araşdırmalar bu molekulların qat-qat mürəkkəb xüsusiyyətlərini ortaya çıxarır və indiyə qədər açıqlanmayan çox mövzular da var. Bu həqiqət isə canlı aləmin ən kiçik vahidində belə təsadüfən əmələ gəlmə iddiasına əsla yer olmadığını qəti olaraq bildirir.

Zülalların dördüncülü quruluşu: birləşmiş zülallar

Təsəvvür edin ki, bir iş stolunun üzərində çoxlu telefonlar var və telefonların şnurları bir-birlərinə qarışıb. Bu şnurları açıb hansının hansı aparata aid olduğunu anlamaq ilk baxışda qeyri-mümkün görünür. Zülallar da bəzən bir-birinə qarışmış bu telefon şnurları kimi olduqca qarışıq formada bükülərək bir-birilərinə qarışır.

Bir sıra zülallar öz funksiyalarını yalnız bu formada birləşdirdikdən sonra yerinə yetirə bilir. Lakin zülalların bir-birilərilə birləşərək böyük molekullar əmələ gətirə bilmələri üçün çox həssas tarazlıq təmin edilməlidir. Əgər iki zülal birləşəcəksə, hər ikisinin də forması əllə əlcəyin bir-birinə uyğun olması kimi uyğun olmalıdır. Əks halda, birləşə bilməzlər. Zülalların birləşmələri üçün zəruri olan bu uyğunluğa misal olaraq böyük pazl oyununu qeyd edə bilərik. Əgər bir pazl dənəsinin girinti və çıxıntısı yerinə oturmazsa, şəkil tamamlanmaz. Zülallarda da buna oxşar bir vəziyyət vardır. Birləşməli zülalların birinin belə əlaqə forması uyğun gəlməzsə, böyük bir molekul yararsız vəziyyətdə qalacaq. 16

Birləşmiş zülallar orqanizmdəki funksiyalarını yerinə yetirmək üçün bundan başqa da tam lazımi sayda birləşməlidir. Buna insulin hormonunu misal göstərmək olar. Bu zülal birdən çox amin turşusu zəncirinin birləşməsi ilə orqanizmdəki şəkər artığını depolama əmrinin verilməsini təşkil edir. İnsulinin quruluşundakı bir pozuntu bu molekulu yararsız vəziyyətə gətirir və insanın şəkər xəstəsi olmasına səbəb olur. Çünki insulin öz funksiyasını yerinə yetirmədiyi zaman orqanizmə daxil olan şəkər tam istifadə edilmədən və ehtiyac üçün depolanmadan orqanizmdən xaric olur. Bunun nəticəsində də orqanizmin fəaliyyəti zamanı lazım olduqda nə qanda, nə də depoda şəkər olmur. Başqa sözlə, hüceyrəyə lazım olan enerji qarşılanmır. Belə olan halda da ölüm qaçılmaz olur.

Eynilə, bu formada insan orqanizmində mövcud olan təxminən iki yüz növ hüceyrənin heç birində zülal strukturunda və formasında bir xəta yaranmamalıdır. Belə bir yaranış yalnız çox üstün bir yaradılışla yarana bilərdi. Belə ki, bu yaradılışın hər mərhələsində son mərhələnin, yəni məqsədin bilgisinə uyğun plan qurulur və hərəkət edilir. Bir zülal olan və böyrəküstü vəzisinin hüceyrələri tərəfindən sekresiya edilən adrenalin hormonu yalnız lazımi quruluşda olduqda əzələ, qəlb və qan hüceyrələri tərəfindən tanınır və bu hüceyrədəki fəaliyyətlərə xəbərdarlıq verə bilir. Bunun nəticəsində də orqanizmin fiziki və maddi təzyiqlərə qarşı qorunmasını təmin edir. Eyni şəkildə, orqanizmdə öz funksiyasını yerinə yetirən bütün ferment zülalları da yalnız malik olduqları forma hesabına hüceyrələrin bölünməsində, enerjinin alınmasında, molekulların daşınmasında və bundan daha artıq funksiyaları heç bir əksikliyə yol vermədən yerinə yetirə bilir.

Müasir texnologiyanın bizə verdiyi imkanlarla canlı aləmin molekullarını tədqiq edən biokimyaçıları heyrətə gətirən bu molekullar haqqında əldə edilən hər yeni məlumat bu bənzəri olmayan yaradılışı daha da qabarıq şəkildə nümayiş etdirmiş və belə bir sistem qarşısında təsadüflərin məntiqdən kənar olduğunu göstərmişdir. Təkamülçülərin bu qədər mürəkkəb və üstün tərtibata malik quruluşların təsadüflər nəticəsində əmələ gəlmələrini iddia etmələri və təsadüflərə yaradıcı bir ilaha inan kimi inanmaları, çox mühüm bir məntiq pozuntusunun təcəssümüdür. Lakin ağıl, vicdan sahibi səmimi insanlar həqiqətləri görə bilənlərdir. Bu həqiqət Quranda belə bildirilir:

Sizin ilahınız Tək olan İlahdır. Ondan başqa ilah yoxdur, Mərhəmətlidir, Rəhmlidir. (Bəqərə surəsi, 163)

HÜCEYRƏDƏKİ BƏNZƏRSİZ İSTEHSAL: ZÜLAL SİNTEZİ

Canlıların həyatında mühüm rol oynayan zülalların hüceyrə daxilində sintezi dünyadakı heç bir istehsal sistemi ilə müqayisə olunabilməyəcək qədər mürəkkəb, nizamlı və qüsursuzdur.

Bu mürəkkəb sintez sistemində heç bir səhvə yol verilə bilməz. Hər hansı mərhələdə yaranan bir çatışmazlıq, dərhal mühafizə nəzarət sistemi tərəfindən aradan qaldırılır. Bu qayda ilə, canlının həyatını təmin edən zülallar heç bir nöqsan olmadan lazımi vaxtda, lazımi yerdə və lazımi qaydada sintez edilir.

Zülalın sintezinin digər bir möcüzəli xüsusiyyəti də çox yüksək sürətlə yerinə yetirilməsidir. Məsələn, 100 amin turşusundan ibarət olan zülal molekulu E.coli bakteriyasının hüceyrəsi tərəfindən 5 saniyədə sintez edilir. Bu, elə bir sürətdir ki, dünyada heç bir səhvə yol vermədən bu sürətlə bütün istehsal prosesini başdan sonra qədər yerinə yetirəcək fabrik mövcud deyil. Bu sürət canlı üçün olduqca əhəmiyyətlidir, belə ki, hüceyrələrin yaşamlarını davam etdirməsi üçün hər dəqiqə çoxsaylı zülala ehtiyac yaranır. 17

Zülal sintezi zamanı isə bir çox zülal eyni anda fəaliyyət göstərir. Hüceyrə daxilində zülalın sintezi üçün lazımi bütün hissələr heç bir nöqsan olmadan bir yerdə işləyir. 80-dən çox ribosom zülalı, 20-dən çox amin turşusu barədə məlumat daşıyan molekullar, 12-dən çox köməkçi ferment, 100-dən çox yekun işləri görən fermentlər, 40-dan çox RNT molekulu olmaqla, təqribən 300 makromolekul bir-biriləri ilə uzlaşaraq zülalın sintezində iştirak edir. 18 Böyük mühəndis qrupunun belə çətinliklə uzlaşdıra biləcəyi qüsursuz istehsal prosesi millimetrin mində biri qədər kiçik bir sahədə ondan dəfələrlə kiçik yüzlərcə molekulun gərgin fəaliyyəti nəticəsində həyatın davam etdirilməsini təmin edir. Bu istehsal prosesində iştirak edən molekullardan birinin belə çatışmaması bütün istehsal zəncirində nöqsanlar yaradır. Bu da zülalın sintezinin canlı orqanizmlərdəki “reduksiya oluna bilməyən mürəkkəb” quruluşa malik proseslərdən biri olduğunun sübutudur. Yəni belə bir sistemin içindən bir hissə belə çıxarılarsa, bütün quruluş dağılar. Məsələn, sadəcə sintez prosesini yekunlaşdıran və sintez edilən yeni zülalı azad edən elementin (zülalın) olmaması zülal sintezinin balansını pozmaq üçün kifayətdir. Bu cür planlaşdırılmış şəkildə və toplu şüurla hərəkət edərək özünü biruzə verən mövcudiyyət yalnız Allahın yaratması ilə mümkündür.

Hər bir mərhələsi böyük diqqət, plan və ağılla təşkil edilən bu yaradılış möcüzəsində iştirak edən bəzi heyrət doğuran təfsilatlar barədə aşağıdakı abzaslarda oxuya bilərsiz.

Lakin bu proseslərin təsvirini oxumağa başlamamışdan əvvəl çox vacib bir həqiqəti xatırlatmaq yerinə düşər. Növbəti səhifələrdə oxuyacağınız sintez prosesinin elementləri hüceyrə daxilində yerləşən orqaniodlər və molekullardır. Bu molekulların quruluşunu daha dəqiq tədqiq etdiyimiz zaman onlardan daha kiçik olan amin turşuları ilə rastlaşırıq və onların da əsası şüursuz və cansız atomlardan təşkil edilmişdir. Karbon, hidrogen, oksigen, azot kimi atomların birləşməsi ilə əmələ gələn bu qruplar, onlardan gözlənilməyən bir ağıl və şüurla insanların yerinə yetirə bilməyəcəyi prosesləri həyata keçirirlər.

Lakin şüursuz atomların şüurlu hərəkət etməsini təmin edən, atomları həmin sahə üzrə professorlardan daha uğurlu fəaliyyətini təmin edən nədir? Beləliklə, sonrakı abzaslarda bu müvəffəqiyyətin cansız, şüursuz atomların və molekulların özlərinə aid olmadığı, bütün bu varlıqların göydən yerə qədər hər şeyi idarə edən Allahın qüdrəti ilə hərəkət etdiyinin izahı veriləcək.

Sintez başlayır: ilk siqnal

Orqanizmdə zülala tələbat yarandığı zaman belə tələbat haqqında məlumat sintezin həyata keçiriləcəyi hüceyrələrin nüvələrində yerləşən DNT molekuluna çatdırılır. Burada diqqət edilməli mühüm bir məqam var; orqanizmdə hər hansı zülala tələbatın olduğu zaman özləri də zülal olan məlumat daşıyıcıları hara gedəcəklərini bilərək bütün orqanizmdə lazımi yeri taparaq, tələb barədə məlumatı düzgün yerə, düzgün şəkildə çatdıra bilir. Bu məlumat mübadiləsini təmin edən zülal, özünə görə qaranlıq bir dəhliz olan orqanizmin içində yolunu azmadan tapır, daşıdığı məlumatı itirmədən və ya hər hansı hissəsini zədələmədən lazımı yerə çatdırır. Bu, o deməkdir ki, hər bir iştirakçı daşıdığı vəzifədən xəbərdardır.

Hüceyrə nüvəsinə gələn məlumat bir sıra mürəkkəb və son dərəcə mütəşəkkil bir prosesdən sonra zülala çevrilir. Zülala olan tələbin orqanizmdəki 100 trilyon hüceyrə arasından seçilərək düzgün hüceyrəyə çatdırılması, məlumatı alan hüceyrənin ondan nəyin tələb olunduğunu başa düşərək dərhal işə başlaması və qüsursuz nəticənin alınması insanda heyranlıq oyadan hadisələrdir. Çünki burada bəhs olunan şüur, ağıl, bilik və iradə sahibi insanlardan ibarət bir qrup deyil, fosfor, karbon, yağ kimi maddələrdən təşkil edilən şüursuz və gözlə belə görünməyəcək qədər kiçik varlıqlardır. Bu molekulların tək başlarına xəbər vermə, anlama və müəyyən etmə kimi qabiliyyətləri və iradələri yoxdur. Bütün molekullar kimi onlar da Allahın onlara verdiyi xüsusi forma və ilham ilə hərəkət edərək belə şüurlu davranışlar göstərirlər.

Təlimatın alınmasından sonra ilk iş, sintezi tələb olunan zülalla bağlı məlumatın DNT-dən alınmasıdır.

Və sifariş verilir

Orqanizmdə müəyyən funksiyaları yerinə yetirən zülallara aid məlumatlar hüceyrə nüvəsində yerləşən DNT molekulunda saxlanılır. Yəni bir zülalın sintez ediləcəyi zaman bu zülalla bağlı məlumatlar DNT-dən alınır. Lakin bunun üçün DNT-nin tələb olunan zülal haqqındakı məlumatı tam və düzgün şəkildə başa düşməsi və düzgün məlumatı verməsi gərəkdir. Bu, bir kimyaçının sintez zamanı ona lazım olacaq xam maddələri və sintezi həyata keçirmək üçün lazım olan bütün texniki məlumatları səlahiyyətli yerdən tələb etməsinə bənzəyir. Bir kimyaçı bunu qarşısındakı şəxs və ya qurumdan yazılı şəkildə və ya şifahi olaraq tələb edə bilər; beləliklə, DNT-dən bir zülalın formulunu tələb etmək üçün xüsusi bir dildən istifadə edilir. Bu dilin 4 hərfdən ibarət olan bir əlifbası var.

DNT molekulu 4 fərqli nukleotidin fərqli sıralama ilə bir-birinin ardınca düzülməsindən əmələ gəlir. Bu dörd fərqli nukleotid sahib olduqları molekulların adlarıyla adlanırlar; A (Adenin), G (Guanin), C (Citosin) və T (Timin). Bu molekulların düzülüşləri canlı orqanizmin istifadə edəcəyi bütün zülallarının necə olmasına dair məlumatı təşkil edir. Yəni hər bir insanın hüceyrələrindəki DNT-də özünə aid səciyyəvi xüsusiyyətləri yaradan zülallar barədə məlumat 4 hərfli xüsusi bir əlifba ilə yazılmışdır və bu məlumatlar bir kitabxana dolusu ensiklopediyaya yerləşəcək qədər çoxdur.

Millimetrin mində birindən daha kiçik bir yerdə belə cildlərlə ensiklopediyaya yerləşə bilən məlumatın şifrələnməsi fövqəltəbii bir hadisədir. Bu məlumat yazılı hala salındıqda, hər biri 500 səhifəlik 1000 ensiklopediya uzunluğunda olacaqdır. Bu böyüklüyündə əsər isə bu günə qədər hələ yazılmamışdır. Bu kodlaşma dünyada məşhur Britannika ensiklopediyasından 20 dəfə uzundur. 19 Bugünkü günümüzdə məlumatın yaddaşda saxlanılması üçün çox yüksək həcmli kompyuter çipləri düzəldilmişdir. Hal-hazırda fərqli şifrələmə sistemləri ilə bu həcmi artırmaq üçün çox yüksək maliyyə vəsaiti tələb edən əməliyyatlar həyata keçirilir. Lakin DNT molekulunda zülal məlumatlarının şifrələnməsi dünyada istehsal edilmiş heç bir texnologiya ilə müqayisə edilə bilməyəcək üstün bir bacarıqla yaradılmışdır. Belə ki, yerləşdiyi yerdə maksimum şifrələnmə həcminə sahibdir. 20 Belə qüsursuz bir məlumatın yaddaşda saxlama sisteminin təsadüfən meydana gəldiyini demək isə böyük məntiqi pozuntudur.

Hüceyrə daxilindəki proseslərin xətasız yerinə yetirilməsi, ehtiyacın düzgün şəkildə qarşılanması, qısaca olaraq hüceyrənin yaşaya bilməsi üçün düzgün zülalın sintezi böyük əhəmiyyət daşıyır. Bu səbəbdən, hansı zülalın sintez edilməsinin lazım olduğu barədə məlumat alındıqdan sonra DNT-dən düzgün məlumat seçilərək alınmalıdır. Bəs bu seçimi kim edəcək?

Həyat üçün vacib olan sintez prosesini həyata keçirmək üçün lazımi xam maddə illərlə təhsil aldıqdan sonra çoxillik elmi təcrübəyə sahib olan, ixtisaslaşmış, ağıllı, təcrübəli, görmə və eşitmə qabiliyyəti olan bir alim deyil, şüursuz atomların birləşməsindən əmələ gəlmiş bir molekuldur. Bu həyati əhəmiyyət kəsb edən seçmə əməliyyatını yerinə yetirən, yenə mükəmməl bir quruluşa sahib bir zülal olan RNT polimeraza fermentidir. Bu fermentin icra etdiyi iş olduqca mürəkkəbdir. Hər şeydən əvvəl, 3 milyard hərfdən ibarət olan DNT molekulunun içindən sintez ediləcək zülalla bağlı lazımlı hərfləri seçmək lazımdır. Polimeraz fermentinin 3 milyard hərfdən ibarət olan DNT molekulunun içindən bir neçə sətirlik bir məlumatı taparaq üzə çıxarması 1000 cildlik bir ensiklopediyanın hər hansı bir səhifəsində təlimatsız bir neçə sətirlik yazını tapmağa bənzəyir.

Bu, üzərində düşünülməsi vacib olan bir məsələdir. Göründüyü kimi, insan DNT-sində yerləşən məlumatların oxunması üçün dünya səviyyəsində həyata keçirilən İnsan Genomu Layihəsi (Human Genom Project) çərçivəsində, dünyanın yüzlərlə ən qabaqcıl elm xadimləri ən təkmilləşmiş və ən yüksək texnologiyaya ilə təmin edilmiş laboratoriyalarda 10 ildir gecə-gündüz işləyərək DNT-dəki məlumatın bir hissəsini oxuya bilmişlər. Bundan əlavə, böyük bir hissəsini sadəcə oxuya biliblər, hansı hərflərin hansı zülal və ya gen üçün istifadə edildiyini hələ də müəyyən etmək mümkün olmamışdır. Buna baxmayaraq, insan orqanizmində 100 trilyon hüceyrənin içində, hər an trilyonlarla RNT polimeraz fermenti DNT-dəki məlumatı əvvəldən axıra qədər oxuyur və bundan başqa da özündən tələb edilən məlumatı heç bir əksik olmadan, səhvsiz və qüsursuz şəkildə çıxarıb verə bilir. Belə böyük sürət, bacarıq, ağıl, bilik, axtarış qabiliyyəti, şüur tələb edən funksiyanı yerinə yetirən isə şüursuz atomların bir yerə toplaşması ilə əmələ gələn bir molekuldur. Təkamülçülərin belə bir sistemin ildırımların, titrəyişlərin nəticəsində əmələ gəldiyini iddia etmələri olduqca heyrətamiz hadisədir.

Polimeraz fermentinin sintez ediləcək zülalla bağlı məlumatı DNT molekulu üzərində tapdıqdan sonra daha da vacib bir funksiya meydana gəlir. İndi isə vacib olan şüur və bacarıq əlaməti göstərməli, bu məlumatı sintez olunan yerə gedə biləcək qaydada üzünü çıxarmalıdır.

Sifarişin nüsxəsi çıxarılır (transkripsiya)

Sifariş edilən məlumatın, yəni DNT-dən alınan məlumatın düzgün nüsxələnməsi çox vacibdir. Çünki sintez zamanı istifadə ediləcək bütün məlumatlar bu sifariş edilən məlumatdan oxunur. Həmin sifariş edilmiş məlumatın nüsxələnməsi zamanı meydana gələ biləcək bir səhv belə canlı üçün ölümcül ola bilər. Məsələn, qanda toxumalara oksigen daşıyan hemoqlobin zülalını təşkil edən amin turşusu zəncirində 600 amin turşusundan bir dənəsi belə yerini dəyişərsə, bu, hemoqlobinin tamam başqa bir quruluşa malik olmasına və öz funksiyasını yerinə yetirə bilməməsi ilə nəticələnər. Bu qaydada pozulmuş hemoqlobinlər oksigeni daşıya bilmədiklərinə görə, talassemiya kimi tanıdığımız ölümcül xəstəlik ortaya çıxa bilər.

Nüsxələmə prosesinin başlaması üçün çox mühüm bir maneə aşılmalıdır. DNT molekulunun spiralvari pillələrə oxşayan bir-birinə dolanmış qolları nüsxələmə prosesi üçün ayrılmalıdırlar. Bu ayrılma prosesində yenə RNT polimeraz fermenti fəaliyyət göstərir. RNT polimeraz şifrələnəcək genin başlanğıcından 35 hərf əvvələ bağlanaraq bir-birinə dolanan pillələr formasında olan DNT-nin pillələrini zəncirbənd açırmış kimi açır. Bu açılma çox sürətlə həyata keçirilir. Belə ki, belə sürət DNT-nin isinməsinə səbəb ola, bununla da yanma təhlükəsi yarada bilər. Lakin bu sistem elə nöqsansız qurulmuşdur ki, bu təhlükə də nəzərə alınmışdır. Qabaqcadan alınan bir sıra tədbir sayəsində yanma təhlükəsi aradan qaldırılır; xüsusi bir ferment, yarana biləcək təhlükədən xəbərdar olmuş kimi DNT-nin açılmış spiralının iki ucundan tutaraq sürtünmənin qarşısını alır. Və yenə də xüsusi fermentlər DNT-nin açılması müddətində onların bir-birinə dolaşmasının qarşısını alır. Bu fermentlər olmazsa, “məlumat RNT-si” adlandırılan sifarişin nüsxələnməsi mümkün olmazdı. Belə ki, zəncirbənd kimi açılan DNT spiralının qolları nüsxələmə prosesi başlanmadan yenidən bir-birinə dolana bilər və sürtünməyə görə isə DNT-nin strukturu pozula bilər. Göründüyü kimi, hər mərhələdə onlarla ferment və zülal iştirak edir və hamısı bir-biri ilə tam uyğunluq içində öz funksiyalarını yerinə yetirirlər.

Bu məqamda aşağıdakıları bir daha xatırlatmaqda fayda var: bu məlumatları oxuyarkən yadda saxlamaq lazımdır ki, bütün bunları yerinə yetirən şüursuz molekullardır. Ferment də, zülal da bu qəbildən olan molekullardır. Bu molekulların hər biri üstün bir elmlə və funksiyasını dərk etməklə təmin edilmiş kimi öz funksiyalarını yerinə yetirir.

Alınmış belə xüsusi tədbirdən sonra keçilməli daha bir neçə mərhələ var. Məsələn, istənilən zülalın amin turşularının düzülüşünə daxil olan məlumat böyük DNT molekulunun hər hansı hissəsində yerləşə bilər. Belə olan halda, müxtəlif yerlərdə yerləşən şifrələri nüsxələmək üçün polimeraz fermenti hansı işi görür? DNT-nin hissəsini qopara bilməz, ona lazım olmayan şifrələrdən yan keçə bilməz. Əgər düz xətt boyunca gedərsə, lazımsız məlumatları da nüsxələyər və tələb olunan zülal meydana gəlməz.

Bu məsələnin həlli üçün qeyri-adi şüur əks etdirən daha bir hadisə baş verir və DNT nüsxələmə prosesinə kömək etməli olduğunu bilirmiş kimi, bükülərək, lazım olmayan şifrə sırasını xaricə tərəf burur. Beləliklə, bir-birinin ardınca oxunmalı, lakin arada başqa şifrələr də olduğu üçün bir-birindən uzaq qalan şifrə sıralarının ucları bir-biriləri ilə birləşir. Beləliklə, nüsxələnməsi lazım olan şifrələr tək bir xətt üzərinə gəlmiş olur. Bu qaydada polimeraz fermenti sifarişi sintez ediləcək zülal üçün rahatlıqla nüsxələyə bilir.

Bəzən də lazım olmayan şifrələrin ələnməsi üçün başqa bir metoddan da istifadə edilir. Bu metodla RNT polimeraz fermenti lazımsız şifrələr də daxil olmaqla, geni əvvəldən axıra qədər nüsxələyir. Bundan sonra, hadisə yerinə gələn “spliceosome” fermentləri lazımsız şifrələri bir halqa şəklində bükür və atır. Bunun həyata keçməsi üçün bu fermentlər əllərindəki reseptlə DNT-dən nüsxələnən məlumatları müqayisə edib lazım olmayanları müəyyən etməlidirlər. Sizin əlinizə hərflərlə dolu ucsuz bucaqsız iki siyahı verilsə və onlardan lazımsızları müəyyən edib atmaq tələb edilsə, bu məqsədlə ikisini də diqqətlə oxuyub, sətir-sətir yoxlamaq lazım olar. Bunun üçün həm hərfləri tanımalı, həm tələb olunan məlumatın nə olduğunu bilməli, həm də nəyi nə üçün etdiyinizi bilməlisiz. Bu səbəbdən də hər hansı biologiya kitabında, ya da sənədli filmdə “seçir, bükür və atır“ kimi ifadələri insanları aldatmamalıdır. Çünki burada müqayisə edən, müəyyən edən, axtaran, bir-birindən ayıran, seçən, bükən və atan karbon, turşu və fosfat kimi cansız və şüursuz maddələrin birləşməsi ilə əmələ gələn beyni olmayan, görməyən, eşitməyən maddələrdir.

DNT-dən sifarişin nüsxələnməsi zamanı baş verən təəccüblü və qeyri-adi hadisələr bununla bitmir. Nüsxələməni kimsə dayandırmalıdır, əks halda, polimeraz fermenti geni əvvəldən axıra qədər nüsxələyər. Zülalı kodlaşdıran genin sonunda həmin genin başa çatdığını göstərən bir kodon var. (DNT-dəki şifrəni əmələ gətirən nukleotidlərin hər üçlük (triplet) qrupuna kodon deyilir). RNT polimeraz dayanma kodonuna çatanda nüsxələmə prosesinin dayandırılmasının lazım olduğunu başa düşür və üzərində zülal üçün lazım olan məlumatı daşıyan məlumat RNT-si ilə birgə DNT-dən ayrılır. Lakin bu nöqtədə yenə çox ehtiyatla davranılır. Belə ki, məlumat RNT-si hüceyrə nüvəsindən çıxıb sintezin gedəcəyi ribosoma gedənə qədər bir xeyli yol qət edəcəkdir. Bu müddət ərzində üzərində daşıdığı məlumata heç bir zərər gəlməməlidir. Bu səbəbdən də, o, hüceyrə nüvəsindən bəzi xüsusi fermentlərin mühafizəsi altında çıxır.

Süd vəzi ağrıları

Süd vəzi ağrıları (mastalgiya) bir və ya ikitərəfli olur. Bu əlamət süd vəzilərində ağırlıq və şişkinlik, eləcə də gilədən axan ifrazatla müşayiət olunur. Süd vəzi ağrıları hormonal dəyişikliklər, bu orqanın xoş və bədxassəli şişləri, iltihabi və infeksion xəstəliklər nəticəsində əmələ gəlir. Ağrının səbəbini üzə çıxarmaq üçün USM, rentgenoqrafiya, invaziv üsullar, laborator analizlər lazım gəlir. Ağrı sindromu analgetiklər, hormonal preparatlar və fizioterapiya ilə aradan qaldırılır.

Süd vəzi ağrılarının səbəbləri

İri döş

4-cü və daha böyük ölçülü süd vəzilərinə malik qadınlarda günün sonunda döşlərdə ağırlıq və ağrı hissi yaranır. Onların sallanması onurğanı daha da yükləndirir. Ağrı küt və qeyri-intensiv olub, horizontal vəziyyətdə xeyli azalır. Süd vəzi ağrıları ilə yanaşı kürək hissədə sızıltı müşahidə olunur.

İri döşlü qadınlarda mastalgiyaya adətən düzgün seçilməmiş büstqalter səbəb olur. Pasiyentlər süd vəzilərində orta intensivlikli ağrlardan şikayətlənirlər. Döşə ehtiyatsız toxunduqda ağrı güclənir. Bu əlamətlər hər gün təkrarlanarsa və yaxud ağrı kəskinləşərsə, mütləq həkimə müraciət etmək lazımdır.

İdman məşqləri

İntensiv formada idmanla məşğul olan və döş əzələlərini böyüdən qadınların əksəriyyətində süd vəzi proyeksiyasında ağrı formalaşır. Əzələ ağrıları məşqdən sonra miofibrillərin ödemi və toxumalarda süd turşusunun toplanması ilə əlaqədar yaranır. İstirahət etdikdə əlamətlər öz-özünə keçib gedir. İdmandan sonra ağrının uzun müddət və kəskin formada davam etməsi patologiyanın olmasından xbər verir. Belə vəziyytlərdə mütəxəssisin konsultasiyası tələb olunur.

Aybaşı siklində süd vəzi ağrıları

Aybaşıdan əvvəl müəyyən hormonal dəyişikliklər mastalgiya törədir. Estrogenlərin kəskin azalması nəticəsində süd vəzi toxuması şişkinləşir, mülayim intensivlikli küt ağrılar meydana çıxır. Pasiyentlər döşə toxunduqda və büstqalter geyindikdə ağrının gücləndiyini bildirirlər. Əksər hallarda menstrual axıntının başlanmasından 1-2 gün keçdikdə süd vəzi ağrıları da itir.

Bir qrup qadınlarda ağrılara aybaşı siklinin ortasında, yəni ovulyasiya vaxtı da rast gəlinir. Bu dövrdə süd vəziləri mayalanma prosesinə hazırlaşır, sekretor hüceyrələrin həcmi artır. Şiklik ağrıların güclənməsi və yaxud tutmaşəkilli xarakter alması tibbi yardım tələb edən patoloji səbəblərə işarədir.

Hamiləlik və laktasiya dövründə süd vəzi ağrıları

Hamiləliyin ilk trimestrindən başlayaraq, hər 2 süd vəzisində struktur dəyişiklikləri gedir. Bu proseslər orqanizmi südvermə prosesinə hazırlayır. Hamilə qadınların döşlərində daimi ağırlıq, ağrı və şişkinlik yaranır. Ağrı kəskin olmadığından ciddi diskomfort törətmir. Doğuş vaxtı yaxınlaşdıqda gilədən cüzi miqdarda (1-2 damcı) sarımtıl maye axa bilər.

Normada süd vermə dövründə ağrı hissi olmur. Diskomfort əməzdirmə arası intervalın pozulması ilə əlaqəlidir. Belə ki, süd alveolyar toxuma və süd axacaqlarında toplanaraq, ağrı törədir. Əmizdirmə texnikası pozulduqda, körpənin dişləri çıxdıqda gilədə çatlar və zərif dəridə eroziya əmələ gəlir. Bu isə areolada kəskin, lokal ağrı ilə müşayiət olunur.

Mastopatiya ilə əlaqəli süd vəzi ağrıları

Vəzi toxumasının fibroz-kistoz dəyişiklikləri ağrı hissinin ən geniş yayılmış patoloji səbəblərindəndir. Düyünlü mastopatiya zamanı ağrı bir döşdə lokalizasiya olunur. Aybaşı siklinin 2-ci fazasında süd vəzi ödemləşir, ölçüsü böyüyür. Bununla əlaqədar ağrılı olur. Sızıltılı, deşici ağrılar çox vaxt çiyin və kürəyə irradiasiya edir.

Diffuz mastopatiya üçün bütün döş qəfəsinə yayılan əzabverici ağrılar xarakterikdir. Aybaşıdan əvvəl süd vəzi şişir, onun toxumaları sərtləşir, hətta yüngül toxunuşdan ağrı sindromu güclənir. Qanlı axıntıların başlanması ilə ağrı tədricən azalır. Müntəzəm, güclü ağrılar yuxu və iştahı pozur.

Mastit zamanı süd vəzi ağrıları

İnfeksion xəstəliklər süd vəzisində şiddətli ağrıya səbəb olur. Bu, irinli proseslər və sinir uclarını qıcıqlandıran patoloji iltihab mediatorlarının təsiri ilə izah olunur. İrinli mastit üçün kəskin, dözülməz süd vəzi ağrıları səciyyəvidir. Ağrı vertikal vəziyyətdə artır, döşü bir qədər yuxarı qaldırdıqda qismən zəifləyir. Döş gilələrindən üfunətli, sarı-yaşılımtıl maye ifraz olunur.

Güclü ağrılar xəstəni yatmağa qoymur. Yüksək qızdırma və intoksikasiya vəziyyəti ağırlaşdırır. Mastitin irinsiz formasında ağrı hissi bir qədər yüngül olur, bədən temperaturunun 38,5°С-ə qədər yüksəlməsi fonunda döşdə daimi, küt ağrılar müşahidə edilir. Areola nahiyəsini basdıqda, süd vəzinin zədələnmiş hissəsinə toxunduqda diskomfort artır.

Ağır vəziyyətlərdə irinli iltihab abseslə əvəz olunur, ağrı xeyli güclənir. Həmin sahədə dəri al qırmızı rəng alır, toxunduqda ağrı şiddətli olur. Gilədən axıntılara rast gəlinmir. Ağrı sindromu fonunda bədən hərarəti yüksək səviyyəyə qalxır.

Gilələrin xəstəlikləri

Gilənin ekzemasında əvvəlcə areolada (giləni əhatə edən tünd dəri) qaşınma və diskomfort əmələ gəlir. Bir neçə gündən sonra kəskin ağrı ilə müşayiət olunan polimorf səpgilər formalaşır. Zamanla qovuqcuqlar eroziyaya və xırda xoralara çevrilir, ağrı sindromu daha da artır. Qadın sağaldıqca ağrı hissi tədricən azalır, xüsusən gecə saatlarında intensiv qaşınma meydana çıxır.

Zədələnmiş tərəfdə süd vəzi ağrları gilənin bakterial və virus mənşəli iltihabında yaranır. Əlamətlər areolada lokalizasiya olunur, bəzən isə patoloji proses döşü əhatə edən toxumalara yayılır. Giləni basdıqda irinli və yaxud qanlı sekret xaric olur. Müalicə aparılmadıqda sepsis baş verə bilər.

Travma zamanı süd vəzi ağrıları

Döş nahiyəsində zərbə dəydikdə qəfil, güclü ağrı baş verir. Əzilmənin dərəcəsindən asılı olaraq, ağrı bir neçə saatdan bir neçə günə qədər davam edir. Ağırlaşmamış hallarda dəridə qançır formalaşır, vəzili parenxima dəyişilməz qalır. Zərbə güclü olduqda ağrı sindromu ən azı 1 həftə sürür, gilədən qanlı maye axır.

Süd vəzi ağrılarına nəinki birbaşa mexaniki təsirlər, həmçinin dar büstqalter də səbəb olur. Döşün uzunmüddətli, travmatik sıxılması nəticəsində mikrosirkulyasiya pozulur, ağrı hissi meydana çıxır. Gecə saatlarında vəzinin şişkinliyi və həssaslığı artdığından əlamətlər də güclənir.

Xoşxassəli törəmələr

Süd vəzi kistasının və adenomanın başlanğıc mərhələlərində hər zaman ağrıya təsadüf olunmur. Belə vəziyyətlərdə aybaşıdan əvvəl diskomfort və ağırlıq hissi olur. Törəmənin ölçüsü artdıqca və hormonal fon dəyişdikcə ağrı daimi xarakter alır, süd vəzisi bərkiyir, şişkinləşir. Bəzən süd vəzidəki sərtləşmə xəstənin özü tərəfindən aşkar olunur.

Xoşagəlməz hissiyyatlar uzun müddət xəstəliyin yeganə əlaməti olur. Zaman keçdikcə ağrılara döş giləsindən şəffaf və yaxud ağımtıl maye ifrazı qoşulur. Axacaqdaxili papillomada ağrı ilə yanaşı, qatı yaşıl axıntı nəzərə çarpır. Lipoma üçün həcmli törəmə proyeksiyasında yüngül ağrı xarakterikdir.

Bədxassəli şişlərdə süd vəzi ağrıları

Süd vəzi xərçənginin gecikmiş mərhələlərində qadınları dözülməz ağrılar narahat edir. Başlanğıcda döşdə yüngül ağrı və diskomfort yaranır.

Xəstə süd vəzini əllə yoxladıqda qeyri-düzgün formalı, bərt konsistensiyalı, ağrılı törəmə aşkarlayır. Bu hissədə dəri örtüyü «limon qabığını» xatırladır və daxilə batır. Ağrının qoltuqaltına yayılması prosesə limfa düyünlərinin cəlb olunmasına dəlalət edir.

Döş fəqərələrinin osteoxondrozu

Fəqərə qığırdaqlarının birləşdirici toxumasının degenerativ dəyişiklikləri sinirlərin zədələnməsinə gətirib çıxarır. Onuğanın döş şöbəsinin osteoxondrozunda ağrı nəinki kürəkdə, həm də süd vəziləri nahiyəsində baş verir. Ağrı hissi güclü və tutmaşəkilli olub, adətən bədən vəziyyətini dəyişdikdə güclənir.

Bu xəstəlik qabırğaarası nevralgiyanın inkişafına səbəb olur. Nevralgiya qabırğalarda və süd vəzilərində yandırıcı, deşici ağrılarla gedir. Ehtiyatsız toxunuş və dar geyimlər ağrının gücünü artırır. Əksər hallarda ağrı kürək və körpücük sümüklərinin proyeksiyasına irradiasiya edir.

Farmakoterapiyanın ağırlaşmaları

Süd vəzi ağrıları qadın cinsi hormonlarının (oral kontraseptivlər, klimaks dövründə estrogen törəmələri) qəbulu fonunda meydana çıxa bilər. Belə hallarda mastalgiya güclü olmayıb, aybaşıönü ağrını xatırladır. Neyroleptiklər, antidepressantlar və trankvilizatorlarla müalicə dövründə də süd vəzi ağrıları yarana bilər.

Nadir səbəblər

• Yatrogen vəziyyətlər:abort və döş qəfəsi nahiyəsində həyata keçirilən əməliyyatların ilk günlərində
• Döş implantlarının qoyulması
• Qabırğaarası mialgiya
• Endokrin xəstəliklər: hipofiz, qalxanabənzər və böyrəküstü vəzlərin patologiyaları
• Süd vəzilərinin vərəmi

Süd vəzi ağrılarının diaqnostikası

Bu problemin həlli ilə mammoloq məşğul olur. Ehtiyac yarandıqda digər mütəxəssislər konsultasiya üçün cəlb olunur. Diaqnostika prosesində təkcə süd vəziləri deyil, ağrıya səbəb ola biləcək digər orqan və sistemlər də yoxlanılır. Adətən aşağıdakı informativ üsullardan istifadə edilir:

• Ultrasəs müayinəsi. Süd vəzinin USM cavan qadınlara göstərişdir, çünki onlarda döşün vəzili parenximası sonoqrafiyada daha yaxşı görünür. Müayinə əsnasında girdə törəmələr və yaxud diffuz dəyişikliklər üzə çıxarılır. Qalın divarlı və hipoexogen möhtəviyyatlı boşluğun aşkarlanması absesə dəlalət edir. Döş osteoxondrozu Döş osteoxondrozuDöş osteoxondrozuDöş osteoxondrozu
• Mammoqrafiya. 40 yaşdan yuxarı qadınların skrininq müayinəsidir. Cavan qadınlarda isə törəmənin ölçü və lokalizasiyasını dəqiqləşdirmək məqsədilə aparılır. Mammoqrafiyanın köməyilə şişin sərhədləri, daxili quruluşu dəqiqləşdirilir. İltihabi proseslərdə yayılmış, qeyri-spesifik quruluş dəyişiklikləri üstünlük təşkil edir.
• Rentgenoqrafiya. Onurğa sütununun rentgenoqramması fəqərələrin vəziyyətini qiymətləndirməyə, patoloji yerdəyişməvə deformasiyaları üzə çıxarmağa imkan verir. Osteoxondroza şübhə yarandıqda tomoqrafiya (KT və yaxud MRT) təyin olunur. Bu müayinələrdə qabırğaarası disklər və qığırdaq toxuması yaxşı vizualizasiya olunur.
• Biopsiya. Güclü süd vəzi ağrıları və instrumental üsullarda törəmənin aşkarlanması USM nəzarəti altında nazikiynəli biopsiyaya göstərişdir. İnformativliyi artırmaq üçün yoğuniynəli trepanobiopsiya aparılır. Götürülən material histoloji və sitokimyəvi müayinəyə göndərilir.
• Laborator analizlər. Qanın ümumi və biokimyəvi analizində leykositlərin sayına və EÇS göstəricisinə diqqət yetirilir. Qanda onkomarkerlərin və autoanticisimlərin təyini diaqnostikanın spesifik üsullarından sayılır. Xəstəliyin bakteriya mənşəli olmasını dəqiqləşdirmək üçün vəzidən götürülən yaxma selektiv qidalı mühitə əkilir.
• Əlavə üsullar. Süd vəzi ağrıları qabırğaarası nevralgiya ilə əlaqəli olduqda, elektroneyroqrafiya məsləhət görülür. Bu müayinə sinir liflərinin oyanıqlığını və impulsların ötürülmə sürətini öyrənməyə kömək edir. Aybaşı siklinin müxtəlif günlərində qadın cinsi hormonlarının yoxlanılması da xüsusi əhəmiyyət daşıyır.

Süd vəzi ağrılarının müalicəsi

Diaqnoz qoyulana qədər yardım

Hormonal səbəblərdən və yaxud aybaşı vaxtının yaxınlaşması səbəbindən süd vəzilərində yaranan cüzi ağrılar təhlükəli sayılmır. Diskomfort hissini azaltmaq üçün döşləri sıxmayan iri ölçülü büstqalter geyinilməlidir. Aybaşıdan 3-4 gün qabaq süd vəzilərində ifadəli şişkinlik müşahidə edildikdə duzlu və acı ədviyyatlı yeməklərdən imtina etmək lazımdır.

Laktasion mastitin səbəb olduğu ağrıları azaltmaq üçün hər dəfə əmizdirdikdən sonra şəxsi gigiyena qaydalarına riayət edilməli, südün durğunlaşmasına yol verilməməlidir. Süd verən qadınların təbii materialdan büstqalter geyinməsi tövsiyə olunur. Ümumi vəziyyətin pozulması ilə gedən uzunmüddətli ağrılar patoloji proseslərdən xəbər verir. Bu halda mütləq həkimə müraciət olunmalıdır.

Konservativ terapiya

Həkim taktikası ağrının etioloji faktorundan asılıdır. Adətən xəstələrə etiotrop və patogenetik müalicə təyin edilir. Medikamentlər fizioterapevtik üsullarla (elektroforez, kompress) kombinə edilir. Fizioterapiya yalnız şiş xəstəlikləri inkar olunduqdan sonra aparılır. Müalicə sxeminə əsasən aşağıdakı vasitələr daxil olur:

• Analgetiklər. Süd vəzi ağrıları yuxu və iştah pozğunluğu törətdikdə, astenik əlamətlərə gətirib çıxardıqda bu dərmanlar göstərişdir. Tipik hallarda iltihab mediatorlarının səviyyəsini effektiv şəkildə azaldan və şişkinliyi götürən QSİƏP tətbiq edilir.
• Antibiotiklər. Bakterial infeksiyalarda geniş spektrli preparatlar təyin edilir. Dərman preparatları bakterioloji əkilmənin və antibiotiklərə qarşı həssaslıq testinin nəticələrinə əsasən seçilir. Terapiya kursu minimum 7 gün çəkir.
• Hormonlar. Süd vəzisindəki kəskin ağrılar aybaşıönü dövrə aid hormonal səbəblərlə bağlı olduqda, estrogen preparatlar məsləhət görülür. Həmçinin süd vəzinin xoşxassəli xəstəlikləri, mastopatiya zamanı hormonlara ehtiyac yaranır.
• İnfuziya məhlulları. Şiş və iltihabi proseslər güclü intoksikasiya ilə müşayiət edilir. Onu aradan qaldırmaq üçün kolloid və kristalloid məhlullar ilgək diuretiklərlə birgə venadaxili yeridilir.
• Sitostatiklər. Süd vəzinin bədxassəli törəmələrində kimyəvi terapiya aparılır. Dərman preparatları kurs şəklində qəbul edilir. Nəticəni gücləndirmək üçün onlar şüa terapiyası ilə tamamlanır.
• Ümummöhkəmləndirici vasitələr. Xroniki xarakterli süd vəzi ağrıları orqanizmi tükətdiyindən C və B qrup vitaminlər tövsiyə olunur. Kəskin asteniyada anabolik steroid preparatlar vacib sayılır.

Cərrahi müalicə

Süd vəzi xərçəngi — cərrahi əməliyyata mütləq göstərişdir. Nadir hallarda prosesin ilkin mərhələsində döşün sektoral rezeksiyası icra olunur. Əksər hallarda radikal mastektomiya və regionar limfa düyünlərinin çıxarılması mütləqdir. Bəzən qeyri-sabit hormonal fon və yüksək maliqnizasiya təhlükəsi olduqda xoşxassəli şişlərin çıxarılması məsləhət görülür.

İrinli iltihab zamanı süd vəzi ağrılarını azaltmaq üçün mastit yarılır və drenajlanır: kəsik flüktuasiya zonasında aparılır, boşluq antiseptiklərlə yuyulur, drenaj qoyulur. Mastitin qanqrenoz formasında süd vəzi tamamilə kəsilir.

RNT: Funksiyaları, quruluşu və növləri

The RNT və ya RNT (ribonükleik turşu) ökaryotik və prokaryotik orqanizmlərdə və viruslarda mövcud olan bir növ nuklein turşusudur. Quruluşunda dörd növ azot bazası olan bir nükleotid polimeridir: adenin, guanin, sitosin və urasil.

RNT ümumiyyətlə xətti bir şəkildə və ya bir sıra kompleks quruluşlarda (bəzi viruslar istisna olmaqla) tək bir bant şəklində tapılır. Əslində, RNT, DNT cüt sarmalında müşahidə olunmayan bir struktur dinamizmə malikdir. Fərqli RNT növləri çox müxtəlif funksiyalara malikdir.

Ribozomal RNT-lər hüceyrələrdə zülalların sintezindən məsul olan ribosomların bir hissəsidir. Messenger RNT-ləri vasitəçi kimi fəaliyyət göstərir və ribosoma genetik məlumat daşıyır, bu da mesajı nükleotid ardıcıllığından amin turşusu sırasına çevirir.

Transfer RNT-ləri, müxtəlif növ amin turşularının -20-nin ribosomlara aktivləşdirilməsindən və ötürülməsindən məsuldur. Elçi RNT-dəki ardıcıllığı tanıyan hər bir amin turşusu üçün bir RNA molekulu var.

Bundan əlavə, birbaşa protein sintezində iştirak etməyən və gen tənzimlənməsində iştirak edən digər RNT növləri var.

Struktur

RNT-nin əsas vahidləri nükleotidlərdir. Hər nükleotid bir azot bazasından (adenin, guanin, sitosin və urasil), pentozdan və fosfat qrupundan ibarətdir.

Nükleotidlər

Azot bazaları iki əsas birləşmədən əldə edilir: pirimidinlər və purinlər.

Purinlərdən alınan əsaslar adenin və guanindir, pirimidinlərdən alınan bazalar sitosin və urasildir. Bunlar ən çox yayılmış bazalar olmasına baxmayaraq nuklein turşularının daha az yayılmış digər növ bazaları da ola bilər.

Pentoza gəldikdə, bunlar d-riboz vahidləridir. Buna görə RNT-ni təşkil edən nükleotidlərə “ribonükleotidlər” deyilir.

RNT zənciri

Nükleotidlər bir-biri ilə fosfat qrupunu əhatə edən kimyəvi bağlarla əlaqələndirilir. Onları meydana gətirmək üçün nükleotidin 5 ′ ucundakı fosfat qrupu növbəti nükleotidin 3 ′ ucundakı hidroksil qrupuna (–OH) bağlanır və beləliklə fosfodiester kimi bir əlaqə yaradır.

Nükleik turşu zənciri boyunca fosfodiester bağları eyni istiqamətə malikdir. Bu səbəbdən, 3 ′ ilə 5 ′ ucu arasında ayıran ipin bir qütbü var.

Konvensiyaya görə, nükleik turşuların quruluşu solda 5 ′ uc və sağda ′ ucu ilə təmsil olunur.

DNA transkripsiyasının RNA məhsulu, bazaların yığılması ilə sarmal konformasiya şəklində sağa dönən tək bir qapalı zolaqdır. Purinlər arasındakı qarşılıqlı təsir, ölçüsünə görə iki pirimidin arasındakı qarşılıqlı təsirdən çoxdur.

RNT-də, DNT-nin ikiqat sarmalı kimi ənənəvi ikincil bir quruluşdan və istinaddan danışmaq mümkün deyil. Hər bir RNT molekulunun üç ölçülü quruluşu bənzərsiz və mürəkkəbdir, zülallarla müqayisə oluna bilər (məntiqi olaraq zülalların quruluşunu qloballaşdıra bilmərik).

RNT-ni sabitləşdirən qüvvələr

RNT-nin sabitləşməsinə kömək edən zəif qarşılıqlı təsirlər var, xüsusən də üzüklərin üst-üstə yerləşdiyi baza yığma. Bu fenomen eyni zamanda DNT sarmalının sabitliyinə də kömək edir.

RNT molekulu tamamlayıcı bir ardıcıllıq taparsa, cütləşə bilər və sağa dönən cüt zolaqlı bir quruluş meydana gətirə bilər. Əsas forma A tipidir; Z formalarına gəldikdə, bunlar yalnız laboratoriyada sübut edilmişdir, B forması müşahidə edilməmişdir.

Ümumiyyətlə, RNT-nin sonunda yerləşən və formalaşma xüsusiyyətinə malik olan qısa ardıcıllıqlar var (UUGG kimi). ilmələr sabit. Bu ardıcıllıq RNT-nin üç ölçülü quruluşunun qatlanmasında iştirak edir.

Bundan əlavə, hidrogen bağları tipik baza cütləşmələrindən (AU və CG) başqa yerlərdə də yarana bilər. Bu qarşılıqlı təsirlərdən biri ribozun digər qruplarla 2′-OH arasında meydana gəlir.

RNT-də olan müxtəlif quruluşların aydınlaşdırılması bu nuklein turşusunun çoxsaylı funksiyalarının nümayiş etdirilməsinə xidmət etmişdir.

RNT növləri və funksiyaları

İki RNT sinfi var: informasiya və funksional. Birinci qrupa protein sintezində iştirak edən və prosesdə vasitəçi kimi fəaliyyət göstərən RNT-lər daxildir; məlumat RNT-ləri, mesajlaşma RNT-ləridir.

Bunun əksinə olaraq, ikinci sinifə aid olan, funksional olan RNT-lər, yeni bir protein molekuluna səbəb olmur və RNT-nin özü son məhsuldur. Bunlar köçürmə RNT-ləri və ribozomal RNT-lərdir.

Məməli hüceyrələrdə RNT-nin% 80-i ribosomal RNT,% 15-i transfer RNT-si və yalnız kiçik bir hissəsi peyğəmbər RNT-nə uyğundur. Bu üç növ zülal biosintezi əldə etmək üçün kooperativ şəkildə işləyir.

Digərləri arasında kiçik nüvə RNT-ləri, kiçik sitoplazmik RNT-lər və mikroRNA-lar da var. Ən vacib növlərdən hər biri aşağıda ətraflı təsvir olunacaq:

Messenger RNA

Ökaryotlarda DNT nüvə ilə məhdudlaşır, protein sintezi isə ribosomların tapıldığı hüceyrənin sitoplazmasında baş verir. Bu məkan ayrılması səbəbi ilə mesajı nüvədən sitoplazmaya aparan və molekulun xəbərdar RNT olduğu bir vasitəçi olmalıdır.

Qısaldılmış mRNA olan Messenger RNA, DNT-də kodlanmış məlumatları ehtiva edən və işləyən bir zülalı meydana gətirəcək bir amin turşusu sırasını təyin edən bir ara molekuldur.

RNA termini 1961-ci ildə François Jacob və Jacques Monod tərəfindən RNT-nin mesajı DNA-dan ribosomlara ötürən hissəsini təsvir etmək üçün təklif edilmişdir.

Bir mRNA-nın DNT zəncirindən sintez prosesi transkripsiya adlanır və prokaryotlar ilə ökaryotlar arasında diferensial olaraq baş verir.

Gen ifadəsi müxtəlif amillərlə idarə olunur və hər hüceyrənin ehtiyaclarından asılıdır. Transkripsiya üç mərhələyə bölünür: başlanğıc, uzama və sonlandırma.

Transkripsiya

Hər hüceyrə bölgüsündə meydana gələn DNT replikasiya prosesi, bütün xromosomu kopyalayır. Bununla birlikdə, transkripsiya prosesi çox seçicidir, yalnız DNT zolağının xüsusi seqmentlərinin işlənməsi ilə məşğul olur və bir astar tələb etmir.

İldə Escherichia coli –həyat elmlərində ən yaxşı öyrənilmiş bakteriya – transkripsiya DNT cüt sarmalının açılması ilə başlayır və transkripsiya dövrü əmələ gəlir. RNT polimeraz fermenti, RNT-nin sintez edilməsindən məsuldur və transkripsiya davam etdikdə, DNT zənciri əvvəlki halına gəlir.

Başlama, uzanma və ləğv

Transkripsiya DNT molekulundakı təsadüfi yerlərdə başlamaz; təbliğatçılar adlanan bu fenomen üçün xüsusi saytlar var. İldə E. coli RNT polimeraz, hədəf bölgənin üstündə bir neçə baza cütü ilə birləşir.

Transkripsiya faktorlarının birləşdiyi ardıcıllıqlar fərqli növlər arasında kifayət qədər qorunub saxlanılır. Ən yaxşı bilinən promouter ardıcıllıqlarından biri TATA qutusudur.

Uzatma zamanı RNA polimeraz fermenti 5′-3 ‘istiqamətində 3’-OH ucuna yeni nükleotidlər əlavə edir. Hidroksil qrupu əlavə ediləcək nükleotidin alfa fosfatına hücum edərək nükleofil rolunu oynayır. Bu reaksiya bir pirofosfat ayırır.

3 – 5 ′ istiqamətində (yeni RNA zolağının antiparalel forması) kopyalanan xəbərçi RNT-ni sintez etmək üçün DNT zəncirlərindən yalnız biri istifadə olunur. Əlavə ediləcək nükleotid baza cütləşməsinə uyğun olmalıdır: U cütləri A ilə, G isə C ilə.

RNT polimeraz, sitosin və guanin ilə zəngin bölgələr tapdıqda prosesi dayandırır. Nəticədə yeni peyğəmbər RNT molekulu kompleksdən ayrılır.

Prokaryotlarda transkripsiya

Prokaryotlarda bir peyğəmbər RNT molekulu birdən çox zülalı kodlaya bilər.

Bir mRNA bir zülal və ya polipeptid üçün müstəsna kodlaşdırdıqda, ona monokistronik mRNA deyilir, ancaq birdən çox protein məhsulu üçün kodlaşdırarsa, mRNA polikistronikdir (bu kontekstdə sistron termininin genə aid olduğunu unutmayın).

Ökaryotlarda transkripsiya

Ökaryotik orqanizmlərdə mRNA-lərin böyük əksəriyyəti monokistronikdir və transkripsiya aparatı bu orqanizm soyunda daha mürəkkəbdir. Bunlar hər biri spesifik funksiyaları olan I, II və III olaraq qeyd olunan üç RNT polimerazına sahib olması ilə xarakterizə olunur.

I pre-rRNA-ların sintez edilməsindən məsuldur, II, mesajlaşma RNT-lərini və bəzi xüsusi RNT-ləri sintez edir. Nəhayət, III, transfer RNT-lərindən, ribosomal 5S və digər kiçik RNT-lərdən məsuldur.

Ökaryotlarda Messenger RNA

Messenger RNA, ökaryotlarda bir sıra spesifik dəyişikliklərə məruz qalır. Birincisi, 5 ′ ucuna bir “şapka” əlavə etməyi nəzərdə tutur. Kimyəvi olaraq, qapaq, sonuna 5 ‘, 5’-trifosfat bağı ilə bağlanmış 7 metilquanosin qalığıdır.

Bu zonanın rolu, RNT-ni ribonükleazların (RNT-ni daha kiçik komponentlərə ayıran fermentlər) mümkün dağıntılardan qorumaqdır.

Bundan əlavə, 3 ′ ucunun xaric olması baş verir və 80 – 250 adenin qalığı əlavə olunur. Bu quruluş polyA “quyruq” olaraq bilinir və müxtəlif zülallar üçün birləşdirici yer rolunu oynayır. Bir prokaryot bir polyA quyruq əldə etdikdə, parçalanmasını stimullaşdırmağa meyllidir.

Digər tərəfdən, bu peyğəmbər intronlarla köçürülmüşdür. İntronlar, genin bir hissəsi olmayan, ancaq bu ardıcıllığı “kəsən” DNT sıralarıdır. İntronlar tərcümə edilmir və buna görə də mesajlaşmadan silinməlidir.

Xronları kodlayan genlər xaricində əksər onurğalı genlərin intronu var. Eynilə, bir gen içindəki intron sayı bunların bir neçəsindən onlarlauna qədər dəyişə bilər.

Birləşdirmə RNT

Stoplama RNT və ya birləşdirmə prosesi, mesajlaşma RNT-sindəki intronların götürülməsini əhatə edir.

Nüvə və ya mitokondrial genlərdə olan bəzi intronlar prosesi həyata keçirə bilər birləşdirmə fermentlər və ya ATP köməyi olmadan. Bunun əvəzinə, proses transesterifikasiya reaksiyaları ilə həyata keçirilir. Bu mexanizm kirpikli protozoanda aşkar edilmişdir Tetrahymena thermophila.

Bunun əksinə olaraq, özlərinə vasitəçilik edə bilməyən başqa bir qrup peyğəmbər var birləşdirmə, buna görə əlavə maşınlara ehtiyacları var. Bu qrupa kifayət qədər çox sayda nüvə geni aiddir.

Prosesi birləşdirmə splisozom və ya birləşmə kompleksi adlanan bir protein kompleksi tərəfindən vasitəçilik edilir. Sistem kiçik nüvə ribonükleoproteinlər (RNP) adlanan ixtisaslaşmış RNT komplekslərindən ibarətdir.

Beş növ RNP var: U1, U2, U4, U5 və U6, nüvədə tapılan və prosesə vasitəçilik edən birləşdirmə.

The birləşdirmə birdən çox növ protein istehsal edə bilər – bu bilinir birləşdirmə alternativ – exonlar diferensial şəkildə yerləşdiyindən, peyğəmbər RNT-lərinin növlərini yaradır.

Ribozomal RNT

Ribozomal RNT, qısaldılmış rRNA, ribosomlarda olur və zülalların biosintezində iştirak edir. Buna görə bütün hüceyrələrin vacib bir hissəsidir.

Ribosomal RNT, protein molekulları ilə (təxminən 100) birləşərək ribosomal presubunitlərə səbəb olur. Svedberg vahidləri üçün S hərfi ilə işarələnən çökmə əmsallarına görə təsnif edilirlər.

Bir ribosom iki hissədən ibarətdir: böyük alt və kiçik alt birlik. Hər iki alt bölmə çökmə əmsalı baxımından prokaryotlar və ökaryotlar arasında fərqlənir.

Prokaryotların böyük bir 50S alt birliyi və kiçik bir 30S alt birliyi, eukaryotlarda isə böyük subunit 60S, kiçik 40S-dir.

Ribozomal RNT-ləri kodlayan genlər, nüvənin membran ilə məhdudlaşmayan müəyyən bir sahəsi olan nükleolusdadır. Ribozomal RNT-lər bu bölgədə RNT polimeraz I tərəfindən köçürülür.

Çox miqdarda zülal sintez edən hüceyrələrdə; nüvə, görkəmli bir quruluşdur. Bununla birlikdə, sözügedən hüceyrə çox sayda protein məhsuluna ehtiyac duymadığında, nükleol demək olar ki, hiss olunmayan bir quruluşdur.

Ribozomal RNT Qenerasiya

60S böyük ribozomal alt birim 28S və 5.8S parçaları ilə əlaqələndirilir. Kiçik alt birliyə (40S) gəldikdə, 18S ilə əlaqələndirilir.

Daha yüksək ökaryotlarda pre-rRNA, RNT polimeraz I-i əhatə edən 45S transkripsiya vahidi ilə kodlanır.Bu transkript yetkin 28S, 18S və 5.8S ribosomal RNT-lərdə işlənir.

Sintez davam etdikdə, pre-rRNA fərqli zülallarla birləşir və ribonükleoprotein hissəcikləri əmələ gətirir. Bu riboz 2′-OH qrupunun metilasyonu və uridin qalıqlarının psevdouridinə çevrilməsi daxil olmaqla bir sıra sonrakı dəyişikliklərə məruz qalır.

Bu dəyişikliklərin baş verəcəyi bölgə, rRNA öncəsi cütləşmə qabiliyyətinə sahib olan 150-dən çox kiçik nukleolar RNT molekulları tərəfindən idarə olunur.

Qalan pre-rRNA-lardan fərqli olaraq, 5S, nükleolusun içində deyil, nükleoplazmada RNT polimeraz III tərəfindən köçürülür. Sintez edildikdən sonra 28S və 5.8S ilə birləşmək üçün nüvəyə aparılır və bununla da ribosomal vahidlər əmələ gəlir.

Montaj prosesinin sonunda alt bölmələr nüvə məsamələri vasitəsilə sitoplazmaya köçürülür.

Polyribosomes

Bir xəbərdarlıqçı RNT molekulunun eyni anda birdən çox ribosoma bağlanaraq bir neçə zülal meydana gətirməsi baş verə bilər. Tərcümə prosesi irəlilədikcə peyğəmbərin sonu sərbəst olur və yeni bir sintezə başlayaraq başqa bir ribosom tərəfindən qəbul edilə bilər.

Bu səbəbdən, tək bir xəbərdarlıqçı RNT molekulunda qruplaşdırılan (3 ilə 10 arasında) ribosomlara rast gəlmək yaygındır və bu qrupa poliribozom deyilir.

Transfer RNT

Transfer RNT, protein sintezi prosesi irəlilədikcə amin turşularının köçürülməsindən məsuldur. Bunlar təxminən 80 nükleotiddən ibarətdir (elçi RNT ilə müqayisədə “kiçik” bir molekuldur).

Quruluşda üç qollu bir çəmənliyi xatırladan kıvrımlar və xaçlar var. Bir adenilik üzük ribozun hidroksil qrupunun nəql ediləcək amin turşusu ilə birləşməsinə vasitəçilik etdiyi uclardan birində yerləşir.

Fərqli transfer RNT-ləri yalnız zülalları meydana gətirən iyirmi amin turşusundan biri ilə birləşir; başqa sözlə, zülalların bina bloklarını daşıyan vasitədir. Amin turşusu ilə birlikdə köçürmə RNT-nin kompleksinə aminoasil-tRNA deyilir.

Üstəlik, ribosomlar sayəsində meydana gələn tərcümə prosesində hər bir RNT, mesajlaşma RNT-sindəki xüsusi bir kodonu tanıyır. Onu tanıdıqda, müvafiq amin turşusu sərbəst buraxılır və sintez olunmuş peptidin bir hissəsi olur.

Təslim edilməli olan amin turşusunun növünü tanımaq üçün RNT-də molekulun orta bölgəsində yerləşən bir “antikodon” var. Bu antikodon, xəbərdaredici DNT-də mövcud olan tamamlayıcı əsaslarla hidrogen bağları yarada bilər.

MikroRNA

MikroRNAlar və ya miRNAlar, funksiyası genlərin ifadəsini tənzimləmək olan 21 ilə 23 nükleotid arasındakı qısa, təkbucaqlı bir RNT növüdür. Zülala çevrilmədiyi üçün, çox vaxt kodlaşdırmayan RNT adlanır.

Digər RNT növləri kimi, mikroRNA emalı da mürəkkəbdir və bir sıra zülalları əhatə edir.

MikroRNAlar, genin ilk transkriptindən əldə edilən mi-priRNA adlanan daha uzun sələflərdən yaranır. Hüceyrənin nüvəsində bu sələflər mikroprosessor kompleksində dəyişdirilir və nəticə əvvəlcədən miRNA olur.

Pre-miRNA’lar, sitoplazmada, DNT adlı bir ferment tərəfindən işlənməyə davam edən 70 nükleotid saç tokasıdır ki, bu da RNT-nin yaratdığı səssizləşdirmə kompleksini (RISC) birləşdirir və nəhayət miRNA sintez olunur.

Bu RNT-lər, genlərin ekspresyonunu tənzimləyə bilir, çünki spesifik peyğəmbər RNT-lərini tamamlayır. Hədəfləri ilə cütləşərək miRNA’lar, mesajlaşmanı basdırmaq və ya hətta aşağı salmaq imkanı əldə edirlər. Nəticə etibarilə ribosom sözügedən transkripti tərcümə edə bilmir.

RNT susdurma

Xüsusi bir mikroRNA növü, susdurma RNT-ləri də deyilən kiçik müdaxilə RNT-ləridir (siRNA). Bunlar, müəyyən genlərin ekspresyonunu əngəlləyən, 20-25 nükleotid arasındakı qısa RNT-lərdir.

Tədqiqat üçün çox perspektivli alətlərdir, çünki maraq genini susdurmağa və bununla da onun mümkün funksiyasını öyrənməyə imkan verirlər.

DNT və RNT arasındakı fərqlər

DNT və RNT nuklein turşuları olmasına və ilk baxışdan çox oxşar görünə bilsə də, kimyəvi və struktur xüsusiyyətlərinin bir neçəsinə görə fərqlənirlər. DNT cüt zolaqlı, RNT isə tək zolaqlı bir molekuldur.

Beləliklə, RNT daha çox yönlü bir molekuldur və çox müxtəlif üç ölçülü forma ala bilər. Ancaq müəyyən virusların genetik materialında cüt zolaqlı RNT var.

RNT nükleotidlərində şəkər molekülü riboz, DNT-də isə yalnız oksigen atomunun mövcudluğu ilə fərqlənən bir deoksiribozdur.

DNT və RNT-nin onurğa sütunundakı fosfodiester bağ fermentlərin iştirakı olmadan yavaş hidroliz prosesinə məruz qalır. Qələvi şəraitdə RNT sürətlə – əlavə hidroksil qrupu sayəsində – hidroliz edir, DNT isə yox olur.

Eynilə, DNT-də nükleotidləri təşkil edən azotlu əsaslar guanin, adenin, timin və sitozindir; əksinə, RNT-də timin urasil ilə əvəz olunur. Uracil, DNT-dəki timinlə eyni şəkildə adeninlə cütləşə bilər.

Mənşəyi və təkamülü

RNT, məlumatları saxlaya bilən və eyni zamanda kimyəvi reaksiyaların kataliz edilməsinə qadir olan yeganə bilinən molekuldur; Bu səbəbdən, bir neçə müəllif RNT molekulunun həyatın mənşəyində həlledici olduğunu irəli sürür. Təəccüblüdür ki, ribosomların substratları digər RNT molekullarıdır.

Ribozimlərin kəşfi, əvvəllər bu termin yalnız katalitik aktivliyi olan proteinlər üçün istifadə edildiyi kimi, “ferment” in biyokimyəvi olaraq yenidən təyin olunmasına gətirib çıxardı və həyatın ilk formalarının genetik material olaraq yalnız RNT-dən istifadə etdiyi bir ssenarini dəstəklədi.

İstinadlar

1. Alberts B, Johnson A, Lewis J, et al. (2002). Hüceyrənin Molekulyar Biologiyası. 4-cü nəşr. New York: Garland Science. DNT-dən RNT-yə. Ncbi.nlm.nih.gov saytında mövcuddur
2. Berg, J. M., Stryer, L., & Tymoczko, J. L. (2007). Biokimya. Mən geri döndüm.
3. Campbell, N. A., & Reece, J. B. (2007). biologiya. Panamerican Medical Ed.
4. Griffiths, A.J.F., Gelbart, W.M., Miller, J.H., et al. (1999). Müasir Genetik Analiz. New York: W. H. Freeman. Genlər və RNT. Ncbi.nlm.nih.gov saytında mövcuddur
5. Guyton, A. C., Hall, J. E., & Guyton, A. C. (2006). Tibbi fiziologiya haqqında risalə. Elsevier.
6. Hall, J. E. (2015). Guyton və Hall tibbi fiziologiya dərsliyi e – Kitab. Elsevier Sağlamlıq Elmləri.
7. Lodish, H., Berk, A., Zipursky, S.L., et al. (2000) Molekulyar Hüceyrə Biologiyası. 4-cü nəşr. New York: W. H. Freeman. Bölmə 11.6, rRNA və tRNA-nın işlənməsi. Ncbi.nlm.nih.gov saytında mövcuddur
8. Nelson, D. L., Lehninger, A. L., & Cox, M. M. (2008). Biyokimyanın Lehninger prinsipləri. Macmillan.