Tarbiya psixologiyasi

tarkib topishi mumkin. Masalan, biz tarbiyalanuvchilarni boshqalarni ochiqdan-ochiq va dadil tanqid qilishga o’rgatamiz. Ana shunday qilish bilan bolada prinsipiallik, jasurlik sofdillik tanqidiy ko’z bilan karash fazilatlari tarkib topadi deb hisoblaydilar.Ammo biz aytilganlani hisobga olmasak, hamisha ham o’zimiz ko’zlagan maqsadga erishavermaymiz. Chunki hulq – atvorning ana shu to’g’ri formasi negizida maktab o’quvchisi amal qiladigan motivlar yotadi.

OZBEKISTONGA TIBBIY PSIXOLOGIYA VA PSIXOSOMATIK TIBBIYOT NAQADAR ZARUR? Prof. Ibodullayev Zarifboy Rajabovich © Z.Ibodullayev. © – презентация

Презентация на тему: ” OZBEKISTONGA TIBBIY PSIXOLOGIYA VA PSIXOSOMATIK TIBBIYOT NAQADAR ZARUR? Prof. Ibodullayev Zarifboy Rajabovich © Z.Ibodullayev. ©” — Транскрипт:

1 OZBEKISTONGA TIBBIY PSIXOLOGIYA VA PSIXOSOMATIK TIBBIYOT NAQADAR ZARUR? Prof. Ibodullayev Zarifboy Rajabovich © Z.Ibodullayev. ©

2 1 Sogliqni saqlash tizimiga tibbiy psixologiya va psixoterapiya shu qadar zarurmi? 2 Psixosomatik tibbiyot nima? Uni kim oqitishi kerak? Psixosomatik tibbiyot bolimlarini ochish davri kelmadimi? 3 Har bir UASh va tor mutaxassis psixosomatikani bilishi shartmi? 4 Ozbekistonga psixosomatik tibbiyot tolaqonli tatbiq etilsa, har yili 345 mlrd. som tejalishi rostmi? © Z.Ibodullayev. ©

3 Тibbiy fanlar Psixologiya Тibbiyot psixologiyasi FAN ASOSCHISI: ERNST KRECHMER 1924-YIL, GERMANIYA

4 Nevrologiya Psixatriya PsixologiyaTerapiya Tibbiy psixologiya va psixoterapiya ASOSIY VOSITA: PSIXODIAGNOSTIKA VA PSIXOTERAPIYA

5 Psixosomatik sindrom – bu organik kasallikni eslatib namoyon boluvchi psixologik buzilish. Bular: Psixogen bosh ogriq, bosh aylanishi; Psixogen kardialgiya; Psixogen abdominalgiya, psixogen diareya; Psixogen yotal, psixogen astma; Psixogen tipdagi ogriqlar, artralgiyalar; Psixogen sistalgiya, dizuriya; Psevdodermatologik sindromlar.

7 Organik buzilishlar (50 %) Funksional buzilishlar (50%) © Z.Ibodullayev. ©

8 Psixosomatik sindrom yoki kasallik tashxisini hyech kim qoymaydi. Chunki yuridik haqi yoq! Vrachlar bemorda faqat organik kasallik izlaydi, chunki shunga orgatishgan. Chunki talaba psixosomatikani oqimay UASh diplomini olayapti! © Z.Ibodullayev. ©

9 Psixodiagnostika va psixoterapiyani faqat tibbiy psixolog, psixoterapevt yoki psixiatr bilishi kerak, degan fikr notogri! Chunki psixodiagnostika va psixoterapiya asoslari va metodologiyasi har qanday davlatda UASh ga katta soatlar (umumiy soatning 30 %) ajratib oqitiladi. Hatto tor mutaxassislarni malaka oshirishida psixosomatika, psixodiagnostika va psixoterapiyaga ajratilgan soatlar deyarli 25 % ni tashkil qiladi. © Z.Ibodullayev. ©

10 1. Psixosomatik buzilishlarni aniqlash uchun psixodiagnostika, davolash uchun psixoterapiyani qollash kerak! 2. Har bir kasallikning oz psixodiagnostikasi va psixoterapiyasi boladi! © Z.Ibodullaev. ©

11 Organik sinptomlar Psixologik sinptomlar Funksional buzilishlar © Z.Ibodullayev. ©

12 Niqoblangan kasallik – nima u? Мuammo nimada? Hech qaysi zamonaviy diagnostika usullari psixosomatik sindromni aniqlay olmaydi! Nima qilsam ekan? Bu kasallik niqobi – albatta psixosomatik sindrom!

13 ? Intrakranial gipertenziya emas, balki psixogen sefalgiyadir?! (30/70) ? Stenokardiya emas, balki psixogen kardialgiyadir? (30/70) ? Gastrit, kolit yoki xoletsistit emas,balki gastrointestinal sindromdir?! (50/50) ? Bronxial astma emas, balki psixogen astmadir?! (50/50) ? Revmatoid artrit emas, balki psixogen artralgiyadir?! (45/55) ? Prostatit emas, balki funksional buzilishdir?! (30/70) © Z.Ibodullayev. ©

14 Psixosomatik buzilishni bemorda qanday qilib aniqlayman?

15 1 Psixologik suhbat va psixologik anamnez yigish 2 Psixosomatik buzilishlar klinikasi va qiyosiy belgilarini bilish 3 Oddiy psixologik testlarni qollay olish 4 Oddiy psixoterapiya usullarini qollash

16 Тibbiy psixolog Nevropatolog UASH Bemor QVP Sizda Miyaning ichki bosimi baland emas, bu psixogen bosh ogriq!

17 Yuragim ogriyapti EKG olindi AQB olchandi Qorqmang! Sizda hech qanday kasal yoq! Аuskultatsiya UASH

18 Тibbiy psixolog Terapevt UASH Bemor QVP Bu yerda bronxit ham, astma ham yoq-ku! Sizda astma bor!

19 UASh togri tashxis qoygan! Sizda bor- yogi TIS TERAPEVT: Shlanga yutmasangiz bolmaydi, yara bolishi mumkin! Тerapevt Тibbiy psixolog UASH som

20 PSIXODIAGNOSTIKA Psixologik suhbat Psixologik anamnez Psixologik testlar PSIXOTERAPIYA Platseboterapiya Reflektor terapiya Anksiolitiklar som!

21 Bir kuni doktor nolib qoldi: RSHTYOIM qabul bo’limiga murojaat qilayotganlarning deyarli yarmi – isterik bemorlar. Jiddiy bemorlar qolib, isterik bemorning har biri bilan 1 soatlab qolib ketishga to’g’ri keladi. Tinchlantiruvchi dori qilib qaytarib yuborsang 3-4 soatdan keyin yana kelib Yotqizinglar deb turib oladi. Nima qilishni bilmaysan! Ular doim norozi!

22 Оpganik buzilishlar (50 %) Psixomatik buzilishlar (50%) © Z.Ibodullaev. ©

23 МRТ! Dopler! UТТ Analizlar! Тerapevt Kardiolog Gastroenterol og Nevropatolog UASH

24 Тibbiy psixolog Psixomatik tibbiyot bolimlari Oilaviy poliklinika Urolofiya Аkusherlik va ginekologiya PND Barcha shifoxonalar qabul bolimlari Тez tibbiy yordam tizimida

25 Tibbiy psixolog OITS markazi Onkologiya Dermatovenero logiya Akusherlik va ginekologiya Allergologiya Neyroxirurgiya Sil kasalliklari Psixiatriya

26 Xorijda psixosomatik tibbiyot boyicha mutaxassislar «Tibbiy psixologiya va psixoterapiya» kafedralarida yetishib chiqadi. Bizda-chi?! © Z.Ibodullayev. ©

27 Toshkent tibbiyot akademiyasida Tibbiy psixologiya Asab kasalliklari kafedrasida o’qitiladi (O’quv bazasi – somatik klinikalar). Qolgan barcha tibbiyot institutlarida ushbu fan psixiatriya kafedrasida o’qitilmoqda (O’quv bazasi – psixiatriya klinikasi). Albatta, bunday o’qitish talabalarni chalg’itadi va bugungi zamon talablariga umuman javob bermaydi!

28 PSIXIATRТIBBIY PSIXOLOG Shaxs parchalanishi bilan namoyon boluvchi turli kasalliklar Organik psixozlar Reaktiv psixozlar Suitsidlar Endogen depressiya Narkologiya Neyroleptik sindrom Psixosomatik buzilishlar Xavotir va fobiyalar Nevrozlar Depressiya Xulq-atvor buzilishlari Neyropsixologik sindromlar

29 Tibbiy psixologiya va psixoterapiyani biz oqitib kelganmiz va bundan keyin ham biz oqitamiz. Nega Tibbiy psixologiya va psixoterapiyaga yopishib yotibsiz, axir bu fanni oqitadigan kadrlar endi bor-ku?!

30 Talaba psixosomatik buzilishlarni ruhiy kasalliklar shifoxonasida organishi kerak; U yerda somatik buzilishlar bilan bemorlar yotmaydi! Bolajak UASh psixosomatik buzilishlar bilan bemorlarni kormay siklni tugatadi. Birorta poliklinikada Psixiatr kabineti yoq. Tabiiyki, psixiatriya assistenti talabalarni poliklinikaga olib borib bemor korsata olmaydi.

31 ТIBBIY PSIXOLOGIYA SHIZOFRENIYA PSIXOMATIKA SHAXS PARCHALANISHI FOBUYA ХАVOTIR DEPRESSIYA ORGANIK PSIXOZLAR XULQ-ATVOR PANOPSIXOLOGIYA PSIXOTERAPIYA PSIXIATRIYA G’arb davlatlarida qanchadan-qancha psixosomatik sindromlarni Tibbiy psixologlar o’qitmoqda. Bizda-chi?!

32 1950-yili Aleksandr Micherlix Geydelbergda birinchi «Psixosomatik tibbiyot» klinikasini ochadi. Keyinchalik bir qator yevropa davlatlarining tibbiyot markazlari va universitetlarida psixosomatik bolimlar tashkil qilinadi yili Gamburgda «Psixosomatik tibbiyot va psixoanaliz» jurnalining birinchi soni nashrdan chiqadi yildan boshlab Angliya, Fransiya, Belgiya, Italiya, Shveytsariyada psixosomatik tibbiyot markazlari birin-ketin ochilib boshlaydi.

34 FOBIYA Kanserofobiya Каrdiofobiya Gastrofobiya Astmofobiya Revmofobiya Somatikaga aylangan fobiyalar Хavotir

35 2012 ToshPTIda magistratura va klinik ordinatura ochildi Toshkent tibbiyot akademiyasida magistratura va klinik ordinatura ochildi Tibbiy psixolog diplomiga ega birinchi mutaxassislar yetishib chiqa boshladi. © Z.Ibodullayev. ©

37 Har bir shifokor psixolog bo’lishi kerak! Shuni unutmang!

38 Ustoz! Men tibbiy psixologiyaga juda qiziqaman! Agar Tibbiy psixolog bolsam, qayerda ishlayman?

39 Qizim! Men endi quvvatga kirdim. Katta rahmat. Endi Tibbiy psixolog bilan suhbatlashib, ruhiyatimni tiklab olsam devdim!

40 Bu shirintoyga bolalar tibbiy psixologi kerak, xolos!

41 Xavotir olmang! Sizda otkir kasallik yoq. Biroq barcha homilador ayollar Tibbiy psixolog korigidan otib turishi kerak. Ana shunda ruhan soglom bola tugiladi.

45 OZBEKISTONNING BARCHA TIBBIYOT INSTITUTLARIDA TIBBIY PSIXOLOGIYA TARKIBIDA PSIXOTERAPIYANI OQITISHNI YOLGA QOYISH KERAK. TIBBIY TA’LIMDA PSIXOTERAPIYAGA BIR SOAT HAM AJRATILMAGAN. PSIХОТЕRАPIYA

49 1 Tibbiyot institutlarida bolajak UAShlarga Tibbiy psixologiya va psixoterapiyani oqitishni keng yolga qoyish! 2 Tibbiyot institutlarida Tibbiy psixologiya va psixoterapiya kafedralarini ochish. 3 Tibbiy psixolog lavozimini nomenklaturaga kiritib, shifoxonalarda ishchi orinlarini yaratish.

50 4 Yirik shifoxonalar va ilmiy-tibbiy markazlarda Psixosomatik tibbiyot bolimlari va poliklinikalarda Tibbiy psixolog kabinetlarini ochish. 5 OAKda «Tibbiy psixologiya va psixoterapiya» shifrini ochib, ilmiy kadrlar tayyorlashni boshlash. 6 Psixosomatik tibbiyot Ilmiy markazi ni ochish masalasini oylab korish. Bunday markaz ota zarur! © Z.Ibodullayev. ©

51 2015-yil = nafar bemor terapiya bolimlarida davolanib chiqqan. Tashxis va davolanishga ketgan taxminiy sarf-xarajatlar 700 mlrd. 525 mln. som. Agar ushbu kasalliklar ichidan psixosomatik buzilishlar togri aniqlanib, davolash muolajalari otkazilsa: Yiliga 345 mlrd. som tejaladi! © Z.Ibodullayev. ©

Tarbiya psixologiyasi

Shaxs odam ishtirok etadigan ijtimoiy munosabatlar sistemasining ta’siri ostida va unda o’zi bajaradigan faoliyat ta’siri ostida tarkib topadi. Ijtimoiy muhitning, kollektivning shaxsga ta’siri to’g’risida gapirilar ekan, sosial psixologiya ishlab chiqayotgan referent guruh tushunchasiga asoslanish zarur.Gap shundaki, hamma odamlar ham, hatto eng yakin tevarak- atrofdagi odamlar ham maktab o’quvchisining shaxsiga ta’sir qilavermaidi ko’plarning fikrlariga u befarq qaraydi. Har bir odam uchun bo’lganidek, har bir maktab o’quvchisi uchun ham ayrim guruhlar (ba’zan bunday guruh bir kishidan tarkib topgan bo’lishi mumkin) mavjud bo’ladi, u shaxs sifatida bu guruhlarning fikrlari, o’zi uchun nihoyatda ahamiyatli bo’lgan muloxazalari bilan hisoblashadi. Oila, sinf, sinfdagi ayrim o’quvchilar ba’zi, o’qituvchilar, xovlidagi ulfatlar, yakin do’st va hokazolar muayyan maktab o’quvchisi uchun ana shunday referent guruhlar bo’lishi mumkin. Maktab o’quvchisining tez- tez uchrab turadigan tarbiyaviy ta’sirlariga befarqyoki hatto salbiy munosabatda bo’lish hollariga ko’pincha o’quvchining tarbiyachiga ma’lum bo’lmagan referent guruh pozitsiyasida turishi sabab bo’ladi A.V.Petrovskiyning oqilona fikrga ko’raagar tarbiyachi, maktab o’quvchisi xech narsa va xech kim ta’sir qila olmaydi, deb da’vo qiladigan bo’lsa, bu narsa odatda tarbiyasining maktab o’quvchisining axloqiy pozitsiyasini belgilab beradigan ta’sirli referent guruhlardan mutloko xabarsiz ekanligini bildiradi. Bolalik va maktab yoshida shaxs tarbiyasining hal qiluvchi ta’siri ostida tarkib topadi. Tarbiya maxsus faoliyat sifatida muayyan dasturning anglab olingan maqsadning mavjudligi bilan ta’sir ko’rsatishning maxsus ishlab chiqilgan va asoslar berilgan vositalari formalari hamda metodlarining qo’llanilishi bilan tasodafiy va stexiyali ta’sirlardan ajralib turadi. A.S.Makarenko alohida ta’kidlab bunday degan edi, sog’lomtarbiyaviy vaziyatsiz mukammal shaxs vujudga kelgan yoki aksincha, to’g’ri tarbiyaviy ish olib borilgan paytda buzilgan shaxs tarkib topgan birorta holni bilmayman. Maktab o’quvchisining muayyan koidalar va normalarini bilishi ma’naviy hulq atvorining zarur shartidir. Biroq axloq normalarini shu tariqa bilish o’z-o’zidan axloqiy hulq-atvorini tegishli darajaga

erishtirmaydi. Buning ustiga, bilimlarni ma’naviy hulq-atvor

praktikasiz o’zlashtirib olish ma’naviy bilimlar bilan ma’naviy hulq-atvori o’rtasidagi ajralishda ifodalanadigan (axloqiy formalizim) deb atalovchi formalizimning yuzaga kelishiga olib boradi.

Shuning uchun maktab muassasasi tarbiyalanuvchisi maktab o’quvchisining hayoti va faoliyatini to’g’ri tashkil qilish ijodiy axloqiy sosial ijtimoiy hulq atvor tajribasi uning shaxsini tarkib toptirishda asosiy narsa bo’lishi kerak. O’quvchida bu narsa tarbiyachi raxbarlygida hosil bo’ladi. Bu narsa o’quvchilarda oilimlar sistemasini-tabiiy, axloqiy va g’oyaviy-siyosiy bilimlar sistemasini, (bu bilimlar muayyan darajada yetakchi rol o’ynagan paytda tarkib toptirish bilan yuz berish kerak. Psixologlarning bergan ma’lumotlariga ko’rabirgina faoliyatning o’zida (bu faoliyatning bola uchun nima sababdan yuz berishga qarab) shaxsning har – xil (va hatto bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan) sifatlari

tarkib topishi mumkin. Masalan, biz tarbiyalanuvchilarni boshqalarni ochiqdan-ochiq va dadil tanqid qilishga o’rgatamiz. Ana shunday qilish bilan bolada prinsipiallik, jasurlik sofdillik tanqidiy ko’z bilan karash fazilatlari tarkib topadi deb hisoblaydilar.Ammo biz aytilganlani hisobga olmasak, hamisha ham o’zimiz ko’zlagan maqsadga erishavermaymiz. Chunki hulq – atvorning ana shu to’g’ri formasi negizida maktab o’quvchisi amal qiladigan motivlar yotadi.

Bu hulq-atvor shaxsan o’quvchining o’zi uchun qanday ma’noga ega bo’lishiga qarabundan har xil sifatlar tarkib topishi mumkin. Agar o’quvchi o’z o’rtog’ini prinsipial motivlar asosida tanqid qiladigan bo’lsa bu tanqid uning o’rtog’ida harakterning prinsipiallik, katiylik, halollik singari sifatlarini tarkib toptiryshga yordam beradi: bordi-yu o’z aybini o’rtog’ining bo’yniga kyuish istagi bilan tanqid qiladigan bo’lsa, bu xudbinlik, individualizimning tarkib topishiga yordam beradi, Agar shaxsiy araz bilan tanqid qilinadigan bo’lsa unda shu asosda qasoskorlik, makkorlik, insofsizlik hislatlari tarkib topadi. Agar bunday tanqid qilishga nixoyat o’qituvchidan kurkish va unga ёqit istagi yoki mag’rurlik istagi prinsipiallik sabab bo’lsa, unda laganbordorlik ikkiyuzlamachilik singari hislatlar tarkib topishi mumkii biibarim to’g’ri hulq-atvor tajribasi bu hattiharakat muayyan motivlar asosida amalga oshirilgan vaqtdagina ko’zlagan maqsadga olib keladi. Maktab o’quvchilarining yo’nalishiii tadqiq qildi va yo’nalishining uchta asosiy to’rini-kollektiv, shaxsiy na ishchanlik yo’nalnshlariini (ishga, faoliyat qarayoniga bo’lgan yo’nalishni, ijodiy faoliyatga qiziqishni”) alohida ajratib ko’rsatdi. Yo’nalishining kollektiv, shaxsiy turlari bir xil, to’g’ri harakteristkasiga ega bulmasligi kerak. Haqiqiy yo’nalishdan tashqari “xudbinlik guruhi” deb atalgan yo’nalish boshqa kollektivlarning qiziqishlarini mutlaqo mensimagan holda faqat bitga kollektivning, (guruh sinf) qiziqishlarinigina e’tirof etadigan yo’nalish ham bor. Shaxsiy yo’nalish shaxsiy yutuqlarga erishishga qaratilgan yo’nalish sifatida hamma vaqt ham kollektiv yo’nalishiga qarama-qarshi bo’lavermaydi. Psixologlar tarbiyaviy ish metodlarining psixologik asoslarini ishlab chiqayotganlarida, tarbiyaning har qanday metodiga abstrak tarzda qarab va uni baholab bo’lmaydi, fikrga asoslanar.

Bu metodlar qo’llanilayotganda, tarbiyalaniyetgan o’quvchining yosh va individual xususiyatlarini, ikkinchidan, shu o’quvchi a’zo bo’lgan bolalar kollektivining xususiyatlarini, nixoyat, tarbiyaviy ta’sir ko’rsatiladigan muayyan konkret sharoitlarni hisobga olish zarur. Shaxsning ijobiy yo’nalishini tarkib toptirish uchun maktab o’quvchisining barchavaziyat va holatlarida to’g’ri yo’l tutishi uchun uning nima qilishni bilishi, o’zi xurmat qiladigan kishilarning nima qilayotganlarini ko’rishi va o’zi ham to’g’ri hulq-atvorli bo’lishi mashq qilishi (bu eng muhim) zarur bilimlar axloqiy tasavvurlar va tushunchalarining muayyan

sistemasini egallamasdan turib haqiqiy e’tikodlarni tarkib toptirib bo’lmaydi. O’z-o’zidan bu bilimlar axloqiy hulq-atvorni belgilamasdan turib, unga muhim ta’sir ko’rsata olmaydi.Psixologik tadqiqotlada shu narsa aniqlanganki, axloqiy tushunchalarni o’zlashtirish jarayon bo’lib, unga maxsus raxbarlik qilishni talab etadi. O’quvchilarining tasodifiy xollar, ko’chadagilaning bema’ni ta’siri kattalarning yaramas hatti-harakatlari ta’sirida tarkib topadigan vxlokiy tushunchalari va kollektiv tomonidan to’g’ri g’oyaviy rahbarlik qilinmasa, xato, noto’g’ri, bo’zuk tushunchalarga aylanib qolishi mumkin. Ba’zan o’quvchi turmushdagi biror fakt yoki voqani, adabiy asarlardagi mazmunni, kino kartinalarni o’zi mustaqil tushuna olmay noto’g’ri xulosalarga kelib qoladi. Juda og’ir sharoitlarda o’quvchida xato fikrlargina emas, balki ma’naviy prinsiplar va ustanovkalar ruxiga ko’ra bizga yot bo’lgan xatolar ham yuzaga kelishi mumkin.

Ko’pchilik noto’g’ri hatt-harakatlarning yuz berishiga ana shular sabab bo’ladi.

Axloqiy ongni tarkib toptirishning eng muhim yo’l o’quvchilarining o’zlarida to’g’ri xulq-atvorni yuzaga keltirish bilan axloqiy tajribani boyitish va umumlashtirish yo’lidir, albatta. O’quvchilardagi axloqiy bilimning turli-tuman formalari ularning ongi va his – tuyg’ulariga joili, yorqin otashin so’zning (jamoalarda uyushtiriladigan etik suhbatlar, leksiyalar, munozaralar) ta’siri bu ishni ancha to’ldirishi mumkin. Aktiv ta’sir ko’rsatishning ajoyib ustasi bo’lgan AS.Makarenko ham axloqiy (etik) suhbatlaning chinakam tarafdori edi. Uning o’zi nazariy axloqiy turdagi suhbatlirning konspektini yozar, ularda ekg yaxshi bunday axloqiy nazariyaning katta samaralarini kurar edi. Muayyan prinsiplar ishlab chiqilgan bo’lib, axloqka domr suhbatlar o’sha prinsiplar asosida tuzilishi kerak. Mavhum va abstrakt tuzilishi murakkab mulohazalar bilan toliqtirib quyishga yo’l quyib bo’lmaydi. Odatda, suhbat ugkaziladigan kollektivni, uning yo’nalishiii bu kollektiv a’zolarining o’zaro munosabatlarini, O’qituvchiga o’qish va boshqalarga munosabatini yaxshi bilish zarur.Bunday suhbatlarni nihoyatda tez-tez o’tkazib turmaslik darkor. Agar suhbatlar konkret sabablar bilan mamlakat yoki kollektiv hayotidagi biror vokeaga tugirlab utkazilsa, juda yaxshi natija beradi. Suhbatni yorqin, yaxshilab tanlab olingan konkret misollarni hayotiy voqealar yoki adabiy asarlar yoki adabiy asarlardagi faktlarni hamda kuzatishlarni taxlil qilishdan boshlab umumlashtirish hamda xulosalar chiqarishga o’tish tavsiya etiladi. Emosional tarzda keltirilgan yorqin va ta’sirchan obrazga oqilona tayanish (nafis san’atdan, adabiyot asarlaridan foydalanish. Kinofilmlar yoki tayetr asarlariga kollektiv bo’lib borish yoxud ularni kollektiv bo’lib eslash) zarur.O’quvchilarining ongigiga sindiriladigan qoidalarni asoslab berilishi, isbotlangan bo’lishi mumkin ahamiyatga ega. Bu hamma narsani tushinib olishga va buning okibatida. dalil qabul qilishga, uning asoslanganligiga ishonch hosil qilishga oqilona isbotlarga rozi bo’lishga qodir bo’lgan usmirlar va katta yoshdagi o’quvchilar bilan suhbat o’tkazishpaytida juda muhimdir. Boshqa tomondan, bu yoshda so’z ta’sirining samaradorligi pasaib ketishi mumkin, chunki o’quvchida rivojlanib boradigan tanqidiy tendensiyalar ko’pinchauni kattalarning dalillariga ehtiyotkorlik bilan ishonmasdan va noto’g’ri tushunib qabul etishga, ularning dalillarini rad qilishga, biror qoida bilan kelishmaslikka, kattalarning iltimoslari va talabalariga qarshi chiqishga majbur etish mumkin. Boshqa narsa ham nazarda tutish kerak: o’quvchi ko’pinchakattalarning o’ziga aklli kishi deb murojaat qilishlaridai magrurlanib yuradi. Unda bu ipyupchpi oklash, ana shunday munosabatga muposib kishi bo’lish yuzaga keladi. Buning uchun suhbat jarayonida muhokama qilish kerak bo’lgan masalalarni oldindan tayyorlab quyish tavsiya etiladi. O’quvchilarda chuqur va ta’sirchai emosiyalarni uyg’otishga intilish lozim. Bunda O’qituvchi suhbatni befarqva shavq-zavqsiz emas, balki emosional tarzda jonli qilib o’tkazgandagina erishish mumkin.O’qituvchi o’zining extirosli e’tiqodi o’smirlarga yukishini unitmaslik darkor. O’smirlarning o’zlari his etadigan tuygularni taxminan quyidagi formada anglab olishlariga erishish juda muhimdir: “Nima uchun bu hodisa menda tunchalik gazab va nafrat uyg’otadi?”Nima uchun men bu xatgi-harakatlardan shunchalik xayratlandim?”Tarbiyachilarning shaxsiy namunasi o’quvchi shaxsini tarkib toptirishda muhim ahamiyatga ega. Kichik maktab yoshidagi o’quvchi ko’pincha, o’qituvchiga taqlid qilib, unga o’xshashga harakat qiladi, lekin birinchidan, buni ko’pincha tushunib yetmasdan qiladi, ikkinchidan o’qituvchining tashqi ko’rinish iga va kiliklariga taklid qiladi, chunki u shaxsning namoyon bo’lishini taxlil qilishini va shaxsni barqaror hislatlarini anglab yetishga qodir emas. Usmir va katta maktab yoshidagi o’quvchi ko’pchilik hollarda namunaga ongli ravishda taqlid qiladilar. O’smir o’zini katta deb hisoblay boshlagandan e’tiboran kattalarning hatti-harakatlari va ishlariga taqlid qilishga intiladi. Shuning uchun unda tevarak- atrofdagi kishilarning, ayniqsa o’ziga eng yakin va o’zi uchun eng obro’li kishilarning hatti- harakatiga qiziqish hamda e’tibor berish yuzaga keladi. O’qituvchi qanchalik obro’li bo’lsa, uning e’tikodi, bilimlari, fikrlari, didi o’quvchilarga shunchalik ko’p ta’sir qiladigan bo’ladi. O’smir kattalarning biror hislatlariga taklid qilayotib, ko’pinchabu hislatlarni shunchalik ilib olish bilan birga, ularning salbiy hislatlari va hatti-harakatlarini ham o’ziga singdirib oladi. Agar o’qituvchi muayyan maqsadni ko’zlaydigan va prinsipial matonatli, o’z burchini qatiyat bilan bajaradigan bo’lsa, xuddi shu narsalarni o’z tarbiyalanuvchidan ham talab qilish unga oson bo’ladi. Aksincha, o’quvchining tejanligi, qo’polligi, o’zini qo’lga ola olmasligi, manmanligi o’quvchilarga salbiy ta’sir ko’rsatadi. O’quvchilar va ota-onalar ba’zan tarbiyaviy ishlarda o’zlarining shaxsan namuna ko’rsatishlarining ta’siriga yetarlicha baxo bermaydilar. Xolbuki, ularning qilayotgan ishlari, o’zlarining qanday tutishlari ularning aytgan gaplariga, urgatgan narsalariga qaraganda kamroq emas, balki ko’proq ahamiyatga ega bo’ladi.To’g’ri hatti-harakatlarda amaliy tajribani uyushtirish yuqorida ta’kidlab o’tilgandek shaxsni tarbiyalashda muhim asosiy omildir.

Tarbiyachi o’quvchilarda hatti-harakatlarning shunday forma va usullarini tarkib topdirmogi kekakki, bu forma va usullarda tarbiyaning hal qiluvchi ta’siri ostida yuzaga keladigan o’quvchi e’tikotlari amalga oshsin. Hatti-harakatlarining aytib o’tilgan formalari motivlarni o’quvchining extiyoj va munosabatlarini “moddiylashtirish” ifodasi, vositasi, formasiga aylanib kolgandagina barqaror omilga aylanib mustahkamlanadi. A.S.Makarenko xuddi ana shu ma’noda hulq-atvor gimnastikasi to’g’ri hatti-harakatlarni mashq qilishni uyushtirish zarurligi to’g’risida gapirgan edi.

1) Didaktiv qobiliyatlar bu bolalarga o’quvmaterialini aniq va ravshan tushuntirib, oson qilibetkazib berish, bolalarda fanga qiziqish uyg’otib, ularda mustaqil faol fikrlashni uyg’ota oladigan

qobiliyatlardir.

2) Akademik qobiliyatlar – matematika, fizika, biologiya, ona tili,

adabiyot, tarix va boshqa shu kabi fanlar yeoxasiga xos qobiliyatdyr.

3) Persentiv qobiliyatlar.

Tibbiyot psixologiyasining predmeti

2.Tibbiyot psixologiyasining fan sifatida rivojlanishi.

3. Tibbiyot psixologiyasining tarmoqlari.

4. Tibbiyot psixologiyasining ahamiyati.
Mavzu yuzasidan asosiy tushunchalar

• Tibbiyotpsixologiyasi – umumiy psixologiyaning tarkibiy qismi bo’lib kasalliklarning kelib chiqishida psixikaning o’rni va ahamiyatini o’rganadi.

• Psixogigiena, psixoprofilaktika kasalliklarning oldini olish, saqlash va mustahkamlashda psixikaning rolini o’rganadi

• Patopsixologiya tibbiyot psixologiyasining tarmog’i bo’lib, kasal odam psixikasini o’rganadigan tarmoq. E Krechmer (1888 – 1964) tibbiyoi psixologiyasini fan sifatida ajrab chiqishiga o’zi yaratgan nazariyasi bilan hissa qo’shgan olim.

Tibbiyot psixologiyasini o’rganilish qanday ahamiyatga ega?
Tibbiyot psixologiyasi birmuncha yangi fan bo’lib, uni tarao’o’iy etish zamonaviy meditsina yutuqlariga, uni oldida turgan vazifalariga chambar – chas bog’liq.

Tibbiyot psixologiyasining maqsadi bemorga uning shaxsiga oid individual xususiyatlarini hisobga olgan holda shubhasiz terapevtik samara beradigan usullarni topib yondoshishdir.

Tibbiyot psixologiyasi quyidagilarni o’rganadi:

A) Kasalliklarni psixik ko’rinishini.

B) Kasalliklarni kelib chiqishi va o’tishida psixikaning qanday rol o’ynashini.

B) Ularni davolashda psixikaning rolini.

G) Kasalliklarni oldini olish va sog’liqni mustahkamlashda psixikani qanday rol o’ynashini.

Tibbiyot psixologiyasi psixologiya taraqqiyotiga qanday ta’sir etdi?
Bizning asrimizni 20 – yillariga kelib psixologiya,xususan tibbiyot psixologiyasini fan sifatida ajrab chio’ishiga E. Krechmer yaratgan nazariya katta ta’sir ko’rsatdi. U «Tibbiyot psixologiyasi» nomli asar yozib, unda ruxiy o’zgarishlar, buzilishlar xaqida ma’lumot berdi. Rus olimlari Sechenov va Pavlov tibbiyot psixologiyasini taraqqiy etishiga katta xissa qo’shdilar. Sharqda Ibn Sinoga qadar ham bir qator olimlar barcha fanlar qatori psixologiyaga ham e’tibor berganlar Bular:

Yakub bin Isaak al Kindi, Abu Nasr al Farobiy Abu Bakr ar Roziy va boshqalar. Ular psixologiyaga doir maxsus asarlar yozgan bo’lsalar ham o’zlarining falsafaga oid asarlarida psixologiyaga doir turli hil muammolarni hal qilishga harakat qilganlar. Abu Ali Ibn Sino ularni davomchisi sifatida psixologiyaga doir masalalarni umumlashtirdi va maxsus asarlar yozdi. U Aristotel kabi odam tanasi va «Ruxiy quvvatlar» materia bilan shaklan bir – biridan ajralmagan holda mavjud ekanligini takidlaydi.

Kasallikni davolashda psixikaning roli qay darajada?

Turli kasalliklarni davolashda psixikaning roli juda katta, kasallikni davolashda kasallarga psixik ta’sirning ahamiyati alla qachon isbotlangan.

Kasallarga davo maqsadida reja asosida muntazam psixik ta’sir ko’rsatib borish psixoterapeya deb ataladi.

Kasalliklarni olidini olish sog’liqni saqlash va mustahkamlashda psixikaning rolini alohida fanlar psixigigiyena va psixoprofilaktika o’rganadi.

Tibbiyot psixologiyasi bir – biriga yaqin, ammo bir – biridan farq qiladigan 2 tushunchani – psixopotologiya va patopsixologiyani (patalogik psixologiyani) o’z ichiga oladi Psixopatologiya bu-avvalo ruxiy kasalliklarda, shuningdek boshqa kasalliklarda ham psixikada ro’y beradigan jami o’zgarishlardir.

Patopsixologiya psixologiyaning ana shu o’zgarishlarini o’rganadigan sohasi yoki kasal odam psixikasi to’g’risidagi ta’limotdir.

Mavzu yuzasidan nazorat savollari:

1. Tibbiyot psixologiya, psixologiyaning qanday soxasi xisoblanadi?
2. Tibbiyot psixologiyasi fan sifatida qachondan taraqqiy eta boshladi?
3. Tibbiyot psixologiyasi tarmoqlarini ayting?

1. Barkamol avlod O’zbekiston taraqqiyotining poydevoriT. – 1997 yil.
2. Barkamol avlod orzusi T. 2000
3. Psixologiya Slovar 1990
4. Umumiy va tibbiy psixologiya T – 2003
5. Tibbiyot psixologiyasi etikasi va deoitologiyasi asoslari T. 1997

1. Tibbiyot psixologiyasi fanining predmeti nima?

B) Kasalliklarni kelib chiqishi va asoratlari.

*C)Kasalliklarni psixik ko’rinishlari ularni davolashda psixikaning roli.

D) Psixik faktlar ularning qonuniyatlari.

1. Tibbiyot psixologiyasining tarmoqlari qaysi javobda to’g’ri ko’rsatilgan?

B) Psixofarmakologiya, neyroxirurgiya, parkinsonizm, polipentid.

C)Psixogigiyena, adrenoretsseptor, eritropoez nevrasteniya.

D) Psixoprofilaktika, leykopoez, deontologiya, eyforiya.

E) Neuropsixologiya, neyroxirurgiya, polipoptid, eyforiya.

3. Agar har qanday narsa va xodisa ichki yoki tashqi sabablar bilan harakatga keladigan bo’lsa, demak insonning yashash va harakatida ham birorta sabab bo’lishi kerak, bunday sabablardan biri ruxiy quvvatdir degan fikrni Kim aytgan?

C) Abu Bakr Ar- Roziy

1. Psixopatologiya va potopsixologiya, tushunchalari bir

A) Aynan bir hil tushuncha.

*B) Bir biriga yaqin, lekin ikki hil tushuncha.

C)Ikkisi ham boshqa – boshqa tuguncha

D) Omonim tushuncha

5. Kasalliklarni oldini olish, sog’liqni saqlash va mustahkamlashda psixikaning rolini tibbiyot psixologiyasining qaysi tarmoqlari o’rganadi?

A) Patopsixologiya psixofarmarologiy.

B) Deontologiya, neyropsixologiya.

*D) Psixogigiyena, psixoprofilaktika.

E) Psixofarmakologiya, psixoterepiya.

6. Somatik kasalliklar bu?

A) Ruxiy kasalliklar.

B) Asab kasalliklar.

D) Ruxiy zo’riqish.

E) Doridan zaharlanish.