Li Novruzovun bloqu

Успех обувной линейки можно назвать приятной неожиданностью, ведь в Central Saint Martins Новрузова в первую очередь училась создавать именно одежду. Чтобы отточить навыки и понять бизнес-процессы, параллельно с учёбой она много стажировалась. Так, ей удалось поработать в Burberry сразу при двух креативных директорах и пройти стажировку у Simone Rocha.

rafiq novruzov – bədii tərcümənin nəzəriyyəsi və təcrübəsi.pdf

AZ Ə RBAYCAN RESPUBL İ KASI T Ə HS İ L NAZ İ RL İ Y İ BAKI SLAVYAN UN İ VERS İ TET İ Rafiq Manaf o ğ lu Novruzov ÁßÄÈÈ ÒßÐÚÖÌßÍÈÍ ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈ Âß ÒßÚÐÖÁßÑÈ (d ə rs v ə saiti) Az ə rbaycan Respublikas ı t ə hsil nazirinin 31.03.2010-cu il tarixli 352 № -li ə mri il ə t ə sdiq edilmi ş dir Bak ı – Müt ə rcim – 2011

Post on 26-Oct-2015

Documents

• AZRBAYCAN RESPUBLKASI THSL NAZRLY BAKI SLAVYAN UNVERSTET Rafiq Manaf olu Novruzov (drs vsaiti) Azrbaycan Respublikas thsil nazirinin 31.03.2010-cu il tarixli 352-li mri il tsdiq edilmidir Bak Mtrcim 2011
• 2 Elmi redaktor: BSU-nun trcm fakltsinin dekan, filologiya elmlri namizdi Seyfl Hsnov Ryilr: Azrbaycan Dillr Universitetinin alman dili trcmsi kafedrasnn mdiri, filologiya elmlri doktoru, professor lkbr Qubatov AMEA-nn Nizami ad. dbiyyat nstitutunun ba elmi iisi, filologiya elmlri doktoru Lyudmila Smdova R.M.Novruzov. Bdii trcmnin nzriyysi v tcrbsi. (Drs vsaiti). Bak: Mtrcim, 2011. 256 sh. N 026 4306000000 10-11 BSU, 2011
• 3 MNDRCAT N SZ. 4 BRNC FSL BD TRCM KURSUNA GR 1. Trcm intellektual-yaradclq faliyyti kimi. Trcminin xsiyyti problemi. 6 2. Trcmnin linqvosemiotik v linqvistik problemlri. 9 3. Maksimal trcm vahidi kimi mtn bard mumi anlay. Mtnlrin funksional-slubi nvlri. 11 4.mumi trcm nzriyysinin obyekti kimi mtn v bdii trcm nzriyysinin obyekti kimi bdii srin mtni anlaylar arasndak tipoloji frq. 15 5. Bdii trcmnin qiymtlndirilmsinin sas meyarlar. 17 KNC FSL TRCMNN KULTUROLOJ ASPEKTLR. 20 NC FSL POETK TRCMNN XSUSYYTLR. 56 DRDNC FSL BD NSR TRCMSNN ZLLKLR . 89 BENC FSL SAKRAL MTNLRN TRCMS. 136 ALTINCI FSL MTNN TDQQ V TRCMS. 190 YEDDNC FSL TRCMNN BD YARADICILIA TSR. 219
• 4 Artq uzun mddtdir ki, xarici dil v trcm ixtisaslar tl- blrin bdii trcmnin nzri v praktik kursu tdris edilir. Bu kursun sas mqsdi glck dili v trcmilr bdii srlrin xarici dil v ya da xarici dildn ana dilin trcm ed bilmlri n zruri olan bilik v bacarqlarn verilmsidir. Tbii ki, xsusi olaraq xarici dil ixtisas tlblri n yazl-m drslik v drs vsaitlrinin oxu ikidilli oriyentasiyaya malik-dir: ana dili v xarici dil (ingilis, alman, fransz ispan, yaxud rus di-li). Bu tip drsliklrin trcmnin ayrca bir fnn kimi inkiafnda byk rolu vardr. Bu sahd hm ayrca bdii trcmnin, hm d trcmnasln mumi problemlrin hsr olunmu tdqiqatlarn (msln: .. : – . M.,1973; . . . M., 1974 (ingilis, fransz rus); Latyschew L.K. bersetzungslehre in Wort und Beispiel. Mos-kau, 1978 (alman rus, rus alman); .. – . M., 1985 (ispan rus); .. . . , 1989 (Ukrayna ingilis) da hmiy-ytini qeyd etmmk mmkn deyil. Bdii trcmnin nzriyy v tcrbsin hsr olunmu drs-lik v drs vsaitlri arasnda bir ne oxdilli oriyentasiyal nr n plana xr: . . M., 1980 (rus, slovak, ex, ingilis, macar; msln, kitabda A.Voz-nesenskinin Rublyovo ossesi eirinin gstriln dillr trcm-lri qarlql edilir); ., .. -. M., 1980; . M., 1983 (hr iki nr dillraras mqayisll zngin olmalar il seilir). Mxtlif dillr trcmnin oyrnilmsi sbbindn qeyd olu-nan nrlr filologiya fakltlri tlblri n nzrd tutulmu Bdii trcmnin nzriysi v praktikas drs vsaitinin
• 5 hazrlanmas zaman daha daha ox mracit edilmidir. Tbii ki, bu cr vsait iki dilin verdiyi materialla kifaytln bilmz. Mhz ki-tabn nvanland auditoriyann ksr hallarda oxdilli olmas problemlrin ikidilli materialdan daha ox mxtlifdilli material sasnda rhini smrli edir (bel ki, tlblrin ksriyyti ixtisas dillrindn savay n az daha bir xarici dil bilirlr v bu da yrni-ln mvzunun tqdimatn asanladrr). Baza (Azrbaycan) dili sasnda bdii mtnin linqvistik v s-lubi (mnzum mtnin trcmlri zaman hm d linqvopoetik) xsusiytlri il tan olan v bu cr mtnlri trafl etmyi bacaran filologiya v trcm ixtisaslarnn tlblri n tkc xarici dil Azrbaycan dili istiqamtind deyil, hm d ksin, Azrbay-can dili xarici dil istiqamtind hyata keirilmi lrin nticlri d maraql ola bilr. Mhz buna gr diqqtiniz tklif olunan drs vsaiti mumilikd gtrldkd oxdilli oriyentasiyas il, bdii mtnlrin in gldikd is spesifik ikidillikl (Azrbaycan dili xarici dil, xarici dil Azrbaycan dili) sciyylnir. sas mtnin izahna kemzdn vvl trcmnin, o cml-dn d bdii trcmnin, bzi nzri msllrin diqqt yetirmk daha faydal olard ki, bunlarn da arasnda aadaklar nisbtn n plana kmk olar: 1) trcm intellektual-yaradclq faliyytinin bir nv kimi. Trcminin xsiyyti problemi; 2) trcmnin linqvistik v linqvosemiotik problemlri; 3) maksimal trcm vahidi kimi mtn v onun funksional- slubi nvlri haqqnda mumi mlumat; 4) trcm nzriyysinin obyekti kimi mumiyytl mtn v bdii trcm nzriyysinin obyekti kimi bdii mtn anlaylar-nn tipoloji chtdn frqlndirilmsi problemi; 5) bdii trcm mhsulunun dyrlndirilmsinin sas meyarlar; 6) Trcmnin minimal kimi sz v trcmnin maksimal va-hidi kimi bdii mtn anlaylar haqqnda mumi mlumat.
• 6 1. Trcm intellektual-yaradclq faliyyti kimi. Trcminin xsiyyti problemi Hr hans bir mlumatn ilkin dildn (D), yni orijinaln dilindn, trcm dilin (TD) evrilmsi il bal yaradc-intel-lektual faliyyt trcm deyilir. Mlumat D-dn TD-n evi-rn zaman hr iki dili mkmml biln xs olaraq, trcmi dillraras laqnin yaradlmas kimi mhm bir vzifni hyata keirir. Trcmilik faliyytinin intellektual baxmdan hmiytli drcd grgin bir proses olmas he ksd bh dourmur. Hr iki dild zn tam srbst hiss etmkl yana (bu, nec deyrlr, trcmi faliytin olan aksiomatik tlbdir), trcmi qbul et-diyi v trmli olduu mlumat (mtni, nitq srini) tfrratlar-na qdr drk etmli, onu orijinala maksimal drcd yaxn kild ikinci bir dil evirmyi bacarmaldr. Bu zaman ii dillr kimi -x edn iki dilin kodladrma sistemlri arasndak frqlr minimu-ma endirilmli, informasiya vahidlrini ifad etmli olan szlrin registrlri, semantik tutumlar, sintaktik v mna (assosiativ) laq-lri v s. nzr alnmaldr. Bundan lav, mxtlif mnalarda il-n biln szlrin, sz birlmlrinin (realilr, idiomatik ifadlr, sabit birlmlr, frazeoloji vahidlr v s. ) xsusi dil konstruksiya-
• 7 larnn, o cmldn d btv cmllrin TD-d ekvivalentlrinin myyn edilmsi mslsi d trcmi qarsnda duran v ondan xsusi bacarq v yksk sviyli intellektual hazrlq tlb edn bir nmrli vzmiflrdndir. Trcmi faliyytinin yaradc tbiti nec ifad oluna bi-lr? Ax bzn trcmi orijinaldan tam asl vziyytd ola bilr, v ya da ki onun trcm etdiyi material olduqca primitiv xarakter daya bilr. Tsvvr edk ki, hanssa bir xs z bac v qardalar haqqndan mlumat vermk istyir: Mnim bir qardam v bir bacm var. Qardamn ad Vladimirdir. Onun 19 ya var. O, tlb-dir. Kiik bacm mktbd oxuyur. Onun 12 ya var. Ad radr. ndi is bu balaca v, szsz ki, bir o qdr d tin olmayan mxtlif dillrd (Azrbaycan -1), (rus -2), ingilis -3) nec slndi-rilcyini mqayis edk: 1. Mnim bir qardam v bir bacm var. Qardamn ad Vla-dimirdir. Onun 19 ya var. O, tlbdir. Kiik bacm mktbd oxuyur. Onun 12 ya var. Ad radr. 2. . -. . .. 12 . . 3. I have a brother and a sister. My brother is 16 (years old). He is a student. His name is Vladimir. My sister is a schoolgirl. She is 12 (years old). Her name is Ira. Bu kiik v v ox sad mtnin trcmilri kimi bdii trc-m haqqnda nzri biliklri v az da olsa tcrblri olan trcm fakltsinin tlblri x etmilr. Trcmilik sahsin yeni q-dm qoymu glck mtxssislrdn he biri xsusi isimlri (Vladimir, ra) trcm etmdi. (Trcmilik praktikasnda bzn bu qbildn olan isimlrin transformasiyas hallarna rast glinir (msln, xs adlarnn qsaldlm formalar -ra trcmd ilkin variantda – rina, ingilisc is rene kimi d veril bilr, lakin indiki halda trcmilr rus orijinalnn etnomdni komponentini (EK) saxlama daha vacib saymlar, nki, masir rus dbi dilind qeyri-rsmi nsiyyt zaman daha ox ilnn aid olan qeyri rsmi
• 8 variantn (ra) ildilmsi btvlkd mtn smimilik konnatasiya-s verir). Buna gr d trcm zaman sz lazm transliterasiya-ya ucradaraq, rus xsusi isminin mhz bu variantn saxlamaq daha mqbul idi. Hm d ki, konkret olaraq nzrdn keirdiyimiz halda transliteratsiya sulu he bir tinlik olmadan ttbiq oluna bilirdi. ngilis dilin trcm zaman tlblr rus dilindki xsusi ismi mxtlif mvqelrd hm transliterasiya vasitsi il, hm d rus di-linin tlffz xsusiyytlrini ks etdirn fonetik transkripsiyann kmyi il verilmsini d tklif edir v bunu qeyri-rus oxucular n lav dqiqldirici mlumat olacan deyirdilr. Yuxarda qeyd olunmu konnotasiya rus dilindki mtnd ta-mamil qeyri rsmi ail v, eyni zamanda, smimiyyt v nva-zil ilnn kiik bacm sz birlmsi il dstklnir. ngilis dilin-d ilyn tlblr is bu zaman myyn tinliklrl qarlar v hmin tinliklrin aradan qaldrlmasnn mxtlif yollarn tklif edirdilr. Bzilri zruri konnotasiyan leksik chtdn dstklyn mxtlif variantlar tklif etslr d, sonda irli srdklri variantlar smrli saymadlar v onlardan imtina etdilr (msln, my little sister qzcazn real yana gr mqbul sayla bilmz; my nice sis-ter ifadsi is mtndki smimiyyt v nvazi alarn lazm olan-dan ox gclndirir). ngilis dilind ilyn tlblr, bir qayda ola-raq, qarda v bacnn yan iki variantda daha rsmi v dbi norma saylan tam formada (is 12 years old) v daha ox danq slubuna uyun gln qsa formada (is 12) verirdilr. Qalan dilllr zr ilyn tlblrin kiik bac sz birlmsi-nin trcmsi zaman xsusi tinliklri olmasa da, onlar zizlm kilisindn sitifadd daha ehtiyatl hrkt etmy alm, h-min alar vermk n lav szlrdn istifad etmk d istmilr (msln, fransz, ispan v ya alman dillrind olduu kimi). Prosesd itirak edn tlblrin hr biri bac v qarda szl-rini bir szl – Geschwister trcm etmy imkan vern alman dili-nin unikallna xsusi diqqt yetirirdilr. Qeyd etmk lazmdr ki, alman dilinin bu unikall yuxarda qeyd olunmu dillrl (rus, in-gilis, fransz,) mqayisd daha aydn grnr, bel ki, Skandinavi-
• 9 ya dillrinin hamsnda Gescwister sznn bir szl ifad olunan ekvivalenti mvcuddur: alm. ich habe Geschwister = isve. jag har syskon v s. Trcm zaman tlblr hm d bzi slub dzlilri etm-y alrdlar, sasn d bir ne predikativ hissni mumi mbtda trafnda cmlyrk, cmllrin sayn azaltmaa alrdlar. Bellikl, htta olduqca sad mtnl ilyn trcmi bel z frdi yaradclq xsusiyytlrini nmayi etdir bilr. Mtn n qdr mrkkb olarsa, bu xsusiyytlrin istifadsi imkanlar da bir o qdr geniln bilr v, lbtt, btn hallarda trcminin yaradclq imkanlarndan tam miqyasda istifad olunmaldr. 2. Trcmnin linqvosemiotik v linqvistik problemlri Linqvosemiotika iarlr sistemi haqqnda elm hesab olu- nan semiotikann xsusi bir blmsidir. Onun tdqiqat obyekti ayr-ca iarlr sistemi vasitsi il ifad olunan linqvistik vahidlrdir. mumi trcm nzriyysi n trcmnin minimal vahidi hesab olunan szn iaretm funksiyasnn rolu bykdr. Hr bir dild sz maddi ss kompleksinin (iarnin) v bu dilin sistemi rivsin-d mvcud olan (ideal) mnann dialektik vhdti kimi x edir. Azrbaycan dilind qarda ikinci bir xsl mumi valideynlri olan v kii cinsin aid olan xs deyilir. Bu dialektik vhdtin iarsi onun maddi ifadsi qarda sz tkil edn ss kompleksi hesab olunur; ideal mna is ikinci bir xsl mumi valideynlri olan v kii cinsin aid olan xs olaraq, iarnin nyi bildirdiyini gstrir. Semiotika iard (v ya kodda) myyn konkret mzmun kodladrlm olur. Mtni bir dildn o biri dil trcm edn zaman bu mzmunun tkrar kodladrlmas prosesi ba verir (yni bir dilin iar v kodlar baqa dilin iar v kodlar il vz olunur): azrb.dilind qarda = rus dilind = ingilis dilind. (a) brother = alman dilind (der)
• 10 fruter = fransz dilind (le) frere = ispan dilind (el) hermano. Bir dildn baqa dil trcm semiotik mliyyat, yni tkrar kodladr-ma prosesi hesab olunduu n, o, semiotika, daha dqiq desk, linqvosemiotika il sx laqli hesab olunur. Lakin trcm prosesinin interpretasiyas zaman yalnz linq-vosemiotikaya mxsus anlaylarla (iar, onun mnas, kodladr-ma v tkrar kodladrma v s.) kifaytlnmk olmaz. Yuxarda ve-rilmi rus dilindki mtnin (Mnim bacm v qardam var. ) in-gilis, fransz, alman v ispan variantlarnn mqayissi gstrir ki, D-dn TD-n keid prosesi sadc tkrar kodladrlma il bitmir. Bzi hallarda bir dildn baqa dil trcm yalnz hr iki dilin linq-vistik xsusiyytlrinin nzr alnd raitd mmkn olur v bu trcm leksik konstantlardan (bu nv konstruksiyalarn daimi leksik komponentlrindn) v mvqqti leksik komponentlrdn ibart btv sintaktik konstruksiyalarn vzlnmsi sasnda hyata keirilir. Hm leksik konstantlar, hm d mvqqti leksik kompo-nentlr morfoloji sviyyd paradiqmatik dyiikliklr mruz qala bilr. Mqayis edk: Azrb. dilind. – onun, qardamn, dostumun, olumun, v s. ad Vladimir(dir), Dmitri(dir), Denis(dir), van(dr); rus dilind. – eqo, moeqo brata, moeqo druqa, moeqo sna i t.d. zovut Vladimir(om), Dmitriy(em), Denis(om), van(om); ingilis dilind. – the name of my brother, my friend, my son, is Vladimir, Dmitri, Denis, van. Misal olaraq bzi konstruksiyalarn leksik komponentlrinin morfoloji sviyyd paradiqmatik dyiiklrini qeyd etmk olar: Az. dil. – o Vladimir(dir) onlar Dmitriy v Denis(dir); rus dil. ; Grndy kimi, rus dilind mumi-xsli cmlnin konst- ruksiyas fel rolunda x edn xbrin paradiqmatik dyiikliy
• 11 mruz qalmasna yol vermir. Bellikl, trcm prosesini hyata ke-irmk n yalnz linqvosemiotika il deyil, hm d srf lingvistika il bal problemlr aktual hesab olunur. 3. Maksimal trcm vahidi kimi mtn bard mumi anlay. Mtnlrin funksional-slubi nvlri ndiy kimi mtn szn biz hr hans bir rh olmadan i-ldirdik. Qeyd etmliyik ki, mtn anlay hm mumi trcm n-zriyysind, hm d bdii trcmnin nzriyy v praktikasnda sas yerlrdn birini tutur: cml rivsindn knarda reallaan bir btv kimi, mtn trcmi faliyytinin ynldiyi obyekt ola-raq qbul olunur. Bs onda trcmnin bu obyektinin trifi nec ola bilr? Yu-xarda qeyd olunmudu ki, mtn cml rcivsindn knarda real-laan bir btvdr. Bu, artq tlb olunan trifin bir mrhlsi kimi x edir v mtn anlaynn daxili formas (lat. textum zncirln-m, balanma) il st-st dn bir anlay ifad edir. Cmlnin rivsi xaricind reallaan bir btv kimi hr hans bir mtn bir ne cmlnin semantik quruluundak zncirvari laqni v onlarn arasndak mna balln bildirir. Bu, yuxarda verilmi mtnlrin nmunsind bir daha aydn grnr. Mtni tkil edn cmllr arasndak qarlql mnasibtin (semantik quruluun) onlarn cm-l rivsi xaricind reallaan btvly il balln nzr ala-raq, verilmi mtnin mzmununu olduqca qsa kild ifad etmk Qardam v bacm kimi myyn etmk olar. Mtnin mzmu-nundan x edrk, mllifin sas intensiyasn, yni mqsd v sylrini myyn etmk olar (hmshbtin yaxn qohumlar qarda v bacs haqqnda danmaq, v ya da onlar bard yazl mlumat vermk). Bu zaman nzrdn keirdiyimiz mtn, ox g-man ki, daha hcmli mtnin msln, hanssa xsi mktubun fraqmentid hesab oluna bilr. Mtnin xsusiyytlrini sciyyln-dirn terminlr (mtnin parametrlri, mllifin intensiyalar v ya
• 12 ideya mzmunu) is, qbul olunmu qaydaya gr, onun trifi veri-lrkn sadalanmaldr. Bellikl, mzmununun ideya v mvzu vhdtini, ya da mvzu v mllif intensiyas birliyi il sciyy-lndiriln, cml rivsi xaricind reallaan btv mtn de-yilir. Bu trif btn nv mtnlr amil edilir v onlarn funksional-slubi xsusiyytlrini nzr almr. Bununla brabr, gstriln xsusiyytin qeyd olunmas mtnlrin nvlr zr tsnifatnda, o cmldn d bdii mtnlrin (BM) differensiasiyas zaman byk hmiyyt ksb edir. Rusdilli mnblrd mtnlrin nvlr blnmsi sonuncunun masir rus dbi dilinin bu v ya digr funksional slubuna aid ol-mas il myyn olunur. Bu cr blgdn bir ox baqa dillrd d msln, ingilis, alman, fransz, ispan dillrind istifad edil bilr. Hazrda masir rus dbi dilind iki funksional slub qar-ladrlr: a) dilin btn mmkn sviyylrind (fonetika, szd-zltm, morfologiya, leksika, frazeologiya v sintaksis sviyylrin-d) ciddi normalarla sciyylnn, daha ox yazl nitqd reallaan kitab slubu; b) btn gstriln dil sviyylrind normalarla h-miyytli drcd az tnzimlnn v daha ox ifahi nitqd real-laan danq slubu. Bundan lav, kitab slubunun z d bir ne nv ayrlr: – tdqiq olunan materialn (monoqrafiya, kitab, dissertasiya, mqal, tezis, elmi mruz) elmi tsvirin mxtlif nvlrin aid ol-duu (adtn yazl formada mvcud olan) elmi nv; – bu v ya digr elmi problemlrin geni oxucu ktlsin izah edilmsi n nzrd tutulan v bu sbbdn d z sadliyi v asanl il seiln elmi-ktlvi nv; – istehsalat v dftrxana sahlrind istifad olunan rsmi-i-gzar nv; – qzet v jurnal materiallarnn nitq xsusiyytini ks etdirn publisistik nv.
• 13 Masir rus dbi dilinin iki sas funksional slubuna v kitab slubunun alt nvlrin aid olan analoji nmunlr sadaladmz xarici dillrin hamsnda rast glmk olar. Mtnin bu v ya digr funksional sluba v ya kitab slubunun alt nvlrindn birin aid edilmsi onun trcmsin qoyulan sas tlb v imkanlar myyn edir. Msln, kitab slubunun elmi, elmi-ktlvi v rsmi-igzar alt nvlrin aid olan mtnlrin tr-cmsi zaman trcmidn orijinala maksimal drcd yaxn ol-maq, verilmi mlumat mmkn qdr dqiq trmk tlb olunur. Bellikl, trcminin qarsnda iki sas msl durur: 1) mtnlrd ifad olunmu elmi mlumat maksimal drcd dqiq trmk; 2)orijinallarn funksional-slubi xsusiyytlrini qoruyub sax- lamaq. Yuxarda nmun kimi gtirdiyimiz trcmlrd bu msl- lr hll olunmudu. Yadda saxlamaq lazmdr ki, orijinaln funksio-nal-slubi xsusiyytlrini qorumama allarkn hrfiliy (bukvalizm) yol vermk olmaz: msln, mumi iradlar sz bir-lmsinin rus dilin trcmsi zaman cm hal formasndan daha ox istifad olunur ( ; mqayis et, ing. general note), ispan dilindn preambula szn rus dilin kimi d trcm etmk olard, lakin bu sz rus dilinin elmi v elmi-ktlvi slublarna aid deyil (trc. mqddim). Bellikl, htta funksional-slubi xsusiyytlri orijinalda ay-dn ks olunmu mlumat TD-i vasitlrinin kmyi il trrkn trcmi maksimal dqiqlik tlb edn mtnlrin trcmsind orijinaln slubi dqiqliyini d saxlamaa almaldr. Mhz elmi slubun normalarna cavab vern mtnlrin bu normalarn gzlnilmsi rti il trcmsi D v TD- ks olunmu mlumatn funksional-slubi adekvatln tmin ed bilr. Bellikl, mtnlrin funksional-slubi nvlr ayrlmas, tr-cm prosesind qarya xa bilck mxtlif tinliklrl xarakte-riz olunan yazl v ya ifahi nitqin maksimal vahidlrini myyn etmy kmk edir. Rsmi-igzar v elmi mtnlr trcmidn
• 14 mlumatn maksimal drcd dqiq trcmsini tlb edir. Mtn-lrin bu funksional-slubi nv n n sas D-dn TD-n y i n trcm edilmsidir. Tbii olaraq, bu zaman trcmi ildiyi sa-hd yksk drcli professional kimi x etmlidir (ox gman ki, humanitar thsil alm xs, fizika, riyaziyyat, kimya v ya tibb sahsin aid elmi ilri yksk sviyyd trcm ed bilmz; D-in rsmi-igzar slubuna bld olmayan xs bu cr mtni TD-n evir bilmz). Elmi-ktlvi, publisistik v danq slubuna aid olan mtnlri trcm etdikd is, trcminin tkc nyi deyil, hm d nec tr-cm etmkl bal suallar cavablandrmaldr: D- mtn n qdr mrkkb emosional dyrlndirm vasitlri v ekspressivlikl zngin olsa, onun bu xsusiyytlrinin qorunub saxlanlmas v TD vasitlrinin kmyi il adekvat kild ifad edilmsi bir o qdr tin olur. ndiy qdr tdqiqatmzn sas obyekti olan bdii trcm barsind he n danmamdq. Mlum olduu kimi, bdii dbiy-yatn dili bu v ya digr masir dbi dilin yuxarda qeyd olunmu funksional slublarndan he birin aid deyil. Eyni zamanda, z sas mqsdini oxucuya estetik tsir funksiyasn yerin yetirrkn, o tkc adlar kilmi slublarn deyil, hm d bu funksiyan hyata keirmkd ona kmk ed bilck dialekt sz v ifadlrini, jarqon v arqo siniflrin aid vahidlri v s. kimi dbi dil aid olmayan komponentlri d znd cmldir bilr. Bellikl, mlumatn trcm dilind ifadsi n mumi trcm nzriyysinin obyekti hesab olunan mtni bdii trcm nzriyysinin obyekti hesab olunan bdii mtnl qarladrmaq lazm glckdir. Bu cr qarladrma zrurti, ilk nvbd, bdii dbiyyatn sas funksiyas hesab olunan v onun dilind d ksini tapan oxucuya estetik tsir funksiyasndan dour.
• 15 4. mumi trcm nzriyysinin obyekti kimi mtn v bdii trcm nzriyysinin obyekti kimi bdii srin mtni anlaylar arasndak tipoloji frq mumi trcm nzriyysi btn funksional slublar z ob- yekti kimi saxlayan trcm faliyytinin tdqiqatlar sasnda m-l glir. Onun bzi mddalar bdii srlrin trcmsinin sasnda da hazrlana bilr, lakin bunlar masir dbi dilind olan mtnlrin funksional-slubi tipologiyasnn sahsindn knar mzakir edilir, nki incsntin bir sahsin – sz incsntin, v yaxud bdii dbiyyata aid olunurlar. Bdii mtnlrin problemlri xsusi linq-vistik elm olan bdii trcmnin nzriyysi il tdqiq olunur. Bu elmin mumi trcm nzriyysindn seilmsi n azndan ona g-r mmkndr ki, bdii mtn btn yerd qalan v bdii xarakter damayan mtnlrl qarladrla bilr (bax. onlarn aada gst-riln funksional-slubi tipologiyas). Bs onda bu cr tipoloj qar-ladrmann imkan ndn ibartdir? Yuxarda gstriln hr hans bir mtnin trifini, lbtt ki, bdii mtnlr d aid etmk olar: onlar da, szsz, ideya-tematik xa-rakter dayan mumilik v ya mllifin mvzu v intensiya mu-miliyi il sciyylndirilmi btv fvql cml vhdtidir. Lakin bu mtnlrin sas xsusiyyti dbi dilin btn funksional-slubi nvlrini birldirn informasiya deyil, oxuculara (v ya dinlyici-lr) olan estetik tsirdir. Mhz bdii mtnlr n nyin mlum olmas yox, onun nec mlum olmas vacibdir. Masir dbi dillr-d olan bzi funksional-slubi nvlr (publisistik, elmi-ktlvi v danq) myyn drcd bdii mtnlr yaxndr, amma buna baxmayaraq, z xsusiyytlrini itirmirlr. Bs bdii mtnlrin oxuculara v dinlyicilr olan estetik t-siri zn nd gstrir? Bu mslnin aydnladrlmas bdii tr-cm nzriyysi n son drc vacibdir, nki D-d olan bdii mtn v onun TD-dki variant z resipiyentlrin eyni drcd es-tetik tsir gstrmlidirlr. Az sonra biz bdii trcmnin qiymt-
• 16 lndirilmsind sas meyarlardan biri saylan orijinaln v trcm variantnn estetik tsirlrinin adekvatl amili bard danacaq. Yuxardak suala cavab verrkn unutmamalyq ki, estetika bdii yaradclqda, tbitd, hyatda olan gzlliyin mna v for-mas haqqnda elmdir. Bu mnada bdii dbiyyat incsntin bir nv – sz snti olaraq, onun baqa nvlrin (musiqi, rssamlq, memarlq v s.) yaxndr bdii dbiyyata aid hr hans bir sr bu v ya digr drcd incsntin digr nvlrin aid srlr bnz-yir. Onlarn aralarnda mvcud olan bzi analogiyalar biz bdii dbiyyat srlrinin estetik tsirinin mahiyytini baa dmkd d kmk ed bilrlr. ..Levitan v A..Kuincinin mnzrlri bizd gzl hisslr oyadr, yni bu srlr biz tkc tsvir olunan tbit mnzrsinin gzlliyin gr deyil, hm d rssamn bu gzlliyi bdii tsvir vasitlrinin kmyi il biz atdra bildiyi n estetik tsir edirlr. .E.Repinin van Qrozn v onun olu van sri tamaaya ar, ilk nvbd uzaq kemid ba vermi real olaylarla ballna g-r zc tsir edir. Qatil-atann qucanda msumluqla can vern oul, van Qroznnn tam divan bax, zndki qan izlri. Btn bunlar bizi hmin mnzrdn uzaqlamaa svq edir, lakin biz rs-samn yaradc txyylnn gerkldirilmsi n tapd gzl bdii formalar v onlarn kmyi il ifad olunan ideyalarn qavramaa alr v mhz bu cr qavrayn nticlrindn estetik zvq alrq. Tretyakov qalereyasnda nmayi etdiriln bu rsm srinin uzun illr boyu tamaalara gstrdiyi gcl estetik tsirin sbbi d mhz bundadr. Bdii mtnlrin qavranlmasnda da oxar prosesl rastlarq (ifad olunan materialn mumi ixtisar mqsdi il thlilimizd bu cr mtnlr ancaq fraqmentlrl tqdim olunacaq). Bellikl, istniln bdii srl bal olduu kimi, bdii mt-nin d sas funksiyas oxucuya (v ya dinlyiciy) estetik tsir gs-trmkdn ibartdir. Szsz ki, btvlkd bdii mtn polifunksionaldr: o, hm mllif v oxucu (dinlyici) arasnda kommunikativ funksiyan,
• 17 hm d gerkliyi xsusi tdqiqatlardan daha yax ks etdirmkl, biz hyatn drkind kmk edn koqnitiv funksiyan dayr. Buna baxmayaraq, bdii srin spesifikas ilk nvbd resipient lan estetik tsirdn ibartdir. Bdii mtn anlaynn trifini verrkn, biz mumiyytl mt-nin trifin mhz bdii mtnlr xas lamtlri lav etmk sulundan istifad ed bilrik: sas funksiyas oxucuya (dinlyiciy) estetik tsir gstrmk olan mtn bdii mtn (bdii srin mtni) deyilir. Mtnin bdii funksiyas istniln emosional effektin yaranma-s n mllif (air v ya yaz) trfindn gerkliyin daha adek-vat bdii tsvir sullarnn kmyi il estetikldirilmsi sasnda reallar. Yuxardak misallarda tsvir olunan gerkliyin estetikl-dirilmsin myyn bdii sullardan – realilrin poetikldirilm-sindn (A.Blokun erind hrin q mnzrsi) v xsiyytin m-nvi squtunun neqativ lamtlrinin tsvirind hiperboladan is-tifad yolu il nail olunur. ndi is, bdii trcm nzriyysin qaydaq v bir daha qeyd edk ki, bdii mtnin keyfiyytinin qiymtlndirilmsi meyarlarnn myynldirilmsind onun mhz estetik funksiyas hlledici h-miyyt ksb edir. 5. Bdii trcmnin qiymtlndirilmsinin sas meyarlar Bdii trcmnin qiymtlndirilmsind sas meyar orijinaln (D-d olan mtnin) v trcmnin (TD-d olan mtnin) estetik tsi-rinin adekvat olmasdr. Bellikl, bdii trcm adekvat, qismn adekvat, hmiyytli drcd qeyri-adekvat v, nhayt, tamamil qeyri-adekvat ola bilr. stniln trcm mhsulu, bhsiz, trc-minin zehni v yaradc myinin nticsidir. V bu trcmnin uurlu v ya uursuz, yax v ya pis alnmas il bal sylniln fikirlr prinsip etibar il subyektiv, trcminin qoyduu mqs-din mnasn ks etdirmyn hesab olunurlar.
• 18 Bdii trcmnin oxucu v ya dinlyiciy olan estetik tsirin-d yksk adekvatla nail olmaq n ilk nvbd mllifin inten-siyalarn v orijinaln tematik ynmini aydnladrmaq lazmdr. Rusiyann grkmli air-trcmisi V.A.Jukovski trcminin ya-radclq imkanlarna qiymt verrkn, yazmd: Nsrd trcmi qul, poeziyada is rqibdir. Lakin, grnr, trcmi rolunun bu cr mcrrd qiymtlndirilmlri hqiqt o qdr d uyun gl-mir. Yqin ki, trcmi hmi, ildiyi janrdan asl olmayaraq, mllifin hmfikiri olmal, onun yaam v hisslrini baa dmy almaldr. Ancaq bu halda trcm orijinalla eyni estetik tsir malik ola bilr. Bir fsild orijinal v trcmnin qarladrlmas kimi m-rkkb bir problemi btnlkl nzrdn keirmk mmkn deyil. Eyni zamanda, bu cr aradrmann sas mqam v nticlri artq burada z ksini tapmaldr. Orijinaln ideya-tematik ynminin drindn anlanmasndan baqa, trcmi trcm etdiyi srin v yaxud mllif dilinin zlliklrinin qorunmas v oxucuya atdrlmas n d adekvat sullar tapmaldr. Bundan baqa, mnzum mtni trcm edrkn msln, onun ritmik quruluunun (sasn d vzninin) v qafiy sisteminin (kii, qadn, daktilik, hiperdaktilik) qoruyub saxlanmas vacibdir. Amma bunu etmk he d hmi mmkn olmur. Bu v ya digr srin bdii sisteminin tipologiyas problemi yalnz onun bdii surtlrinin tipologiyas sasnda hll oluna bilr. Mxtlif milli mdniyytlrl bal olan bdii-dbi surtlr ox zaman szlrin gerklik il vasitsiz, sasn d assosiativ-refe-rensial, laqlrin v bu laqlri ifad edn leksik birlml-r (sz komplekslrin – SK) saslanr. lkin assosiativ-referensial laqlrin gerklikl olan laqlrin sasnda olan bdii srlrin trkibind istifad olunan szlr v SK oxucunun urunda daha mrkkb mcrrd anlaylar, mllifin v yaxud qhrmanlarn drin psixoloji durumunu qbul etmkd kmk edn uyun olan realiyalar haqda konkret tsvvr yaradr. Bu cr bdiiliyi biz tam minlikl ilkin adlandra bilrik.
• 19 Orijinala estetik chtdn adekvat olan BM-in yaranmas n trcmi hm ilkin, hm d ikinci drcli bdiiliyin sz sullarn ehtiyatla semlidir. Bu mllif idiolektin qar diqqt tlb edir. diolekt termini altnda verilmi dilin ayrca gtrlm da-ycsna xas olan formal v slubi xsusiyytlrin mcmusu baa dlr. Trcmi n verilmi dilin ayrca gtrlm da-ycs trcm etdiyi srin mllifidir. Tbii ki, yaz, yaxud airin nitqinin formal v slubi xsusiyytlri btn sviyylrd fonetika, szdzltm, morfologiya, leksika, frazeologiya v sintak-sis sviyylrind ifad oluna bilr. Bellikl, indi biz btn bunlarn qarlql tsiri raitind este-tik chtdn orijinala adekvat olan trcmnin yaranmas n zruri nn amillri sadalaya bilrik: 1) orijinaln ideya-tematik mzmununun drindn anlanlma-s, mllif intensiyalar dnyasna daxil olmas (trcmi mllifin rqibi yox, dostudur); 2) orijinaln bdii sistemin, bdiiliyin ilkin v ikinci drcli vasitlrin qar ehtiyatl mnasibt; 3) mllifin idiolektin qar da bu cr diqqtlilik. Onu da qeyd edk ki, bdii trcm il mul olmaq trc-midn yksk mumi mdniyyt tlb edir: o, trcm edcyi air v ya yaznn btn sas srlrini bilmli, hmin mllifin yaradclnn dvrn mumi-mdni kontekstind yeri haqqnda tsvvr olmaldr.
• 20 Mdniyyt anlay kulturologiyada mhm yer tutur. Bu anlayn baa dlmsind, onun trifinin verilmsind mxtlif mvqelr v bu mvqelr arasnda mxtlif bnzrliklr v frqlr mvcuddur. Qeyd edk ki, mdniyyt szn kult ehtiram, si-tayi, prsti, v ur iq, nur (ia, nura prsti) kimi iki his-sy ayraraq izah edn N.K.Rerixin (1874-1947) orijinal mvqeyi biz daha yaxndr. Bu cr anlay mdniyyti insanlarn qlbind iql balancn tkkl tapmas kimi drk etmy istiqamtlndi-rir. Lakin qdim Misir, Mesopotamiya, Hindistan, in mdniyyt-lri il tan olan insanlara bu lklrin kilslrind, maaralarda v ehramlarnda Sz-q haqqnda, ilahi Nitq haqqnda, gm mcrd saxlanlan Moisey haqqnda, canl ml evriln sa haq-qnda byk nzriyylrin inkiaf il bal lav mlumatlar da mlumdur. (1, s.107) Demli, Sz, Nitq el n zdr. He d tsadfi deyil ki, ncil: vvlc Sz var idi. klam il balayr (2, 1). Eyni klamn trcmsi zaman ilkin dil olmu yunan dilind is sz (arche) mn, ALLAHlq, hakimiyyt, v prin-sip, qid kimi verilrk, ilk sas, sbbi ifad edir. Demli Sz Sbbin zdr. Alimlrin fikrinc (tbii ki, bu srada n crgd Platon durur) sbbi tkil edn hr bir ey szn trkibind mv-cuddur (19, s. 25). Bu fikir bel izah olunur: gr hava v torpaq elementlrindn tkil olunmu efir (irlid biz baqa mxtlif izah-lar da mahid edcyik) eitm qabiliyytin uyundursa, onunla
• 21 st-st drs, onda Sz lahi ideyan, ilkin obrazlar v arxetipl-ri ifad edir. Yuxarda sylnilnlr Varlq kitabnn (1, 3) ilk s-tirlrind deyilnlr d lav olunur: trni Allahn fikirlri v h-rktlri il ifad olunmur. Onun ssinin eidilmsi il yaranan sz-lrd ifad olunur. Allah q olsun dedi v q yarand. Ts-sfl etiraf etmk lazmdr ki, masir mdniyyt myyn mnada Sz bu cr ehtiyatl v ehtiraml mnasibti itirmidir. Bu mnada akademik B.L.Smirnovun qdim mdniyytlrin sciyylri il bal mhakimlri yerin dm olar: gr masir mdniyyt qeyri-ixtiyari urun aal il xarakteriz olunur, qdim mdniy-yt v dnc hyatn ixtiyari urun zif inkiafna nzrn yara-nan bilavasit qavranlmas il xarakteriz olunurdu. Kant irli sr-dy hr sual nzri baxmdan uurlu trzd hll olunmudur. Qdim insanlar tdrici, lakin real tcrb yolu il hqiqt konsepsi-yasn tam reallq, tam ziddiyyt v tam ffaf mvcudluq kimi q-bul etmk mrhlsin qdr gl bildilr. Bu kild, msln, hindlilrin Parabrama, inlilrin Dao, misirlilrin Osiris Aton Ra Aton (Exnaton) v Atonun fivan nzriyysind zlrinin n yksk inkiaf sviyysin atm oldular. Farslarn Zrvan, Akeren haqqnda dnclri v, nhayt, yhudilrin Tetraqammatonla bal baxlarnda Kaballada (29, s.13) iqlandrlan Eqova Eliota haqqnda fikirlri d bu qbildndir. Qdim Yunanstanda Pifaqor mktbind agirdlr xlaq drsi keiln zaman onlara mumdn-ya bnzrlik v uyunluq qanununa riayt etmyi d yrdirdilr. Burada agirdlr ALLAHlarn mxtlif forma v grnd, mx-tlif adda v kild olduqlar, prinsipc btn xalqlarda eyni ALLAHlarn olduqlar deyilir v bu briyytin idraki qvvlri-nin uyunluu il izah olunurdu. Burada thsil alan agirdlrd b-tn dinlr, insanlara v insan tkamlnn vahidliyin, gizli elmin v triqtin vahidliyin inam yaranr, onlara dzmllk alanrd. Bzi alimlr (B.F.Pornev, Y.V.Bromley, Q.D.Qaev) milli mdni spesifika ad altnda tbii-corafi, sosial, tarixi amillri nzrd tu-turlar. Gstriln amillr insanlarn hyat v faliyyt raitlri il rtlnir. gr insanlarn yaadqlar v faliyyt gstrdiklri
• 22 rait eynidirs, bu zaman onlarn mdniyytlri d st-st dr, bu rait eyni olmadqda is milli-mdni variantlar yaranr (bax. 26,27). Mxtlif mdniyytlr z-zn mvcud olmur, bir-biri il laqd olur, baqalar il mqayisd z frqli lamtlrin akarla-yrlar (bax.28). Etnos v onun yarad mdniyyt mumi v xsu-sinin vhdtindn ibart olur. Lakin, etnosu spesifik mdni infor-masiyann kvant kimi myynldirn Y.V.Bromley etnik va-hidlrin bzi saslarla mvafiqliyi mslsinin hqiqt zidd oldu-unu xsusi qeyd edir (23, s. 53). Bundan baqa, mdniyytin btn komponentlrind mxtlif dil-mdni xsusiyytlrinin t-rlmsin xidmt edn kommunikasiya mumiliyinin olmas fak-tn da diqqtdn knarda qoymaq olmaz. Dil, mdniyytin sas komponenti olaraq, znd etnosun spesifik lamtlrini cmldi-rir. Biz dnyan dil vasitsil drk edirik. Lakin irrasional mdniy-ytin qavranlmas prosesind myyn ngl rolunu oynayan tkc dil olmaya bilr. Mdniyytlraras nsiyyt prosesini mdniyyt-lrin digr milli-spesifik komponentlri d qlizldir bilr: 1) adtlr, elc d nn v mrasimlr (28); 2) mit mdniyyti; 3) gndlik davran, onunla laqdar olan mimik v pantomimik (kinetik) ifrlr (30, 31, 32); 4) milli anlayn v dncnin xsu-siyytlrini xarakteriz edn dnyann milli mnzrsi (33, 34, 35); 5) bdii mdniyyt. Buna gr d resipiyentin ona yad olan mdniyytin feno-menlrini anlamas n meydana xa bilck tinliklri aradan qaldrmaqda v bu fenomenlri izah etmkd yardm ola bilck anlaql terminoloji altlrin olmas zruridir. Dild v mdniyy-tin digr aspektlrind mahid olunan fikir ayrlqlarn bir qayda olaraq boluq (lakuna) adlandrrlar. ki mdniyytin laqsi resipi-yentin txyylnd ba verir. Mtxssislr qeyd edirlr ki, dnya mdniyytinin yaranmasnn qavranlma sviyysi frdiliyin z-nmxsus xsusiyytlrindn v drk olunan mdniyytin milli hissindn asl olur ki, buradan da bel ntic xr ki, frdi zn-mxsusluq v milli spesifika n qdr ox olarsa, zg mdniy-ytin anlalmas sviyysi d bir o qdr yksk olar.
• 23 Bu mtnd biz mvzuya uyun olaraq qdim mtnlrin trc-msi zaman mdni distansiyalarn al v onlarn aradan qald-rlmasnn konkret sullarn tyin etmy mane olan bzi mdni aspektlrin trcmsi zrind daha trafl dayanacaq. L.M.Batkin znn Mdni-mntiqi yanamann bzi rtlri haqqnda mqalsind yazr: Btn mtnlr v btn mvqedn gtrln mtnlr mdni fenomen deyil. Onu mdni edn bizim qarmzda olan simasz-yavi informasiya, passiv v dilsiz td-qiqat obyekti deyil, daha dqiq desk, mtn yox zg txyyl-nn mhsuludur. Biz mllifl, baqas il, onun dnyagr il tbii ki mtn daxilind aparc mvqed duran fikirl tan oluruq. Mdniyytin trkibind mnalardan (v onlarn trlm qaydala-r) baqa n yoxdur. Bu drk olunmu dnyada qarlamadr. Bi-zim xsi mvcudluumuzun drki mdni nsiyytin ilkin situasi-yasnn trkibin daxil olur. Mnalar he d hr zaman bir-birin uyun olmur, bzn htta tccb doura bilck drcd bir-birin-dn uzaq olur. Bu, mslni tinldirs d, eyni zamanda trcm aktn (izah) mmkn v zruri edir. Mdniyyt tarixisi profes-sional kild hazrlanm trcmidir, lakin geni planda gtr-dkd, trcm prosesind hr bir oxucu (dinlyici, tamaa) iti-rak edir. Biz mllifin mnvi mracitini anlamaa alrq (10, s.304). Biz trcminin nvanna Batkinin szlrindn daha gcl epitetlr v triflr deyildiyini d istisna etmirik. Bu deyimd trc-minin faliyytini xarakteriz edn v uurla sralanan szlr diq-qti clb edir. Alimin fikrinc, mdniyyt z mnas olan, mtn daxilind z ssin sahib olan canl orqanizmdir. Hr bir danq ssinin mllifi vardr. Bununla yana danq ssi ss, ritm v to-nallqdan ibartdir, daha dorusu, tbitd istniln bir eyin bn-zri olmad kimi, ss d frdi v bnzrsizdir. Bu bnzrsizlik tr-cmini maraqlandrr, zn clb edir, z xsusiliyi, namlumlu-u il tilsimlyir, onun mllifl nsiyytini mmkn edir. Bu tip akt mmkndr, lakin onun reallamas n anlalmaz mnan b-rabrdyrli anlalan mna halnda vermk imkan yaradan aar trcm sulunu tapa bilck insan da lazmdr. Batkinin ifadlrini
• 24 bir qdr dyisk dey bilrik ki, bu insan trcmidir v o, z nvbsind, oxucularnn (dinlyicilrinin, tamaalarnn) mnvi nsiyytini qura bilmk n pekar kild hazrlq grm d-biyyat bilicisi olmaldr. ki dil, iki mdniyytin qarlamas v-ziyytind interpretator zaman v mkan distansiyalarn nzr ala-raq fikrind tutduu oxucusuna trf istiqamt alr. Yuxarda deyi-lnlrl yana, mhz drkin spesifik yolu da hmin alim trfindn aydnladrlr: Msl burasndadr ki, tdqiqat prosesind hm z dilin, hm yad dil, hm tdqiq olunan dil, hm izah edn mllif, hm d mtnin masir trcmisi urlu kild qarlamaldrlar. Bununla yana, btn srhdlr, keidlr grnn, plastik olmal, oxucunun gz qarsnda v onun itirak il dnlmlidir. lk nvbd zn n artq mlum mna (lakin bu, yalnz daim v sx kild aparlm dialoq, daimi mna qarladrlmas v yaxnla-drlmas prosesind mmkndr); ikincisi, masir mna mnim mnam; ncs, fvqlvzif: hr iki mnan birlikd, bir-birinin vasitsil, lakin bir-biri il qardrmadan ifad etmk bunlarn hr biri aydn kild bir-birindn frqlnmlidir (11, s. 114). Batkinin ur yolu biz trcmnin son drc dqiq mexanizmini vermi olur. Mlumdur ki, dnyann drki bdi v sonsuzdur. gr bu fakt hr hans bir yad dild olan nmunnin v ya hr hans bir predmetin drkin ttbiq etsk, ntic mkmml v yekun olmaya-caqdr. Buradan da bel bir ntic xr ki, eyni orijinaln bir v ya bir ne obyektiv trcmsi ola bilr. Eyni srin bir ne frqli tr-cmsinin olmas faktnn trcminin orijinala olan yaradc m-nasibtinin nticsi olduunu hiss etmk o qdr d tin deyil. Bu halda biz mllifin dnyagrn, dnyaduyumunu trcm mt-nind ifad edilmsi il yana, istr-istmz z dnyagrn v dnyaduyumunu da bu mtn daxil edn trcminin frdi yarad-cl il d qarlam oluruq. Trcminin mnb mtnin yana-ma trzi il laqdar rji Levy trcmy olan aadak tlbi irli srmdr: 1) orijinaln drkin nail olmaq; 2) orijinaln inter-pretasiyas (yozumu); 3) orijinaln izahl ifad olunmas (17, s. 59).
• 25 kincisi, gr sr reall bdii kild ifad edirs (daha do-rusu, realln tcssm bdii olaraq btv, forma v mzmun vhdtind ifad olunursa), onun trcmsi is bu bdii realln ks olunma formasdrsa, onda trcm mtni orijinaln vahid mzmun v formada yenidn yaradlmasdr. Demli, bdii reallq canl realla mnasibtd rti olduu kimi, trcm d orijinaln bdii gerkliyin mnasibtd rti xarakter dayr. ncs, haqqnda danlan inikas (ifad olunma) pro-sesind obyekt v subyektin qarlql laqsi mahid olunur. Trcm mtnind obyekt v subyekt mnasibtlri orijinal yarad-cln obyekt-subyekt mnasibtlri il eyni xarakter malik olub, eyni qanunlara saslanr. Dialektika obyekt v subyektin qarlql laqsini v qarlql faliyytini qbul edir. gr orijinal obyekt, trcmini is subyekt qismind nzrdn keirsk, bu zaman on-larn qarlql laqsi hm bdii srin trcmiy olan tsiri kimi, hm d trcminin znn trcm etdiyi sr tsiri kimi dyr-lndirilr. Mhz bu nticlr Q.Qaeiladzey bdii trcm haq-qnda mlahizlrini bel formaladrmaa imkan verir: Bdii tr-cm orijinaln canl hqiqtlrinin orijinal mtn n oynad rola uyun rol oynad bdii yaradclq nvdr. Trcmi sediyi hr hans bir yaradclq nmunsini z dnyagrn uyun olaraq vahid forma v mzmunda ifad edir (18, s. 95). Hal hazrda bdii trcm haqqnda bir ox baqa fikirlrin d n planda olmasna baxmayaraq, Q.Qaeiladzenin fikirlri aparc trcm nzriyy-ilrinin diqqtindn knarda qalmr. Yuxarda deyilnlr onu da lav edk ki, mllif v trcmi arasndak prinsipial frqi ml-lifin obyektiv realla mnasibtdki azad seim hququ v trc-minin orijinaln sabit bdii hqiqtlri qarsndak mhdudluu tkil edir. Alimlr bdii trcmnin kommunikasiya prosesinin aadak modelini irli srrlr: Mllif Mtn Oxucu Trc-mi Mtn – Oxucu (25, s. 40). Bir qdr baqa, daha trafl mo-deli is ex alimi rji Levy tqdim edir: Reallq Mllif (seim, ifad) Trcmi (oxuma-ifad) Doma dildki mtn Oxucu (oxuma-konkretldirm) (17, s. 122). lk model zncirind
• 26 Reallq hlqsinin olmad, ikinci model zncirind is Mtn hlqsinin seim-ifad il vz olunduu drhal nzr arpr. Buradan bel bir ntic xarrq ki, verilmi sxemlrin hr ikisi natamamdr v onlarn zrind myyn dzlilr aparlmaldr. Birincisi, kommunikasiya zncirind sas, aparc hlq real-lq olmaldr. Hr hans bir sri yazmazdan vvl mllif zruri h-yati materiallar toplamaldr, daha dorusu, mxtlif hyat hadis-lrindn sr daxilind orijinallq konsepsiyas yarada bilnlrini se-mlidir. Orijinal yaradclq prosesinin nvbti mrhlsini is mv-cud ideyann mtn daxilind verilm formas tkil edir. Trcmi d eyni yolu, lakin bir qdr baqa kild kemi olur. Onun qar-snda orijinal dild bir mtn durur ki, hmin mtni onun nvanland auditoriyan nzr almaqla trcm etmlidir. Bellikl, biz, kom-munikativ prosesin sxemini aadak ardcllq znciri klind tq-dim edirik: Reallq Mllif (seim, ifad) Mtn Trcmi (oxuma, ifad) Mtn Oxucu (oxuma, konkretldirm). stniln bdii mtn nadirlik anlay il laqlidir. Bdii trcm zaman kommunikasiya prosesind trcmi ikili funksiya hm qbuledici, hm d trc funksiyasn yerin yetirir. Tr-cm nzriyysi v tcrbsi nnsin uyun olaraq, trcmi trcm etdiyi dilin milli dbiyyatnn nmayndsi kimi dyrln-dirilir v hesab edilir ki, o, z trcmsi il dilini v mdniyytini daha da znginldirir. Bu cr izahat trcminin trclk funksiyasna aydnlq gtirmi olur. Buradan da trcmi dsti-xtti ifadsi yaranr ki, bu da trcm mlliflrinin tannmas m-slsind mhm rol oynayr. Bellikl, tdqiqatlar orijinal mt-nin yrnilmsin n qdr ox diqqt yetirslr, trcmi faliy-ytini mhm bir trfi, qbuledici funksiyas, onlarn diqqtindn bir o qdr knarda qalm olur. Bununla yana, qeyd etmk lazm-dr ki, anlama mexanizmlrinin yrnilmsi birbaa son ntic il laqlidir. Reallq obyektlrinin seilmsind, v onlar z urunda b-dii formada ifad etmk mslsind srbst olan mllifdn frqli olaraq, trcmi orijinal mtndn asl vziyytd olur. Bdii hqi-
• 27 qtlrin trcs kimi x edn trcmi artq obyektiv gerk-liyin ikinci ifadisi kimi x ed bilmir. Xarakterin ikinciliyi tr-cmi n ilk nvbd mtnin sas mnasn, frdi keyfiyytlrini nzr arpdran xsusi qaydalardan, universal qurulardan istifad-ni zruri edir. Bir qdr irli gedrk qeyd edk ki, mhz bu tip ya-nama dyiikliy uramayan eyni bir orijinal mtnin mxtlif tr-cmlrinin meydana xmasna sbb olur. Bundan baqa, trcm tcrbsind eyni trcminin eyni orijinal mtni frqli kild tr-cm etmsi hallarna da rast glinir. Bununla yana, trcm mt-nind z oxucu auditoriyasn nzr alaraq trcm edn v orijinal mtnin trcm dilind yenidn yaradlmas, ifad olunmas v an-lalmas tamamil ondan asl olan trcmi obraz (nzriyyilr haql olaraq qeyd edirlr ki, bzn trcmi il orijinal mtnin mllifinin mvqelri kontrast yarada bilr) haqqnda da danlma-ldr. Bu halda da trcminin dzgn mvqe sediyi danlmr, k-sin, bel yanama daha hatli kimi qbul olunur. nki mtnin gizli kodlarnn aqlanmas, trcminin zg mdniyytinin reallqlar haqqnda rhlri olmadan oxucu tin ki zg mdniy-ytin tcssm olan trcm mtnini (masir, ksr hallarda is uzaq kemi aid, masir dvrl ox byk zaman v mkan frqi olan) anlaya bilsin. Yeri glmikn, qeyd etmk lazmdr ki, trc-m mtninin oxucusu n tarixi kemi v yaxud da masir dvr aid mtnlri izahlar, rhlr, qeydlr vasitsil anlamaq orijinal dilin daycs n olduundan daha asandr. Mtnlrin sonunda veriln izahlar v rhlrin oxucunun fikrini yayndrdn, mtndn uzaq-ladrdn nzr alaraq dey bilrik ki, n yax variant rhlrin, izahla bal mtnlrin trcm mtninin trkibin daxil edilmsidir. Hr halda, trcmnin nvndn v xsusiyytlrindn, oxucu dairsindn, trcmnin xarakterindn v s. asl olaraq trcm va-riantlar mxtlif ola bilr. Daha dorusu, hr ey yen d trcm-inin hdsin buraxlr. Lakin trcmi ona veriln slahiyytdn orijinal v trcm mtninin oxucularnn kommunikativ dyrlrini nzr alaraq, orijinal mtnin rivsinin imkan verdiyi kild istifad etmlidir (bax.: 9, s. 21). Trcminin txyylnd
• 28 yaradc srhdlrin olmas fikri bir ox alimlr trfindn tsdiq olunur. Onlar hesab edirlr ki, bu srhdlrin pozulmas trcmnin adaptasiyaya evrilmsin gtirib xarr ki, bu zaman srhd ra-zilri MD (mnb dili) v TD (trcm dili) resipientlri trfindn mxtlif kild qavranlan v he bir kild brpa olunan ha-dislrl laqlnmli olmayan sjet (tematik) hadislr hatlyir. Veriln materialn trlm sulu plannda nzrd tutulan dyi-mlri (induktiv forman deduktiv forma il, v ya ksin, vzl-mkl) mllifin kommunikativ mvqeyi plannda hyata keirmk yolverilmzdir. Eyni szlri trcm ixtisarlarna, yni orijinaln mxtlif hisslrinin mstqil kild mtndn xarlmasna da aid etmk olar. Mtnin semantik-struktur tkilin olunan hr hans bir mdaxil son ntic il – kommunikativ funksional ekvivalentliy nail olmaq n z oxucusuna gstriln brabrdyrli tsirl – ciddi kild saslandrlmal v tnzimlnmlidir. Hl V. N. Kommisarov ingilis dilinin trcm prosesind trcmidn rus dilind izahl mlumatlar tlb etmy meyilli olduunu qeyd edirdi (Bax.: 15, s. 158 – 159). bhsiz ki, trcm mtnind trcmi trfindn kodlarn ilkin almas tkc mikrokontekstd deyil, hm d hl ki oxucu n vacib olmayan v trcmi n is izahlar v rhlr vasit-sil aydnlaan informasiya kontekstind, ayr-ayr szlr v cml-lr sviyysind ba verir. Frqlilik faktn orijinal mtnin oxucusu-nun qavray il trcm mtninin oxucusunun qavray arasndak frqlr v oxarlqlar sasnda aradrmal oluruq ki, bu zaman tr-cm mtninin trkibind mtnin ayr-ayr fraqmentlri il yana, onun bdii reall haqqnda da dolun mlumat olan trcminin frdi mlahizlri il qarlam oluruq. srin adnda ifad olunan anlayn sas konsepti bu tip mtndaxili aradrmalardan asl olur. srin onomosioloji funksiya dayan ad obyektin sas xarakteris-tikalarnn birind (mvzu, mtn) cmlnir. Daha dorusu, trcm mtninin birinci iarsindn balayaraq sonuncu iarsin qdr trcmi mtnin trkibin xsi mlahizlrini lav etmkl, onu izahlarla, rhlrl tchiz etmkl, kompleks klind gtrlm
• 29 orijinaln slubi faktlarna tam, sistemli, frdi yanama nmayi etdirmkl mtni interpretasiya edir (16, s. 10). Konkret nmunlr zrind dayanaq. Mlumdur ki, dnya-nn yaranmas v insann mnyi il bal simvolik mlumatlar Q-dim Misir elmindn balam, Varlq kitabna qdr aar rolunu oy-nayr. Haqqnda danlan aar Eduard yurenin tsvvrnd aa-dak kimi ifad olunur: 1) Misir simvolikasnda; 2) qdim dv-rn btn triqtlrinin simvollarnda; 3) Hindistann vedizm dinin-dn balayaraq, xristianlarn bizim erann birinci srindk olan ezoterik tsvvrlrinin mqayisli sintezindn doan tsvvrlr-d (4, s. 146). Alimin haql olduu bhsizdir. nki bu aarlarn hr hans birinin seilmsi il ilahi hqiqt nzr arpacaq drcd n xr v dnyann zli qanunlarnn dyiilmzliyini bir daha ts-diqlmi olur. z mlahizlrini davam etdirn alim qeyd edir ki, yunan mlliflri Misir kahinlrinin z dnclrini sulla ifa-d ed bildiklrini deyirdilr: Birinci sul sad v aydn, ikinci sul simvolik v obrazl, ncsu is mqdds v heroqlifik idi (4, s. 146). Yeri glmikn, Porfiri Misir kahinlrindn drs alan Pifaqor haqqnda hekaytind qeyd edir ki, bu, daha dorusu, yaz-nn mxtlif formalar, ictimai hyatn mxtlif formalar v mxt-lif predmetlri il st st dr (Bax.: 5, s. 418). lahiyyat sahsin aid mtnlrinin alleqorik izah mistik nn il toqquur. Maraqls odur ki, yhudi dbiyyatnda mtnlrin izahnn yeddiy yaxn n-v gstrilir. Msln, Baxiya ben-Aara gr, cnntin (pardes) ad mtnlrin drd nv izah zaman mxtlif kod sistemlri kimi baa dlr hrfi mnasnda (peat), flsfi simvolikasnda (remez), hermenevtikada (deru), mistik alleqoriyada (sod) (24, s. 917). Deyilnlrdn bel mlum olur ki, mtnin mvafiq kild anlalmas n onun formasndan asl olaraq, oxucunun yanama trzini d nzr almaq zruridir. bhsiz ki, tsvvfi v kosmo-qonik mtnlr zlrin qar nc tip mnan nzrd tutun mqdds v heroqrofik yanama sulunu tlb edirdilr. Bu sullar bir-birin mvafiq olsalar da, eyni zamanda olduqca mxtlif idilr
• 30 ki, bu da onlarn qeyri adiliyini tkil edirdi: son iki sulu aar ol-madan anlamaq mmkn deyil. Btn bunlar mqdds mtnlrin sas izah il – tbii alm, insani alm v ilahi alm bir qvv tr-findn idar olunur anlay il saslanrd. Bellikl, bu tip mtn szsz ki, ktl n latmaz idi. Bunu yalnz emanasiyan duyma qabiliyyti olan v bunun saysind balanc, sbbi v nticni anlamaa qadir olan Adept anlaya bilrdi. Mtxssislr mindirlr ki, hermetik biliklr sahib olan sa znn Varlq kitabnda mnan ifad edn heroqrlifik yaz su-lundan istifad edrk bu biliklri ifahi kild xlflrin tr-mdr. Sonralar mtnlrin izah n istifad olunan aar szlr itirilmidir. Yenidn Eduard yurey saslanaq: Salomonun zama-nnda finikiya dilin trcm olunan Varlq kitabnn, Babil sar-tindn sonra Yezdra trfindn aramey-gildani dilind z krl-d ki, artq bu zaman hmin mtnlr natamam saylrd. Bibliyann yunan dilin trcmilrin gldikd is, onun trcmilri Kitabdak mtnlrin ezoterik mnalar haqqnda ox czi mlumata malik idilr. Mramnn ciddiliyin v zkasnn g-cn baxmayaraq, Mqdds yeronim yunan mtnlrinin latn dili-n trcmsi zaman Bibliyann ilkin mnasnn qorunmasna nail ola bilmir, bunun mmkn olduu hallarda is zamann tlblrin gr susmaa mcbur olurdu (4, s. 147). Masir dvrmzd bir oxlar qdim sivilizasiyalarn mnvi hyat il maraqlanrlar v bu zaman yad mdniyytin qavranlma-snn tinliyini d drk edirlr. Lakin tinlik he d qeyri-mm-knlk demk deyil. Bzi alimlr hesab edirlr v htta myyn mnada mindirlr ki, yad mdniyytin drk olunmas arxaik u-run brpas n lazm olan sul v metodlarn dzgn seilmsin-dn asldr (bax. 13). Avestada z ksini tapan, arilrin v zrdtlk ayinlrinin sas sndlrindn birini tkil edn Qdim ran mifologiyasn ya-da salaq. [Qey edk ki, razi baxmndan bu, masir ran deyil, bel ki, orta sr mlliflri hmd Blzuri (. -892) v bureyhan Biruni (978-1048) Zrdtn mnc azrbaycanl olduunu
• 31 minlikl qeyd edirlr. Urmiyann sehrbazlar peymbri Zr-dtn vtni olduunu deyn v Yalnz hqiqi kamilliy atan h-qiqi mdrikdir- Zrdt l-Azrbaycani ifadsinin mllifi Qt-bddin irazinin, (1236-1311) elc d Yaqut Hmavinin (1179-1229) mlahizlri d diqqqtlayiqdir (bax.: 6, s. 3).] Miflrdn aldmz mlumata gr, Zrdtn uzaq kemid Ahuramzda trfindn oxunan v r allah hrimni sarsdan Axuna Vayrya duas ox az qism pekarlara mlumdur (bax.: 7, s. 81-82); , , , . Mqdds Zrdtilrin bu duasnn formulu – yata axuna varya. hr ey qadir Tanr szlri il balayan O (Pater noster) xristian duasn xatrladr. (Pater noster qui es coelis, sanctificetur nomen tuum. Onun lahi isminin izah hr eydn irlid glir.) Lakin kultroloji mlumat baxmndan trcmi n n maraql v czbedici mqam – nnvi ran dvrnqdrki dualarn v dbi himn hesab olunan Riqvedalarn, mumiyytl, digr triqtlrin dua v himnlrinin prinsipial olaraq bir-birindn frqlndirilmsi mqamdr (7, s. 82). Bu duada ibadt edn insann Yaradana olan konkret yalvarlar, xahilri nzr arpmr. Burada yalnz Tanrya onun lahi hakimiyyti v iradsi haqqnda and verm mqamlar mvcuddur. Duann mzmunundan grndy kimi, Tanr Mzdaya Hqi-qt bx etmidir v o da hmin hqiqt saysind ld etdiyi haki-miyytdn istifad edrk aciz, miskin, yoxsul insanlar z arxasn-ca aparmaldr. Bs aciz, miskin v yoxsul dediyimiz bu insanlar kimlrdir? Veriln tyinlr altnda btn insanlar nzrd tutulur, yoxsa bunlar xsusi olaraq seilmilrdir? Bu suala cavab verm-midn vvl srncammzda olan trcmlr nzr yetirmk la-zmdr. .M.Steblin-Kamenskinin rus dilin olan trcmsini nzr-dn keirk: , ,
• 32 , , – , , , , . Bu paran V.Y.Kryukovann poetik trcmsi il mqayis edk: ,/ ,/ ,/ ,/ / (7, s. 82). Sz gedn trcm mtnlrinin slubi qurulu-larnda v leksikalarnda frqlr mahid olunsa da, mqayis on-larn mna baxmndan yanl olduunu gstrir. Yuxarda veriln suala cavab tapmaqdan tr btn komponentlri deyil, yalnz bizi maraqlandran sz diqqt yetirrk, trcm mtnlrini edk. Driqu szn , (aciz, miskin) mmin v itatkar adam, dinin sadiq davams(7, s. 82) – kimi ifad edn .M.Stelbin-Kamenskinin qeydlri xsusil diqqtlayiqdir. Lakin V.Y.Kryukovann poetik trcmsind (yox-sul) kimi veriln v izah gstrilmyn sz orijinaln mnasn tam dolun kild ifad ed bilmir, sas mnann yalnz zahiri lamti-n iar edir. Bu mqam bir daha dqiqldirk: haqqnda danlan duada Mzda btn insanlar, tkc xsusi olaraq kasblar yox, z dinin sadiq davamlarn, mmin v itatkar insanlar haqq yoluyla aparmaq n Tanrdan xeyir-dua dilyir. Deyilnlr yetrinc hmiyytli, son drc uurlu oxarln olduunu gman etmy imkan vern kiik bir detal da lav edk: Driqu sz fars dilind drvi szn uyun glir ki, bu szn d ilkin mnas trfdar, dinin, dini cryann, triqtin hqiqi davams olmudur. Sonralar bu cr insanlarn akar sad geyinmlrini nzr alaraq, hmin sz kasb, yoxsul kimi d mnalandrlmdr. Lakin bizc Avestada ildiln driqu sz tkc hrfi yox, hm d flsfi mnas baxmn-dan yoqa (Hindistanda: mistik-dini nzriyy, mzhb) v sufi anlaylarna uyun glir. Biz minlikl dey bilrik ki, yoqa v su-fizm flsfi cryanlar z balanclarn Avesta postulatlarndan (riyaziyyatda, mntiqd: sbutsuz olaraq sas gtrln mdda, frziyy) gtrmlr.
• 33 Anlay mtnin kommunikativ funksiyasnn ifadsi kimi h-mi mtnin, insan faliyytinin qavranlmas, drk edilmsi v ura hkk olunmasdr. Anlay z mnasna gr nsiyyt, kom-munikasiya demkdir. O, sosial-mdni varislik sistemin daxildir. Bu msl il bal fransz psixoloqu A.Peronun fikri olduqca ma-raqldr: gr planetimiz flakt z versydi, nticd btn yal hali mhv olmu v yalnz balaca uaqlar sa qalm olsayd, br tarixi fiziki mvcudluunu saxlasayd bel, he ks yeni nsl onun izahn ver bilmsydi, manlar hrktsiz dayansayd, kitablar oxunmam qalsayd, rsm srlri z tbiilik funksiyalarn itirsy-dilr briyyt z tarixini yenidn balamal olacaqd (bax.: 14, s. 413-414). Hkim F.Yurs Antik ltind yazr: lahi olan haqqnda tsvvrlrin zlri bel realln mifoloji mnalandrlmas prose-sind yaransr v mif, triqt v mdniyyt sonradan faliyytin spesifik obraz il (ayin) laqli nnnin (kult) v bunun sasnda meydana xan ALLAHa xsusi itatin (dinin) formalamasna -rait yaradan ayrlmaz vhdti obrazladrr. Lakin dini ayinlrin, ya da miflrin daha nc yaranm olmas mbahis dourur ki, bu m-sl d aadak kild hllini tapr: onlar eynil nzriyy v tc-rb kimi bir-biri il yana kild v bir-birin tsir gstrrk inkiaf etmilr (Bax: sh. 3-78-79). bhsiz ki, Bibliyada dnyann v insann yaranmas il la-qdar olan rvayrlr universal mifin mzmununa uyun glir. Bu mtnlr Avropa, n v Orta Asiya, Hindistan, Afrika, imal-rqi Amerika v inin xalqlarnda da mxtlif variantlarda mvcuddur. Lakin insan txyylnn qdim formas olan miflrd gnaha bat-ma, gnah iltm il bal mif yoxdur. lk df bu fikirlrl Fila-delfiya universitetinin alim-asurioloqu S.N.Kramerin yazlarnda rastlarq. Hvva haqqnda rvayti demk olar ki, hamya mlumdur. Amma bu rvaytin umer mifologiyas il laqli olmasn ox az adam bilir. Mhtm cnnt bana sahib olan gzl ilah Ninxur-saq skkiz bitkinin mhsulundan yemyi hamya qadaan etmidi.
• 34 Lakin Enki onun gstriin zidd olaraq, bu bitkilrin mhsulundan dadr. Qzblnmi ilah-ana onu lml hdlyir, amma cnnt-dn qovmur. Enki xstlnir. Baqa ALLAHlarn da i qararaq Enkinin trfini tutduqlarn grn Ninkidu onu xilas etmk qrarna glir. Onun hr bir orqanndan ayrca ilahi mlhm dzldn ilah skkizinci orqandan – n ox zab vern qabradan hyat yoldan ilah Nintini yaradr. lah Ninti ilah-anann istklrinin yerin yetirilmsin nzart mqsdil yaradlmd. Onun ad umer dilin-dn trcmd qabra sahibi, hyat sahibi mnasn verirdi, bel ki, ti sz bu dildn hm qabra, hm d hyat yaratmaq, hyat vermk kimi trcm oluna bilr (bax. 3). Bu kulturoloji mslnin tamamil baqa kild izah qdim yunan nnlrinin mahir bilicisi olan Makedoniyal Filon trfin-dn verilmidir. O, sakral mtnlrin aydn anlalmas n onlarn sad kild tqdim olunan hisslrin nm vermidir: Bibliyada veriln hekaytlrin hrfi mnas nalvari olduu n, bir sra a-lasmaz suallarn yaranmasna sbb olur: qabra aln mxtlif qvvlrinin simvoludur; hyat yoldann qabradan yaranmas bu qvvlrdn hanssa birinin hissin oyanmas demkdir. Qadnn kii yuxuda olduu zaman yaradlmas fakt bu fikrin dzgnlyn bir daha tsdiq etmi olur; hqiqtn d, al hkmranlq ednd hisslr hrktsiz qalr, ksin, aln yuxuya getmsi hisslrin hr-kt glmsi n geni meydan yaradr (22, s. 122-123). Bir sra flsfi-triqt baxlarnda eyni bir sz terminoloji is-tifadd mxtlif mnalar ksb ed bilir. Msln, hind nnsin gr dini fikirlr mna dyrlrindn asl olaraq iki qrupa ayrlrlar: astika v nastika (asti sanskrit dilindn hrfi trcmd var, mvcuddur kimi trcm olunur). Bunlar da tsdiq v inkar kimi xarakteriz olunurlar. Geni flsfi mnada bu szlr mqbul-luq v mvcudluq kimi ildilir. Dar dini rivd is mmin olan v mmin olmayan kimi baa dlr. Mmin deyildikd inanclarnn sas kimi Vedalar qbul ednlr, qeyri-mmin deyil-dikd is bu fikri qbul etmynlr nzrd tutulur. Mtnin mzmu-nundan asl olaraq, bu mnalarn hans flsfi sistem v ya dini
• 35 inanca (buddizm, caynizm, panaratrinlrin realistik v ya panteistik sistemi, ivant tantrizmi, aktizm) aid olduqlarn z n my-yn etmk v rus dilind mvafiq ekvivalent semk mcburiyy-tind qalan trcminin ddy mrkkb vziyyti tsvvr et-mk o qdr d tin deyil. Vurusunun birinci v ya sonuncu heca-da olmasndan asl olaraq mxtlif mnalar ifad edn Brahman s-znn d baqa dillr trcmsi myyn tinliklr trdir. Haq-qnda danlan szn akademik B.L.Smirnov trfindn veriln ol-duqca maraql trcm rhin mracit edk: Birinci nirvana-nn flsfi abstakt mnasn, ikinci is kii cinsindn olub, dua, Ve-dalarn himn dualarnn toplusu, bu ideyann xsldirilmsi x-si ALLAH, Brahman v varnann ad, bu ideyann hyata keirilm-si mnasn verir. Rus dilind varna ad braminskiy (-) kimi d qeyd olunmudur, bu zaman varnann tmsilisi bramin, mifoloji anlamda is – Brama nzrd tutulur. Rus dilind Brahman sz kii cinsind olduundan onu mhz bu cinsd hal-landrmaq lazm glir ki, bu sbbdn d Brahmann atributsuzluu-nu nzr arpdran xarici qrammatik mqam oxucunun diqqtindn yaynr. Ciddi formalizm nqteyi-nzrindn yanadqda transkrip-siyalar dqiqlikl saxlamaq lazm glir ki, bu da sanskritoloq olma-yanlarn, mumiyytl qeyri-pekar insanlar n myyn tin-liklr yaradr. Hesab olunur ki, bu sz orta halda qbul etmk la-zmdr. Bel ki, bu fakt oxucunun daim mtnin aydnl hesabna saxlad elmi formall yox, yolgstrici fakt kimi diqqtind saxlamal olduu ox vacib mqamdr. Nzrdn keiriln fikirlr-dn bel bir ntic xr ki, bu szn Brahman kimi yox, orta cin-sin kilisi artrlmaqla Brahmo kimi yazlmas daha dzgndr (19, s. 82). Qdim hind abidlrindn danarkn Upaniadlarn sas fl-sfi msllrinin toplusu rolunu oynayan yadigarlar (sanskritc mimansa) haqqnda danmamaq doru olmazd. Uttari miman-saa (Sonrak abid) Badaryanann Brahmasutras aiddir. Bu abidlrin trcmsinin tinliklrini aadaklar tkil edir. Mtn, mumiyytl btn sutrlar ayr-ayr tamamlanmam ifadlrdn
• 36 ibartdir ki, bu sbbdn d onlarn dili anlalmazdr. Bu mtnlr yalnz pekar kild aparlan trcm saysind oxucu n aydn ola bilr. Buna baxmayaraq, dilin mrkkbliyi bir ox, htta bzn bir-birin zidd olan trcm mtnlrinin yaranmasna imkan vermi-dir. Brahmasutrann trcmsini z zrin gtrrk, sutrlarla yana onlara yazlan rhlri d aydnladrmal olan, fikri ifadlri tamamlamal olan v z dilind onlara mvafiq brabrdyrli ekvi-valent semli olan trcminin ddy mrkkb vziyyti t-svvr etmk he de tin deyil. Btn bu deyilnlrdn baqa tr-cmi-sanskritoloq n mhm olan bir msl d vardr ki, bu da onun hind flsfsinin grkmli simalarndan olan ri ankari Aari (b.e..VIII-IX srlr) v Ramandcinin (XII srin sonu-XIII s-rin ortalar) trcm olunan mtnlr veriln izah v rhlri il ta-nl mslsidir. Bzi mqdds nnlrin myyn hisslrind ziddiyytli mqamlara rast glmk mmkndr. Lakin bu ilk baxdan bel grnr. Hadislrin daha drindn yrnilmsi prosesind sl hqiqt mxtlif yozumlar olmadan da akarlana bilr. Fredi Bollaq iki ox maraql misal gtirir (bax, 1, s. 21-22): Mrymin Aronun bacs adlandrld QURAN mtni ilk baxdan tarixi faktla ziddiy-yt tkil edir (19: 29). Lakin ilahi mnada sa Peymbrin anas olu il lahi qohumluq laqsi olan digr Peymbrin bacs kimi qbul edilir. Daha sonra aadak deyim diqqt ynldilir: onla-rn szlrin gr: Hqiqtn d biz Msihi, san, Mrymin olu-nu, ALLAHn elisini ldrdk (slind is onlar he d onu l-drmdilr v armxa da kmdilr, bu, sadc, onlara bel gldi). Onu ALLAH z yanna aparmdr (QURAN, 4: 157-158). Msl-manlarn ksriyyti bu szlri hrfi mnada anlayrlar, onlara el glir ki, sa Peymbrin armxa kilmsi ba vermmidir, onun yerin baqa adam czalandrlmdr. Biz eyni anlayla qnostiklr-d v apokrifik ncild d rastlarq. sve tdqiqats QURANdan gtrln bu hissnin dzgn qnlam n zruri rh verir: Hr bir tarixi hadisnin ali gerkliyin simvolu olduunu nzr alsaq, bu hissni sa Peymbrin tez-tez unudulan, v htta xristianlar
• 37 trfindn bel nzrdn qarlan daxili almi haqqnda xatrlatma kimi baa dmk olar: sa Peymbr ALLAH sznn tcssm olaraq, hr bir lri insann ldy kild doulma annda lm-dr. O, lap vvldn armxa kilmi v bu xa sa peymbrin mumdnyalnn simvolu kimi x etmidir. Artq lm insan nec yenidn ldrl, yaxud da artq armxa kilmi insan nec yenidn armxa kil bilr! Btn bunlardan baqa, sann lm v armxa kilmsi onun daxili kamilliyinin tzahr formas kimi x edir. Ata sz ALLAHA – Ataya qovumann, ykslmnin vasitisi rolunu oynayan xa szn ifad etdiril bilr (12, s. 22). Fedrada Platon ruh haqqnda dialoqda Attika hkmdar Erexfeyin qzn qaran mifoloji qhrman Borey haqqnda danr. Bu dialoqu il Platon Sokrat hmin mifin mntiqi-hissi izahndan imtina etmy mcbur edir. Platon ruhu iki qanadl atn qoulduu araba klind tsvir edir. Atlar bir-birindn ks qtblrd tsvir olunur: bir trfd sbr v aqillik, digr trfd is tlsknlik v axmaqlq dayanr. Haqqnda danlan keyfiyytlr dinamikada ve-rilmidir. ALLAHlarn ardnca smaya z tutan ruh ia, ykskli-y doru can atr ki, bu da onu sbirli v aqil ata trf istiqamtln-dirir. Bu zaman ikinci at onu trddd etmy mcbur edir, ona ma-ne olur, onun iindki miskin varl oyadr. Mhz buna gr d ruh istniln vaxt manesiz olaraq lahi varla yaxnlaa bilmir, yaxud da bu yaxnlama mrhllrl ba verir. Xeyirxah atn yoluyla ge-dn ruh xlaq, ilahi tbit v bdilik qazanr. Yalnz maddi nemt-lrdn imtina edn ruh bu yola qdm qoya bilr ki, bu da son nti-cd ona bdilik qazandrar. nsann daxili mahiyytini tsvvr gtirmk n Platon mahiyytin gr hiss v hycanlardan uzaq olan simvolik hekaytdn istifad edir. Yeri glmikn, tdqiqat-trcmi n daha ncy aid olan araba v araba obrazn xatrlamaq he d pis olmazd. Sh-bt qdim hind eposu – Arcuna il shbt edn TANRI Krinann araba qiyafsind tqdim edildiyi qdim hind eposu Mahabhara-tann bir hisssi olan Bhavadgitadan gedir. Burada ruhun TAN-RI il birbaa nsiyyti ifad olunur: Ruh suallar verir, Tanr yd-
• 38 nsiht verrk, onu dz yola arr. Sonralar bu nv nsiyyt in v yapon mdniyytlrind daha geni yaylaraq, mllim v a-gird arasnda aparlan adi dialoq klini alr. ..Konradn minlikl ifad etdiyi mlahizlini nzrdn keirk: Hqiqi ura digr xari-ci yanama sullarndan biri mondo idi. Buddist monastrlarnda disputlar (elmi mbahis, elmi mzakir) tkil olunurdu: bu tip dis-putlar, orta sr xristianlnda olduu kimi, orta sr buddizmi n d xarakterik hesab olunurdu. Dzenlrd bu cr nsiyyt mondo (sual-cavab), daha dqiq desk, dialoq adlanr v yalnz drd szl formaladrlm vahid mnan ifad edirdi: tekuzi dzinsin (birbaa, vasitsiz olaraq insann qlbini gstrir) – mbahis etmmk, pole-mika yaratmamaq, mumi ruhi tcrbd birlmk, bu tip hallar-da deyildiyi kimi, mumilikd Buddann tbiti il iqlanmaq, par-lamaq mnasn verirdi (2, s. 119). Buddann mbdlrd qoyulan, qayast tsvirlrd veriln mhtm, nhng abidlrini, yqin, ham grb. ncsnti tdqiq edn insanlar n (indiki halda tbii ki, incsnt mtnlrinin tr-cmisi n d) bu Tanrln ilkin ifad formalar haqqnda bu cr mlumatlara malik olmaq zruridir. Mdniyt sahsin aid bo-luqlarn (lakunalarn) mvcudluu halnda bu cr mlumat olmadan qarlql anlamann yaradlmas mmkn deyil. Msln, Q.Tsim-mer Buddizm mdniyytinin ox maraql msllrindn birini qeyd edrk deyir ki, ilkin olaraq Budda qayast rsmlrd tsvir olunmamdr. Tovlama, tzim etm v baqa shnlrd tsvir olu-nan tfrratlar slind Buddann olmal olduu bo yer trafnda tsvir olunmular. Bzi hallarda Buddann vzin yalnz onun ayaq izlri tsvir olunmudur. Sonralar, maxayanizm stnlk qazandq-dan sonra Buddann fiqurlar hm ayr-ayrlqda (bth) hm d b-tn komponentlri il brabr qayast rsimlrd tsvir olunmaa balad (bax.: 19, s. 91-92). Bu tsvirlr hm ALLAHlarn, hm d digr mdniyytlrdki Peymbrlrin tsvirlrinin aydnladrl-masna yardm olur. Konradn yekun ifadsinin mntiqi ardcllndan x ed-rk, yenidn mifoloji v alleqorik ifad vasitlrinin zrind da-
• 39 yanaq. Qdim hind dbiyyatnda Buddann adyla bal bir ox ib-rtamiz rvaytlr vardr. Bu rvaytlrin birind drd ilan trfin-dn tqib olunan insandan danlr. Hyata son drc bal olan v lmdn qorxan, dnyvi hzlrdn zvq alan bu insan tez-tez nif-rt bsldiyi bu ilanlar yemlmk v onlara qulluq etmk mcbu-riyytind qalr. Lakin daim bu insan mayit edn mmmal ss onu yeni czalar, onu izlyn be qatil bard xbrdarlq edir. n-san qaaraq uzaq bir yer glir ki, burada da ss ona ban zmli olan beinci qatildn xbr verir. nsan baa dr ki, yeni yerd d onu lm gzlyir. Buna gr d byk aya rast gln insan kl v samandan zn qayq dzldrk qar sahil keir. Orada azad-lq v mqddslik qazanr. brtamiz rvayt budur. Lakin gstriln mtnin mxtlif in-terpretasiyalar, izahlar v rhlri ola bilr. Bu izahlardan bizim tdqiqata yaxn olan birini nmun gstrk. Bu mlahiz antropo-sofiyann banisi olan mhur alim Rudolf tayner mnsubdur: nsan ilahiliy qovumazdan vvl n mxtlif vziyytlrdn kemlidir. Drd ilanda drd nsr od, su, torpaq v havan, be qatild is be hissi grmk lazmdr. Haqqnda danlan insann glib xd bo knd btn hiss v hycandan, duyular almin-dn uzaq olmaa alan, lakin z il yalnz qalanda bel trddd edn insan ruhunu gstrir. gr insann daxilind mvcud olan ruh yalnz z naqis niyytlri namin yaayrsa, o, mvcudluuna son qoymal, mhv olmaldr. nsan zn idar etmli, hisslr sahilin-dn ilahi bdiyyt sahilin doru yol almaldr (1, s. 354). Qeyd edk ki, yarannn ilkin elementlri aac, od, su, torpaq v dmir ind hava, Yaponiyada to adlandrlan, mnyin gr hind h-vnglri il eyni olan (sanskrit hrflri il – torpaq, da topas ) ox-yaruslu memorial xatir brclrinin mrtblrini simvoliz edirdi-lr. Memarlq sahsindki nsrlrin interpretasiyas mhz bu kil-d olmudur. Baqa bir nmun gstrk. Su bitkisi olan anagll (nilufr) Qdim Misird v Hin-distanda mqdds hesab olunurdu. (Buddann v Gn ALLAH Rann surtlrinin lotosun yarpaqlarnda ks olunduunu xatrlamaq
• 40 kifaytdir). Qurani-Krimin 53-c sursind deyilir: Ax Onun ikinci df zhuru zaman (Peymbr) hqiqtn d onu artq gr-md. /anagllrin yaxnl,/ arxasnda Cnnt mkan dayanan v he kimin arxasnca getmsi mmkn olmayan adam. / V o a-nagll grnmyn rty brnmd, / (O, (Peymbr), bir an-lq bel olsa gzlrini kmdi, / V ona (baxn) dyimdi, – / Ax hqiqtn d bu, ALLAHn mhtm lamtidir! anagll kklri il birbaa torpaqla tmasdadr, onun gvdsi suyun altnda olur, iklri is aq havada, gn alarnn altnda ar. Bellik-l anagll mxtlif mrhllrdn kerk, be nsr sahib olur. Onun iklri suda islanmr, maddi alml lklnmir v, mhz bu sbbdn, hmin gl ruhun simvollarndan biri hesab olunur. ana-gll simvolikas Dahi Materiya simvolikas il sx kild laqli-dir. Bu saflq simvolu glckd bitkiy evrilck toxum kimi dn-yada olan eylrin d ruhi prototiplrinin vvlc qeyri-maddi olub, sonradan maddi mahiyyt qazanmalar faktn znd ehtiva edir. Allahlarn dilind bunun (bir zamanlar sanskriti bel adlandrrd-lar) mnas beldir: torpaqda yerln kk maddi hyat, gvd mis-tik hyat, ik is ruhi varl ifad edir. anqodya – Upaniadda (19,3) tbitd olan saf balanc-lardan od, su, torpaq – danlr. Prana-Upaniadda (15,8) bu bard bir qdr baqa cr deyilir ki, burada torpan (prithivi), su-yun (apas), in (tejas), klyin (vayu) v msafnin (akaca) adlar kilir. Bu frq, genilik biz bir qdr qrib grn bilr. Onlarn yalnz potensiyada saf halda, hqiqtd is qarq vziyytd ol-malar fakt bu qribliy aqlama gtirmi olur. Htta bu qarma-larn nisbti d gstrilir: sas mnadan v 1/8 btn qalanlardan. Bel ki, msln, torpan -ni torpaq, qalan hisssini, yni 8/1-ni is su, od, hava v msaf tkil edir. Gstriln kontekst mkmml kild Osiris haqqndak mi-sir mifind z ksini tapmdr (O-Sir-is, Alin sahibi). Mif gr Osiris (xeyirxah mllri v TANRIya olan sitayiin gr Osiris Uonnofr [Ey, nufriy) adn almdr ki, bu da Xobxt mnasn verir (bax.: 20, s. 22)] bir vaxtlar Misir hkmdar olmu v nticd
• 41 Misirin sas ALLAHlarndan birin evrilmidir. O, Gn ALLAH-nn olu olmu v z bacs sida il evlnmidir. Onun qarda, shra v quraqlqlar ALLAH qddar Tifon-Set onu ldrrk bdnini on drd hissy paralam v mxtlif yerlr atmdr. lah sida rinin qalqlarn taparaq, onu diriltmi v bundan sonra ondan olu Qoraya (yunan. Harpokrat) hamil qalmdr. Lakin diriln Osiris yer zn qaytmayaraq, llr hkmdar olmudur. Mlumdur ki, mifik obrazlar bir ne mnan ifad edirlr. Gstriln mifi izah edn yunan filosofu Empedoklun (490-430) (bax.: 1, s. 354-357) fikrinc, vahid varlq drd yer – od, su, hava v torpaa, v ya da oxsayl varlqlara paralanmdr. Mahiyyti-n gr onlar dnyada iki qtb Sevgi v davt, Trm v Yox olma ifad edirdilr. Empedokl nsrlri aadak kild nzrdn keirir: Onlar zlri dyiilmz kild qalrlar, lakin tmas yarat-dqda, gah sevginin gc il birlrk, gah da nifrt v davtin g-c il paralanaraq insanlar v digr saysz-hesabsz varlqlar ya-ratm olurlar (1, s. 355). Empedoklun fikrin gr ilkin varln paralanmas ona dnyvi nsrlri yaratmaa imkan verdi. Demli, hr bir yada ilahilikdn szlb gln myyn hissciklr vardr. Mdrik insan ilahiliy bnzrliy, ilahilik qazanmaq n onunla vhdt can atmaldr. Bel bir mnvi sistem yaradlr: insan z ila-hi idrak, uru il ldrlm Osirisi diriltmli v onu Tifon-Set (davt) v sida (mhbbt) arasnda olan TANRInn olu Qorun (Loqos, Mdriklik) simasnda canlandrmaldr. Empedokl bu spki-dn olan brabrdyrli obrazlara yunanlarn Afrodita (Sevgi) v Neykosa (davt) obrazlarn da aid edir. Bellikl, veriln nmunlr eyni tbii nsrlrin mxtlif -kild izah olunma hallarn gstrir. Makedoniyal Kliment aada-k mtnin alleqorik v hrfi mnalar arasndak frqlri znmx-sus kild ifad edir: Sz btn ilahi hqiqtin vhdtidir ki, bunu da grmk n btn ktlnin etdiyi kimi adi gzlrl Onun maddi varlna baxmaq yox, mdrik nzrlrl Onun mnvi varlnn drinliklrin varmaq lazmdr: eyni zamanda Yazda da tkc S-zn bir hrfi zrind dayanmaq yox, o hrflrin altnda qorunub
• 42 saxlanan mnvi, mdrik mnan axtarb tapmaq lazmdr. nki hrfi mna ruhi, mnvi v drin sirlr atmaq n sadc bir aardr. (oxu. s: 21- dn s. 77) Qdim yunan mrasimlrind hr hans bir tqdimat zaman ifahi kild yaylaraq bir kahindn baqa kahin trln Hermes Trismegistin giriinin yeni trfdara verilmsi mtlq idi. Kahinlr min idilr ki, bu giri z trkibin btn briyytin tarixini v btn yalar dairsini daxil edir. Hekayd deyilir ki, bir df, masir dill desk, meditasiya il mul olan Hermes drin yuxuya dalr. Bu anda Osiris onun yanna glir v Hermesin TANRIn tan-maq arzusunu yerin yetirir. Hmin anda Hermes sehrli alm qrq olur ki, bu zaman btn varlqlarn mhtm klglri onun gzlri nndn keir. Eyniil bu kild qfildn o, xaosla dolu, hay-kyl qaranlq alm qrq olur. Uurumdan arxasndan alov fqran v onu iql alm qrq edn ss eidir. Lakin n maraqls hekay yox, Hermesin grdklrinin Osiris trfindn izahdr: Sn bdi alm-d olanlar grdn. Snin birinci grdyn iq z gc il hr eyi, btn varlqlarn obrazlarn zn daxil edn ilahi drakdr. Snin sonradan ddyn qaranlq alm yer znd yaayan insanlarn maddi almlridir. Qaranlq drinliklrdn gln alov is lahi Nitq-dir. TANRI ata, Nitq oul, Onlarn birlmsi is hyatn z-dr (4, s. 119). Qdim insanlarn dnc trzi mhz bu kild idi ki, yalarn, hadislrin izah da mhz buradan bhrlnirdi. traf almin qavranlmas v drk edilmsi bzn oxucudan tkc konkret yox, hm d daha drin mzmuna malik hrtrfli, d-yikn informasiya tlb edir. Bu mnada N..Konradn oerklrin-dn gtrlm nmunlr olduqca dyrlidir. Mlumdur ki, Yapo-niyann XV sr mono xromlu rsm snti Dzesetsunun ad il bal-dr. Onun killrin flsfi chtdn yanamaq lazmdr ki, bu da hmin dvr v ondan ncki dvrlr Yapon flsfsi haqqnda mu-mi mlumata malik olmadan mmkn deyildir. Msln, Dzesetsu-nun Balqabaq v balq rsm sri kokuxo (dvlt xzinsi) bilici-lri trfindn yksk dyrlndirilir. Yni bu sr milli incsntin qiymtli srlri srasna daxil edilir. Rsmin sjeti ox saddir. Sol
• 43 kncd zruri torpaq-tbit ab-havas yaradan nazik budaql aac tsvir olunmudur. Yuxarda, bir qdr uzaqda dumana brnm da v tplr tutqun kild nzr arpr. Nisbtn yaxnda balaca adacn knarnda ynind boz (klin fonuna uyun olaraq, qhv-yithr) rngd khn paltar olan kii lind tnd narnc rngli bal-qabaqla ayda zn iri bir bal tutmaa alr. Btnlkl z ovu-na doru can atan balqnn grgin fiquru insan tsirlndirir. gr kild onu hat edn hr eyi tndldirsk, hqiqtn d balq-nn fiquru z ekspressivliyi, tam inam v minlikl dolu xarakteri il insan heyran edr. Bellikl, ilk baxdan insana adi vziyyt kimi tsvir olunan bu situasiyan mllifin ona daxil etdiyi mna il birg dzgn anlamaq n tamaadan myyn biliklr tlb olu-nur. Kultroloji xrdalqlarn kmyi il mllifin biz demk ist-diyi nticlr glib xmaa alaq. Tarix mracit etdikd, biz Dzesetsunun izah etmy aldmz rsm srini dzens oxusunun trfdar olan, ona hqiqti drk etmyi yrdn sequn Esimotinin tapr il yaratdn aydnladrm oluruq. tin ki bu kl ba-xan insanlara onun sifariisinin Asikaq nslinin nmayndsi, se-qun hakimiyytinin trfdar, adna qdim paytaxt Kiotoda kiik bir mhll olan, orta srlr Yaponiyasnn son mrhlsini hazrlayan hrbi keid hakimiyytinin olduu Muramatidn alan tarixi xsiy-yt olmas fakt maraqlandrsn. Lakin, bhsiz ki, bu rsm baxan tamaa n ilkin mnblr, anlama mexanizmin doru, daha dorusu orada hkk olunanlarn dzgn anlanlmasna doru aparan yol, aarlar olduqca maraqldr. Mnblr mdni laqlr, buddizm panteonunda adlarn d-yimsi haqqnda (gr bodisatra Avalokitevara hindular n idi-s, inlilr ona ilah Quanin kimi, yaponlar is Kannon ad altnda sitayi edirdilr. Budda Amitab, Amidabua v ya sadc Amidan da bu kild nzrdn keirmk lazmdr) hrtrfli mlumat ver bilslr d, trcmi n (tamaa, oxucu) mnblrin al o qdr d vacib deyil. lk olaraq Yaponiyadak dzen-buddizmin pos-tulatlarn baa dmk lazm glir. Lakin bu izahlarda bunlarn in-lilrin sanskrit dilindn, daha dorusu qdim hind dilindn,
• 44 dhyanadan trm olan an (qdim dild dzyan) szndn yara-nan yaponlar n dzensyu (Dzen haqqnda oxular) faktn nzr almaq vacib deyildir. Bundan baqa oxucu (tamaa, trcmi, tdqiqat) n bu v ya digr varla, indiki halda is bir ox m-dniyytlr aid olan kultroloji sistemi verilmi kontekstd ifad et-mk mtlq deyil. Lakin bu kontekstd oxularn mzmununa mra-cit etmmk vzolunmaz itki olard. Dzen – buddizmdn gln v insan mvcudluunun n drin qatlarnda ifad olunan hqiqtin drk olunmas sulunu akar etmk kifaytdir. Hqiqi drk yapon-larda satori, hindlilrd is dxyana sz il ifad olunurdu. Yenidn Konradn izahlar zrin qaydaq: insan qlbini birbaa ifad etmk formulas dzen-buddizmin iki sas vziyytin-dn birini ifad edir. kinci formul drd szl ifad olunur: furn mondzi (yazl iarlr uyunlamamaq). Bu o demkdir ki, satori, hqiqi drk, dxyana, sutrlarn oxunuu il ld olunmur. N n? Ona gr ki, drk olunan yazl iarlrl ifad oluna bilmz. gr yazl iar anlaynn o zamanlar sz anlaynn ekvivalenti olduunu nzr alsaq, bu formuladan bel mlum olur ki, drk dil-l ifad oluna bilmz. Lakin o, hrktl, n sas is, yaradc faliyytl ifad oluna bilr. Bununla da incsnt adlanan yaradc faliyyt nv n plana xm oldu (2, s. 122). Bellikl, verilmi iki rhdn sonra Dzestsunun rsm sri aadak kimi izah olunur: srin sjeti hqiqti ifad etmyin na-zik boazl balqabaqla balq tutmaa almaqdan he d asan olma-dn gstrn dzen vziyytini ifad edir (2, s. 122). Qdim dini mtnlrin trcmlrin mxtlif yanamalar mvcuddur. Bu qbildn olan mtnlr nmun olaraq Yoqa sut-ranin sanskrit dilindn rus dilin olan trcmsini, Patancali Vya-san (Vyasa-bxaya) v ona izahlar yazm E.P.Ostrovski v V..Rudini gstrmk olar. Bu sankya – yoqa Patancali dini flsfi sistemi (darana) ideoloqlar arasnda n qdim v ilkin yoqa drsliyi kimi tannr. Bununla yana bu sistem, urun psixofiziki tnzim-lnmsi sistemi kimi, elmi tdqiqatlarla, kultroloji v tarixi-flsfi aradrmalarla birbaa laqsi olmayan oxucu ktlsi arasnda geni
• 45 yaylmdr. Lakin Amerika v Avropa ktlvi mdniyytin xas bu tip yanama, bir qdr yumaq desk, daha az mhsuldar v qey-ri-dqiqdir. Yni, Patancali-yoqa mllri haqqnda drs vsaiti texnoloji vsait v htta qdim hind mdniyytinin ayrca hisssi olan xsusi dini-flsfi mktblrin ideologiyas deyildir. Haqqnda danlan traktat hind flsfi fikir tarixind xsusi yer sahibdir. O, ortadoksal brahman mktblri sistemi v buddizm istiqamti sis-temlri kimi qbul olunur. Bundan baqa, bu traktat hind fikrinin formalamasnda vzolunmaz rol oynamdr. Lakin trcminin Yoqa Patancali v Yoqa Bhavadgita arasndak htta bzi tdqiqatlarn bel diqqt yetirmdiklri v xsusi texniki sullarn bnzrliyini nzr alaraq yanl olaraq eyni formal yanama il yanadqlar frqlri z n aydnladrmas olduqca vacibdir. Bu mnada mtni trcm edn xsin qdim hind eposunun kitablarndan biri olan Mahabharatan, daha dorusu, Bhavadgitan, sasn d onun yoqann iki sas, hlledici hisslri-nin verildiyi II hisssi, 48-50-ci shiflri haqqnda mlumata sahib olmas sas rtdir. Tannm trcmi v qdim hind abidlrinin bilicisi B.L.Smirnovun Gita haqqnda mlahizlrini nmun olaraq gstrk: Gita myynldirir: Yoqa tarazlq, mvazintdir (samatva yoqa ucyate) v ya yoqa mvazintl ld edilir. Samatva anlayn trcm etmk ox tindir. Eqdereton da bu sz Levinin etdiyi kimi indifference kimi trcm edir. Deyson Gleichmut kimi, Arnold da equability kimi trcm edir. Baqa terminlr nisbtn, Arnold trfindn irli srln ter-min sanskrit terminin daha uyun glir. Gitann haqqnda danlan hisssin istinad edilrk ltd mvazint, mvazintli davran kimi trcm edir. Yoqa Patancali bu anlaya tamamil frqli bir trif verir (Yoqasutra, 1, 2): Yoqa materiyann (kosmik) burulanlardan qo-runmasdr (yoqa- citta- vriyyi nirodhah). Yoqa Patancali faliyyti, hrkti prinsipial kild inkar etdiyi v btn sistemi incsntin hrkti dondurduu kild qurduu halda Gita mhz bu tarazl faliyytd olan incsnt kimi qavrayr (8, s. 54-55). Smirnovun
• 46 qeydlrini bir qdr anlaql dill ifad etsk, Yoqa Patancalinin dnyadan, dnyvi hqiqtlrdn tamamil imtina edn, btn xari-ci alm qar etinasz olan insan mnasn verdiyini anlam olarq. Bhavadgitann yoqini tmnnasz faliyyt qar mvazintini qoruyub saxlad halda, insann mnini doum v lm samsarnda (trm, hyatn dnyvi axn) saxlayaraq onu z bh-rlrin ballqdan, mllrinin nticsindn mhrum edir. Gst-riln drin anlaylardan istifad etmdn lazmi kommunikativ effekt nail olmaq mmkn deyildir. Bundan baqa, trcmilrin d qeyd etdiklri kimi, Patanca-linin sutralarna rhlr vern Vyasa onlar mnalarn tbii ki ml-lif mlum olmayan masir nnlri il uyunladraraq buddist filosoflarla polemika klind interpretasiya etmy alr. Bununla laqdar olaraq ksr tdqiqatlarn (P.Doysen, S.Dasqupt, F..er-batskiy, O.traus, K.S.Co, C.Prasad, A.Yanaek, M.Eliad, P.Xa-ker) fikirlri il tan olmaq yerin dm olar: bu tdqiqatlar el-mi kultrologiya rivsind Patancalinin ilkin mnasnn Vyasa t-rfindn veriln izahlarla birlikd tyin olunmasnn daha mqsd-uyun olduunu qeyd edirdilr (23, s. 12). Trcmilr n ol-duqca vacib olan digr maraql mqam orijinaln mtnd dqiqlikl nzrdn keirilmyn, metamorfik formada funksionallaan, hrfi trcmsi qalmaz olaraq mtnin mnasz v dhtli ifad olun-masna gtirib xaran terminoloji sisteminin dqiq tyin olunmas mqamdr (23, s. 13). K. Levi Strossun myyn etdiyi terminlrin konseptual al-nda mummetodoloji trcm sas rolunu oynamdr: Termin-lrd he vaxt onlarn zlrin mxsus olan daxili mnalar olmur: onlarn mnalar bir trfdn mvqe, mdni kontekst v tarixi funksiya il, digr trfdn is onlarn faliyyt gstrdiklri struk-tur sisteml myynlir (23, s. 13). Digr trcm nailiyytlri arasnda mvafiq traktatlarn lav materiallar rolunda x edn terminlrin mna sahlrini aydnla-dran rekonstruksiyalar sistemini (bzi hallarda bununla laqdar olaraq orijinal alternativ trcm variantlarna uyun olaraq oxunur),
• 47 tdqiqat rhlrini, biblioqrafiya, mvafiq adlarn ltlri v x-susi terminologiyann indekslrinin verildiyi laq blmsini xsusi olaraq qeyd etmk lazmdr. E.Vardimann Qdim dnyada qadn kitabn alman dilin-dn rus dilin M.S.Xaritonov trcm ets d, kitabn mzmunun-dan da grndy kimi btn arlq son sz v qeydlrin mllifi olan msuliyytli redaktor A.A.Viqasinin zrin dmdr. Shi-flrd trafl kild veriln qeydlrdn bel grnr ki, trcm prosesi z d redaktorun bilavasit itirak il aparlmdr (lakin mtnd bu qeydlr trcminin adndan verilir). Bu tip mttfiqlik professionallq v lverililik baxmnda rusdilli oxucularn mtni qavramas prosesind msbt rol oynamdr. Bu mnada msuliy-ytli redaktorun mtnin ixtisasca tarixi yox memar olan mllifi haqqndak qeydlri xsusi olaraq diqqtlayiqdir. A.Viqasim ml-lifin bzn ilkin mnbdn yox ikinci ldn ald mlumatlardan kifayt qdr diqqtli yararlanmamas v dzgn istifad etmm-sindn qaynaqlanan qeyri-pekar qsurlarn mhz bununla izah edirdi. Mhz bu amil onu bu v ya digr xsusi sual trafnda ml-lif il polemikaya girmy vadar edir (3, s. 302). Bzn bir-birindn uzaq olan mdniyytlrin qarlql laq-lrinin illstrasiyas n trcm tarixinin faktlarn izlmk ol-duqca maraql olur. Yalnz bir maraql fakta mracit edk. Hindistanda demk olar ki 200 (XVI-XVII srlr) il qdr hkmranlq edn v Hindistan yarmadasnn byk hisssini l ke-irn Byk Moollar mperiyasnn sas Kabulun hkmdar timurd Babur (1483-1530) trfindn qoyulmudur. Moollar imperiyas dvrnd Hindistann dvlt dili hl d fars dili qalm olsa da, dekan dvltlrd imali hindlilrin dili urdu dili ilnirdi. kbrin dvrnd (1556-1605) Moollarn hakimiyyti Hindistanda tam mhkmlndi. kbrnam (Akbar-name) v Ain-i-Akbari (kbrin qurulmas) kitablar dahi mool kbrin vziri bul Fzlin qlmindn xmdr. kinci kitabda sas diqqt Hindistann flsfi sistemlrin, hindlilrin adt v nnlrin,
• 48 xlaq anlaylarna v mifologiyalarna ynldilmidir. bu Fzl cavan yalarnda atas il birlikd srgnd olan, sonralar dahi ya-z kimi tannan, mool hkmdar kbrin yaxn dostu v msl-htisi drcsin yksln sufi eyxinin olu olmudur. Onun tsiri il hkmdar hindlilrin, caynlarn, farslarn, xristianlarn inanclar il tan olmu v onlarn adtlrin ml etmy balamdr. B-tn bunlara baxmayaraq bu Fzl sonradan yare-dani (Md-riklik ls) ad il tannan Klil v Dimnnin fars dilindki mtninin tkmilldirilmsini tklif edn xs kimi tarixd qal-mdr. Bu, onun ziyytlrinin mhur kitab olan Panatantrann Hindistana, doma vtn qaytarlmasna sbb olmas il laqdar idi. Ad kiln qdim hind mrdikliyi kitabnn taleyinin izlnil-msi prosesi d byk maraq dourur. Hrfi trcmd Be kitab kimi trcm olunan Panatant-ra sanskrit dilind yazlmdr. Buradak tmsillrin byk ksriy-yti daha qdim dvrlr – hind folkloru dvrn qdr gedib xsa-lar da, sanskritoloq alimlrin fikrinc, kitabin ilkin variantn bizim eramzdan vvl III-IV srlr aid etmk lazmdr. Buna gr d bu sjetlrdn bzilrinin dildn dil kerk bir ox xalqlarn folklo-runa daxil olmas he d tsadfi deyil. Motivlri dnya dbiyya-tnda geni yaylm hmin sjetlr z sadliyin gr tkc Orta srlr oxucusu n yox, masir oxucu n d asan anlalandr. Bu mnada kitabn yalnz filosoflar v, bir d z mllifi (Patanantrann mllifi mlum deyil) n nzrd tutulmas ideyas inkar olunmursa da, onun oxucusunun xalq olmas anlalr, nki sl mdriklik d mhz xalqdan glir. Haqqnda danlan, n-sanlarn qsurlarnn v onlardan xilas olma yollarnn, insan v c-miyyt mnasibtlrinin ks olunduu kitabn mhurluunun sb-bi d mhz bundadr. Blk d kitabn rq oxucusunn tlblrin cavab vern x-laq problemlri il bal mzmunu bn l-Mqffan hind toplusuna mhz rb v fars dillrind mracit etmsin sbb olmudur. Trcminin xsiyyti haqqnda qsa xarakteristika vermyi zruri hesab edirik.
• 49 Abdulla ibn l-Mqffa (724-759) randa zrdtilr ailsind doulmu v slam qbul edn qdr ad Ruzbix olmudur. O, nnvi zrdtilik trbiysi alm v fars mdniyyti haqqnda bi-liklr yiylnmidir. Sonradan Bsra hrin glrk thsilini baa vurmu v istilalarn mdniyytin qaynayb qarmdr. O, ran v raqn mxtlif hrlrind omeyyad v abbasi caniinlrinin yannda katib olaraq alm v tkc mmur kimi deyil, hm d yaz kimi hrt qazanm, mrnn son illrind slam qbul et-midir. bn l-Mqffann farslara rbti, rblr laqeyd mnasibti arxasnda gizlnn qrzli mnasibti v zindiq (dinsiz) sz ya-znn dmnlri trfindn onu nfuzdan salmaq n istifad olunmudur. 35 yal yaz xlif l-Mnsurun gstrii il edam olunmudur. Bellikl Panatantra rb v fars versiyalarnda Klil v Dimn adn almdr ki, onlarn da sasnda hind toplusunun orta fars trcmsi (daha dorusu, yenidn ilnmi variant) durur. Klil v Dimn ad Panatantrann qhrmanlarnn (Karata-ka v Damanaka) adlarnn vvlc phlvi (orta fars dili), sonra is rb dilin trcmsi zaman dyiikliklr uramas nticsind yaranmdr. Bu srin sasnda hind toplusu dursa da, Klil v Dimn radikal kild yenidn ilnilmi v orta srlr rb nsri tarixind olduqca mhm yer tutmudur. Mhz bn l-Mqffann rb dilind etdiyi trcm saysind bu sr Avropa v digr m-slman xalqlarnn dbiyyatlarna daxil ola bilmidir. l-Mqffa sadc Klil v Dimnnin trcmsi il kifa-ytlnmmidir. O, mslman oxucusunun zvqn oxamaa al-araq toplunun bir ox hisslrind dyiikliklr etmi, znn yaz-d bzi hisslri, srin mvzusuna uyun gln rb atalar szl-rini v QURANdan gtrlm iqtibaslar lav etmidir. 1080-ci ild bizansllar rb dbiyyatna, xsusil d rb nsrin byk maraq gstrdiklri bir vaxtda, Simeon Sif Klil v Dimnni Stefanit v xnilaq (Mkafatlandrlm v Lpir-i) ad altnda rb dilindn yunan dilin trcm edir. Toplunun
• 50 adnn transformasiyas bizans nsrin birinci – iklil (rbc. -lng), ikinci dimna (rbc kn qalqlar) kimi mlum olan heyvan adlarnn hddindn artq etimologildirilmsi il laq-dar olmudur. Yunan dilin trcm, z nvbsind, XII srd rus dilin edilmi v xristianlqda mnvi gzg kimi dyrlndiriln, prsti obyekti kimi qbul ediln, htta tannm ilahiyyat Da-manl ohannn adna xlan v Mkafatlandrlm v Lpiri bal altnda tannan trcm n orijinal rolunu oynamdr. Bu sri qdim yhudi dilin trcm XII srd rb dilindn oley trcm etmidir ki, bu trcm d XIII srin 60-c illrind Kapuili ohannn Direkterium vite humane (nsan hyatnn ni-zamlanmas) adl latndilli variant n mnb rolunu oynamdr. XIII-XIV srlrd Qrbi Avropann bu sr olan xsusi ma-rann sbbi bir trfdn rblrin spaniyan ial etmsindn sonra Avropa flsfsinin bn Rdn (Averros) v bn Sinann (Avisenna) xidmtlrini yrnmy balamas il bal idis, digr trfdn rb v qdim yhudi dillrindn kimyaya, r-Razi (Razess), l-Frqani (Al Fraqansua) astranomiyasna aid elmi kitab-larn, rq mistik mtnlrinin latn dilin trcm olunmas il la-qdar olmudur. Toplunun latn dilin mhz bu dvrdki trcmsinin son-radan alman, italyan v qdim fransz dillrin olan trcmlr n sas rolunu oynadn xsusi olaraq qeyd etmk lazmdr. V mhz bu dvrdn balayaraq, trcmlrin milli dbiyyata tsiri daha aydn kild hiss olunmaa balamdr. Pekarlar xz olunmu mqamlar v birbaa paralellri Bokaonun ibrtamiz hekay v novellalarnda, Hans Saksn srlrind, Lafontenin tmsillrind v s. Bilavasit mahid etmyin mmkn olduunu qeyd edirlr. Qrbi Avropa dbiyyat tkc rq yd-nsihtlrini mnim-smir, eyni zamanda rq dbiyyatnn zn d yeni kild inter-pretasiya edir, onun mtnlrini tamamlayr. Msln, 1144-c ild Nizam d-Din bu-l-Maali rb dilindn fars dilin etdiyi trcm-sind mtni z masirlri olan oxucularn tlblri il birbaa laqli
• 51 ifadlrl v ritorik naxlarla znginldirir. Eyni ey Hseyn Vaizin fars dilin etdiyi trcm mtnind d mahid olunur. Klil v Dimnnin mtni XVI srd fars dilindn trk dilin trcm olunmu v Humayun-nam adn almdr. lbtt, bu toplunun dnyann mxtlif dillrin olan trcm mtnlrinin v uy-unladrlm variantlarnn hr birini sadalamaq mmkn deyildir. Lakin, bizc, dbi prosesd mhm rol oynam bzi trcmlri n-zrdn qarmaq olmaz. Bu tip trcmlr 1762-ci ild Volkov Bo-ris trfindn latn dilindn trcm olunmu Hind filosofu Pilpayn siyasi v xlaqi tmsillri trcmsini aid etmk olar. Intibah dvrnd Klil v Dimnnin bzi variantlarnda bn l Mqffa mllifin bu kitab hkmdar Dabalim n yazd-n syldiyi, Bydab brahmanlarnn bas olmu byk filosofa hsr olunduunu dediyi mndricatda onu Bidpay tmsili (v ya Pilpay tmsili) adlandrmdr. Rus trcmisi is ntibah dvr-n aid latn trcmsini z n orijinal qismind gtrmdr. Tbii ki, trcm mtnlrind brahmann ad mxtlif fonetik dyi-mlr mruz qalmdr. rb dilindn rus dilin olan trcmlr 1889-cu ild (trc-milr M.V.Ryabinin v M. O. Attae) v 1957-ci ild (trcmilr .P.Kuzmin v .Y.Krasovski) ap olunmudur. Klil v Dimnnin Azrbaycan dilin olan ilk trcmlri ap olumamdr. Onlar bu gndk lyazmalar fondunda qorunub saxlanlr. Trcm mtnlrindn birinin mllifinin kimliyi mu-miyytl blli deyil. Digr trcmnin mllifi is irvanl Avaz li ibn Marxum Sufi Qulu olmudur v o, 1809-1810-cu illrd fars di-lindn etdiyi trcmni trafl rhlrl tchiz etmi, ona znn yazd eir paralar lav etmidir. Azrbaycan dilin olan sonuncu trcm 1982-ci ild Azr-nr trfindn ap olunmudur. Mtn verilmi rhlr v izahlar Rhim Sultanova mxsusdur. Trcmi orijinal mtn qismind fars v rb dillrind nvri Sxeyli mtnin daxil olan paralardan v fars dilindki are Dania mtnindn istifad etmidir. Trc-milrin qeyd etdiklri kimi, bu mtni trcm edrkn akademik .
• 52 Y. Krakovskinin v . P. Kuzminin rus dilin trcmlrinin mtn-lrinln faydalanmlar. bn l Mqffann trcm prinsiplrini aydnladrmaq da maraql olard. Klil v Dimnnin trcmsi bn l Mqffann yaradclq faliyytind yegan nmun olmamdr. Xosrov nu-irvann hyat v faliyytindn bhs edn Mvffqiyyt kitab, Xeyirxah adtlrin gzgs v Qdim fars hkmdarlarnn hyatlarn tsviri kitablarnn fars dilindn rb dilin olan tr-cmlri mhz ona mnsubdur. N orijinal dbiyyatda, n d tr-cm dbiyyatnda nsr nnlrind slfi olmayan bn l-Mqf-fa Klil v Dimnnin trcmsi il rb dilind bdii nsr d-biyyatnn ilk nmunsini yaratmdr. Digr trfdn, o, ibrtli he-kaylri iki hissy ayrmdr ki, bu da n orijinal mtnin, n d mumilikd qbul olunmu didaktik hekay nnsin uyun de-yildi. Bundan lav, trcmi ciddi v yumoristik slublar vhdt-d verir ki, bu da bn l-Mqffann mtnin aydnl v sadliyi he-sabna onun mnasnn ciddi olmasnn oxucunun nzrin atdr-maq mqsdin xidmt edn slubuna tam uyun glirdi. Eyni ikili xsusiyyt toplunun haiyli, rivy salnm kompozisiya-snda da mahid olunur. Sanskrit dilind olan orijinal v rb dilind olan trcm mtnini mqayis edn bzi alimlrin fikrinc, Klil v Dim-nnin mtninin Patanantradan bir qdr uzaq olduunu qeyd edirlr. Onlar bu frqin ilk olaraq dnyagrnd olduunu deyir-lr. gr Patanantra z kklri il qdim hind folklorunun oxal-lahlq v arxaik inamlar olan dvrlrin qdr gedib xrdsa, K-lil v Dimn daha masirdir, kbar dairlrin mnsub olub isla-ma, mumilikd is xristian cryanna, maniheyiliy saslanan sufiliy yaxn flsfi-etik prinsip saslanrd. Trcm mtnind fantastik, mifoloji obrazlar v ornamentlr yoxdur. Tkc brahman sznn asket, trkidnya, kahin, za-hid mnalarna nasik sz il ifad olunduunu qeyd etmk kifa-ytdir. Mllif trfindn ediln lavlri (tmsillr v ibrtli he-kaylr yazlm n szlri) nzr almasaq, trcm mtnlrinin
• 53 n frqli chti mtnin Patanantrada mahid olunmayan satirik xarakteridir. falar xlaqi v sosial xarakter dayr. bn l Mqffa cmiyytin btn qddarln, pisliklrini insan tbitinin nata-mamlnda v flsfi-dini tlimlrin nizamszlnda grrd. Lakin Klil v Dimnnin orijinal mtni v trcm mtni arasnda hr hans bir frqin olmasna baxmayaraq, bn l Mqffa-nn trcmsinin sasnda Patarnantra mtninin mzmunu durur. V trcmy tarixi yanama nqteyi-nzrindn mracit etdikd bununla razlamaq lazm glir.
• 54 DBYYAT 1. : . : ; /: , 1998. 2. . . VII-XVI . .: , 1980. 3. . . .: , 1990. 4. . . – 1914 . ., 1990. 5. . , . 2- . ., 1986. 6. . . . : , 1993. 7. . . . . . : ; , 1998. 8. . II. . , 1960. 9. . . . ., 1956. 10. .. // . ., 1985. 11. . . // . . 1986. – 12. 12. . 66. . . 2- ., . . .: , 2003. 13. . . . , , . ., 1983. 14. . . – // – , , . , 1972. 15. . . // : . ., 1969. . 1. 16. . . : . . . . . ., 1980. 17. . . ., 1974. 18. . . ., 1980.
• 55 19. ( ). . 2-. .: , 1981. 20. . . . .: ; , 2001. 21. . : I V . . . , 1884. 22. . . : . , 1991. 23. (- -). . , ., . – . . . . . ., 1992. 24. . ., 1908. 25. / . . , . . , . . . .: , 1988. 26. . . . , 1974. 27. . ., . . . . // . ., 1977. 28. . .

Don Kixotun Azərbaycan sərgüzəştləri

Bədii ədəbiyyatla azca tanışlığı olan hər kəs yaxşı bilir: Servantesin Don Kixot əsəri iki hissədən ibarətdir.

Normalda sıravi oxucular 1605-ci ildə çıxmış birinci hissəni oxumaqla kifayətlənir. Yel dəyirmanları ilə döyüş kimi bütün məşhur səhnələr hamısı bu kitabdadır.

Əsərin 1615-ci ildə çıxmış ikinci hissəsi geniş oxucu diqqətindən kənarda qalsa da, bir sıra ədəbiyyat tarixçiləri və tənqidçilər ona birinci hissədən daha yüksək qiymət verirlər. Bir romanda nə etmək mümkündürsə, nə oyundan çıxmaq olarsa, Servantes bütün bunları hələ 400 il öncə, ən çox da əsərin ikinci hissəsində artıqlaması ilə edib. Bu baxımdan, vaxtilə qeyd etdiyim kimi, Servantes bütün şıltaq modernist və post-modernistlərdən daha çox şıltaq, daha çox yenilikçi və daha çox eksperimentatordur.

İndi isə Don Kixotun Azərbaycan sərgüzəştlərinə keçmək olar.

Don Kixotun Azərbaycan dilinə ilk əsaslı tərcümə təcrübəsi hələ keçən əsrin 30-cu illərində Mikayıl Rəfiliyə aiddir. Axundov kitabxanasının saytında həmin tərcüməni onlayn oxumaq mümkündür.

Əsərin tam tərcüməsi və nəşri isə 80-ci illərdə baş tutub. Pənah Xəlilovun tərcüməsində birinci hissə 1983-cü, ikinci hissə 1985-ci ildə Dünya Uşaq Ədəbiyyatı Kitabxanası seriyası çərçivəsində nəşr olunub.

Amma Don Kixotun müstəqil Azərbaycanda latın qrafikası ilə ilk nəşri zamanı (2004) çox biabırçı və utancverici hadisə baş verib—əsərin sadəcə ikinci hissəsi bütöv əsər adı altında çapa gedib. İndi gör ölkədə azərbaycanca kitab oxuyan məlumatlı oxucuların real sayı nə qədər aşağıdır ki, demək olar heç kim bu biabırçılığın fərqinə varmayıb—fərqinə varıbsa da, publik heç nə deməyib.

Yalnız 150 cildlik Dünya Ədəbiyyatı Kitabxanası nəşr olunmağa başlayandan və həmin seriyada Don Kixot nəşr olunandan sonra bizim ədəbiyyat adamları və diqqətli oxucular əsasən sosial şəbəkələrdə öz etirazlarını bildirməyə başlayıblar.

Dostumuz Qismət xatırlatdı—Fəxri Uğurlu müsahibələrinin birində bu barədə qısaca danışıb. Müsahibədən həmin hissəyə baxaq:

[…] prezident sərəncamı əsasında çıxmış “Don Kixot” romanı bir cilddə çap olunub, halbuki əsər iki cilddən ibarətdi. Bu işlə bir peşəkar redaktor məşğul olsaydı, bunu bilərdi, onda dünya şöhrətli romanın ikinci cildi “Don Kixot” adına çap olunmazdı.

Bunları çaşdıran kitabın hər iki cildinin proloqla başlanması olub. Əsərin birinci cildi Pənah Xəlilovun tərcüməsində 1983-cü ildə, ikinci cildi 85-ci ildə çapdan çıxmışdı. Əllərinə düşüb 85-də çap olunan cild, elə biliblər ki, əsər elə bu cilddən ibarətdi.

Pənah Xəlilovun son sözünü də ön söz kimi çap eləyiblər, gedib.

Yazıçı Kənan Hacı da Aydın Yol qəzetində təxminən eyni məzmunda tənqid səsləndirib.

Tənqidlər öz yerində, amma bu səhlənkarlıq qarşısıalınmaz bir fəlakətlə nəticələnib. Azərbaycanda məktəb və kənd kitabxanalarında kiril qrafikasında çapdan çıxmış bütün köhnə Don Kixotlar latın qrafikalı bu yeni Don Kixotla əvəzlənib. Ölkədə bütöv bir gənc nəsil Don Kixotla bu nəşrdən tanış olubsa, yazıq tifillər.

Sözün açığı, mən həmin səhlənkarlığı 150 cildlik çapdan çıxandan sonra da gözdən qaçıran adamlardanam. 150 cildliyə abunəçi olmuşam, Don Kixotun həmin nəşri məndə də evdə var, amma Don Kixotu Lyubimovun tərcüməsində rusca oxumuşam deyə, azərbaycanca nəşri bir dəfə açıb içinə göz atmamışdım, lazım olanda da həmişə Lyubimovun tərcüməsinə baxmışdım.

Bu yaxınlarda bir tələbəmə Don Kixotu oxumağı tövsiyə etmişdim, sonra söhbət zamanı nəyinsə düz getmədiyini sezdim. Yalnız kitabı alıb baxandan sonra fəlakətin miqyasını anladım. Bu baxımdan, yazını yazmağa bir az da şəxsi acığım olub.

Bütün xətaların anası, Don Kixotun məşum 2004 nəşri özündən bir əvvəlki 1985 nəşrinə istinad edir. Yuxarıda da qeyd edilən kimi, 1985 nəşri ikinci cilddir.

Birinci cildin üstündən birbaşa ikinci cildə atlamaq, üstəlik bunu bütöv əsər kimi qələmə vermək—bəs necə olub ki, Don Kixotun latın qrafikası ilə ilk nəşri zamanı və sonra təkrar nəşrlərdə belə bir səhv buraxılıb? Buraxılışa məsul təşkilatlar—Mədəniyyət nazirliyi, nəşriyyatlar niyə bunun fərqinə varmayıb? Ümumiyyətlə, niyə axı kimsə bir kitabın ikinci cildini bütöv kitab zənn edib o formada nəşrə göndərsin?

Bu nədir, dələduzluq, yoxsa elementar savadsızlıq?

Sualın cavabı 1983 və 1985 nəşrlərindədir. Həmin nəşrlərdə kiçik bir diqqətsizlik olub. Nə birinci, nə də ikinci cilddə onların hansı cild olması qeyd olunmayıb. Nəşrlərdə qalan hər şey doğru-düzgündür, sadəcə cildlərin nömrələri buraxılıb.

Don Kixotun birinci hissəsinin 1983-cü il nəşri. Cildin nömrəsi qeyd olunmayıb. Don Kixotun ikinci hissəsinin 1985-ci il nəşri. Cildin nömrəsi yenə qeyd olunmayıb.

İndi bütün günahı 83 və 85 nəşrlərinin redaktorlarının üstünə yıxmaq olar, amma necə ki, evdar qadın yumurtanı soyuducudan götürüb qayğanaq bişirmək istəyəndə qaynanasının təlimatlarına ehtiyac duymur, eləcə də bir nəşriyyat Don Kixotu yenidən nəşrə hazırlayanda…

Belə çıxır ki, bizi narahat edən sualların cavabı həm göründüyündən daha sadə, həm də daha tragikomik imiş. Elementar savadsızlıq. Don Kixotu təkrar nəşrə hazırlayanlar onun iki hissəli olduğunu bilməyiblər. Çünki köhnə nəşrlərdə kitabların üstünə cildlərin nömrəsini yazmaq yaddan çıxıb. Onlar da kitabları əllərinə alıblar, diqqətlə baxıblar, niyə bir kitabın iki fərqli nəşri olduğundan heyrətə düşərək daha yeni variantı təkrar nəşr etmək qərarı veriblər.

Mən orta məktəbdə oxuyanda Don Kixot bizim məktəb proqramına daxil idi. Hətta ədəbiyyat müntəxəbatında Don Kixotdan bütöv hissələr verilmişdi, onları oxumalı idik. Don Kixotun təkrar nəşri mən məktəbi qurtarandan bir il sonra çapdan çıxıb. Belə görünür ki, həmin vaxt bizim mədəniyyət sahəsinə məsul bəzi təşkilatlarda işləyən bəzi şəxslər heç orta məktəbi də normal oxumayıb. Yoxsa belə qayğanaq bişirməzdilər.

Podkastın beşinci epizodu–kritikaparat

Hər oboya uyğun kitab

Oktyabr ayında Bakı eyni vaxtda iki rəqib kitab sərgisinə ev sahibliyi etdi. Bu dəfə kitab bayramı ilə inşaat malları sərgisinin fərqlərindən söhbət açırıq.

Azərbaycanın ilk ədəbiyyat podkastı kritikaparat beşinci epizodu ilə ölkənin ədəbi-mədəni gündəliyini müzakirəyə davam edir.

Oktyabr ayında Bakı eyni vaxtda iki rəqib kitab sərgisinə ev sahibliyi etdi. Bu dəfə kitab bayramı ilə inşaat malları sərgisinin fərqlərindən söhbət açırıq.

Epizodu təqdim edir Əli Novruzov, Cavid Ramazanov və Mirmehdi Ağaoğlu.

• Milli Kitab Satış Sərgisi haqqında: https://bit.ly/3jRC9T9
• VII Bakı Beynəlxalq Kitab Sərgi-Yarmarkası haqqında: https://bit.ly/3nicYtu
• Cəlil Cavanşir və Eyyub Qiyas hər iki kitab sərgisini müqayisə edir: https://bit.ly/3CaSZmN
• Epizodda istifadə olunmuş musiqi: Wind Down / Podcast.co
• Sərlövhədəki təsvir: Patrick Tomasso / Unsplash
• Podkast üçün üz qapağının dizaynı: Sübhan Manafzadə
• Texniki dəstək: Hacı Səfərov / Film Aç

Poskastı digər platformalarda dinləmək üçün:

• Google Podcasts: https://bit.ly/2QCS23H
• Apple Podcasts: https://apple.co/3G07TyI
• Yandex Music: https://bit.ly/3drmIOs
• *Spotify: https://spoti.fi/3st5aFW
• Anchor: https://bit.ly/3soMlE1
• Castbox: https://bit.ly/3jdDpiS
• Deezer: https://bit.ly/2Q4s6OT
• TuneIn: http://tun.in/pkhkP
• Pocket Casts: https://pca.st/qo0iwd4e
• RadioPublic: https://bit.ly/3x31pdP

*Spotify Azərbaycanda podkastlara hələ çıxış vermir.

Nobel prospekti–podkast

Nobel prospekti

Ədəbiyyat üzrə 2021-ci ilin Nobel mükafatını əslən Zənzibardan olan britaniyalı yazıçı Əbdülrəzaq Qurna aldı. Nobel prospektində kimlər tıxaca düşüb, kimlərə yaşıl işıq var?

Kritikaparat podkastının dördüncü epizodu artıq yayımda!

Ədəbiyyat üzrə 2021-ci ilin Nobel mükafatını əslən zənzibarlı yazıçı Əbdülrəzaq Qurna aldı. Nobel prospektində kimlər tıxaca düşüb, kimlərə yaşıl işıq var?

Epizodu təqdim edir Əli Novruzov, Cavid Ramazanov və Mirmehdi Ağaoğlu.

• Ədəbiyyat üzrə 2021-ci ilin Nobel mükafatı: https://bit.ly/3AOCuLH
• Toplum TV-nin Əbdülrəzaq Qurna haqqında materialı: https://bit.ly/3jgCq1A
• Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı haqda Əli Novruzovun proqnozları: https://bit.ly/3BVQvJ5
• Doris Lessinqin Nobel xəbərinə reaksiyası: https://youtu.be/vuBODHFBZ8k
• Podkastda istifadə olunan musiqi: Dağ kralının sarayında / Edvard Grieg / Kevin MacLeod
• Sərlövhədəki təsvir: Facundo Arrizabalaga / EPA-EFE / Shutterstock
• Podkast üçün üz qapağının dizaynı: Sübhan Manafzadə
• Texniki dəstək: Hacı Səfərov / Film Aç

Poskastı digər platformalarda dinləmək üçün:

• Google Podcasts: https://bit.ly/2QCS23H
• Apple Podcasts: https://apple.co/3G07TyI
• Yandex Music: https://bit.ly/3drmIOs
• *Spotify: https://spoti.fi/3st5aFW
• Anchor: https://bit.ly/3soMlE1
• Castbox: https://bit.ly/3jdDpiS
• Deezer: https://bit.ly/2Q4s6OT
• TuneIn: http://tun.in/pkhkP
• Pocket Casts: https://pca.st/qo0iwd4e
• RadioPublic: https://bit.ly/3x31pdP

*Spotify Azərbaycanda podkastlara hələ çıxış vermir.

Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı

Ədəbiyyat üzrə 2021-ci ilin Nobel mükafatı laureatı “müstəmləkəçiliyin təsirlərinin və mədəniyyətlər və qitələr arasında boşluqda qalmış qaçqınların taleyinin barışmaz və şəfqətli təşrihinə görə” əslən tanzaniyalı yazıçı Əbdülrəzaq Qurna (Abdulrazak Gurnah ) oldu.

Qurna 1986-cı ildən sonra ilk qara afrikalı, 1993-cü ildən sonra ilk qaradərili və 2006-ci ildən sonra isə ilk müsəlman nobelli yazıçıdır. Üstəgəl, özü qaçqın taleyi yaşamaqla yanaşı, bir zənzibarlı kimi ərəb və qara Afrika mədəniyyətlərinin də sintezinin məhsuludur.

Kinayə kimi çıxmasın, sanki Qurnaya mükafat verməklə İsveç Akademiyası eyni zamanda bir neçə xanaya quş qoymuş oldu. Buradan da mükafatın verilməsi meyarlarından birini artıq əminliklə müəyyən etmiş oluruq:

• dövrün proqressiv ruhuna cavab verən aktivist tipli, amma yenə də yaxşı yazıçılar (qadın, qara və qaçqın olsalar lap yaxşı olar).

Mükafatın sahibi açıqlanmazdan bir gün əvvəl öz Telegram kanalımda ehtimallarımı yazmışdım və mükafatın hansı prinsiplərlə təqdim edildiyi haqda öz mülahizələrimi irəli sürmüşdüm. Qalibi düzgün təxmin edə bilməsəm də, afrikalı və ya qaradərili yazıçılardan birinin mükafatı alacağı əsas ehtimallarımdan biri idi.

Həmin qeydlərin aktuallığını nəzərə alıb bloqumda ayrıca bölüşürəm.

6 oktyabr 2021 20:30

Bu mükafatla bağlı proqnoz verənlər, obrazlı desək, sanki bir növ sirkdə başlarını şirin ağzına soxurlar. Şir də hər dəfə ağzını bağlayıb başlarını qoparır. Hər il dostlarla potensial qalib haqqında öz aramızda proqnozlar veririk, mən cəmi bir dəfə uduşlu bilet çəkə bilmişəm—Tokarçukun udacağını deyəndə. Bütün qalan hallarda oxum daşa dəyib.

Proqnoz vermək üçün ilk növbədə bu mükafatın hansı prinsiplərlə verildiyini başa düşməliyik. Son illərə baxanda mən iki və yarım təmayül müşahidə edə bilmişəm:

• yaxşı yazıçı hesab olunan, amma öz ölkələrindən kənarda çox da tanınmayan adamlar: Qlük, Modiano, İşiquro;
• ədəbiyyat isteblişmentinin yazıçı kimi qəbul etmədiyi və ya cancel etdiyi adamlar: Dilan, Alekseyeviç, Handke.

Nəhayət, İsveç akademiyasında qalmaqaldan sonra yaranmaqda olan yarım təmayül:

• dövrün proqressiv ruhuna cavab verən aktivist tipli, amma yenə də yaxşı yazıçılar (qadın, qara və qaçqın olsalar lap yaxşı olar): Tokarçuk.

Bu iki və yarım təmayülü əsas götürüb nə proqnoz vermək olar?

Qatarı gedənlər

Milan Kundera, Ismail Kadare, A.B. Yehoshua, Salman Rushdie—Nobel mükafatı daha lifetime achievement mükafatı sayılmır. Əgər kimlərsə hələ də bu dinozavrların mükafat alacağını düşünürsə, deməli, Philip Roth-un müsibətindən dərs çıxarmayıb. Bu insanlara faktiki olaraq deyirlər ki, siz korifey sənətkarlarsız, bütün dünyada tanınırsız, Nobelsiz də sizin tacınız var. İnciməyin, amma Nobelə sizdən daha çox ehtiyacı olan yazıçılar var.

Mediada yazırlar ki, Annie Ernaux favoritdir, ruslar da Ulitskaya haqqında elə deyir. Əslində heç birinin Nobel alacağını düşünmürəm. Niyə sualına bir müəyyənedici cavabları yoxdur. Nədir onları başqa namizədlərdən fərqləndirən? Modiano kimi bəşəri ola-ola ancaq bir ölkəyə həbs olunmaq? Tokarçuk kimi proqressiv etirazçılıq? Handke kimi qalmaqallı reputasiya? Keçən il Javier Marías haqqında da eyni formada reklam gedirdi, amma boş çıxdı.

Thomas Pynchon, Don DeLillo, Jonathan Franzen də mükafatı ala bilməyəcək. Mənim arqumentim—İsveç Akademiyası onların başının üstündən iki dəfə keçib Dilan və Qlükü seçdisə, deməli bu şəxslər nə qədər böyük yazıçı olsalar da, Akademiyanı qane etmirlər.

Eyni qaydada nə Hilary Mantel, nə Julian Barnes. Hərçənd mənə görə bu dəqiqə Nobelə ən layiqli namizəd Julian Barnes-dir. Qalib gəlsə dəhşət sevinərəm, amma sıfır gözləntim var. Niyəsi uzundur, burada yeri deyil.

Margaret Atwood—yaxşı yazıçıdır, aktivistdir, feministdir, kanadalıdır, üstəlik əgər mükafatı alsa, lifetime achievement də sayıla bilər və bəzi bədxah tənqidçilərin də ağzı yumular. Əleyhinə arqument—artıq dünyada kifayət qədər tanınır. Ona görə də, məsələn, Atwood əvəzinə Bernardine Evaristo və ya Scholastique Mukasonga kimi onun tipində, amma nisbətən cavan və az tanınan yazıçı ola bilər.

Anne Carson-un da şansı var, həm kanadalı olduğuna görə və bir də əgər Akademiya iki il dalbadal şairlərə mükafat verməyi məqbul saysa.

David Grossman—dövrün proqressiv ruhuna cavab verən növbəti aktivist tipli yazıçı. İsrail dövlətinin Fələstin siyasətini ardıcıl tənqid edir. Üstəlik, İsraildən laureat uzun müddət olmayıb. Həm də Amos Oza görə bir növ israillilər qarşısında üzrxahlıq edərlər.

Ngũgĩ wa Thiong’o—Afrikadan dörd yazıçı Nobel alıb, onların ancaq biri qaradır (Lessinqi, Le Klezionu, Kamyunu və Simonu da saysaq 1/8). Digər namizəd—əslən Somalidən Nuruddin Farah. Hər ikisinin yaxşı ədəbi tərcümeyi-halı var. Yaşları da keçir, biri 83, o birisi 75.

Nobel ədəbiyyat mükafatı alan sonuncu qaradərili yazıçı 1993-cü ildə Toni Morrison olub. Ona görə də əslində fransız Maryse Condé-nin də şansı böyük idi. Amma Maryse xanım İsveç Akademiyasına etiraz olaraq yaradılmış Yeni Akademiyanın mükafatını alıb. İndi İsveç Akademiyası ona Nobel versə, etiraf etmiş olacaq ki, biz səhv idik, yeniakademiyaçılar düz. Mən isveçli deyiləm, isveçlilərin xarakterini bilmirəm, amma bəlkə Akademiyada etiraf və tövbə kültürü o dərəcədədir ki, yeniakademiyaçıların düz olduğunu qəbul edəcəklər?

Afrikalı yazıçılar və Maryse Condé alınmasa, onda ehtiyat variant: Jamaica Kincaid.

İki macar yazıçısının adını da çəkirlər: Krasznahorkai və Nádas. Heç birini oxumamışam, həyat və yaradıcılıqları ilə tanış deyiləm. Əgər Orbana qarşı aşkar müxalif mövqeləri varsa, mükafatı onlardan birinə də verə bilərlər. Orban qərbi avropalıları boğaza yığıb. Ona yaxşı bir çırtma vurmaq lazımdır.

Nəhayət, Jon Fosse—son onillikdə Skandinaviya ədəbiyyatı bütün dünyada qələbə yürüşünə çıxıb. Ona görə də skandinaviyalılar bu dəfə utanmadan, çəkinmədən, rahat vicdanla özlərinə mükafat verə bilərlər. Niyə Knausqor yox, Fosse? Knausqor bütün günü mətbuatın səhifələrindən düşmür, təvazökar deyil, bütün dünyada tanınır, həm də cavandır, səhvlərini düzəltməyə vaxtı var. Fosse isə Avstriya-Slovakiya sərhədində balaca bir qəsəbədə sakit həyat tərzi keçirir. Dramaturq olduğuna görə, bu da bir üstünlük. Son mükafat alan dramaturq da 15 il əvvəl Pinter olub.

Dünənki Nobel proqnozuma iki ad əlavə edim. Bu il almasalar da (hələ “cavandırlar”), gələcək üçün perspektiv namizədlərdir: Monika Fagerholm və Nino Haratischwili.

Hər ehtimal, iki ad da çəkim—Adunis və Ko Un. Hər ikisi çox qocadır, amma müxtəliflik faktoru var deyə tam da silmək olmaz. Adunis Suriya ələvisidir (Bəşər Əsədin həmməzhəbi), Ko Un isə cancel olunub, bunlar da əlavə faktor ola bilər.

30 il 30 sözlə

The Calvert Journal post-sovet məkanının yazarlarından soruşur—öz ölkənizin 30 illik müstəqilliyini 30 sözdə necə ifadə edə bilərsiniz?

“Sanki bir əsrə bərabər otuz il. İki müharibə. Pandemiya. Qıtlıq və bolluq, böhranlar və əminlik. Yeni əlifba. Bir də gənc nəsil mənə tez-tez irad tutur ki, Qaqarin daha bizim kosmonavt deyil.”

Trlan novruzov antik dbiyyatı

К сожалению, вы используете слишком старый браузер. Обновите его, либо смените на другой. Это бесплатно!

Сделано в Молдове: фэшн-дизайнер Фидан Новрузова покорила мир моды

Дизайнер азербайджанского происхождения Фидан Новрузова, которая родилась, живёт и работает в Кишинёве, уверенно вошла в мировой фэшн. Обувь из коллекции «BA Fidan» – массивные ботинки со складками и мюли в богатой цветовой гамме с эффектом омбре – носили такие знаменитости, как Sevdaliza, Selesta и звезда к-поп CL, юбку FIDAN NOVRUZOVA FW21 недавно заметили на Кендалл Дженнер. Вещи дизайнера продаются на одной из главных мировых онлайн-платформ SSENSE, о самой Фидан пишут в Dazed, I-D, BluePrint, LOVE, SomethingCurated и других именитых фэшн-изданиях.

View this post on Instagram
View this post on Instagram

Фидан живёт и работает в Кишинёве. Коллекцию «BA Fidan» она представила во время своей учёбы в одном из старейших англоязычных университетов по дизайну в мире – Central Saint Martins.

В ней Фидан отразила историю своей семьи. Когда-то её родные жили в небольшом азербайджанском селе, сама Фидан выросла в городе. Чтобы показать этот переход от сельской жизни к жизни в столице она использовала текстиль, сделанный из винтажных скатертей или лоскутное шитьё из галстуков из благотворительных магазинов.

«Для этого сборника я слушала много азербайджанской музыки 70-х и 80-х годов, и я была очарована этими гламурными певцами, красивой музыкой, причёсками, декорациями. Я была действительно очарована всей этой концепцией звёздности в целом», – вспоминает дизайнер.

Успех обувной линейки можно назвать приятной неожиданностью, ведь в Central Saint Martins Новрузова в первую очередь училась создавать именно одежду. Чтобы отточить навыки и понять бизнес-процессы, параллельно с учёбой она много стажировалась. Так, ей удалось поработать в Burberry сразу при двух креативных директорах и пройти стажировку у Simone Rocha.

View this post on Instagram

В ее новой коллекции — весна—лето 2022 — Фидан использовала много деталей в виде цветка могильника: они проявляются в кроше, кружеве и декоративных элементах, украсивших юбки, платья, аксессуары и обувь.

«Это растение можно найти в Азербайджане в любом доме. По обычаям цветок обычно сжигают, а после произносят молитву — это такой ритуал в каждой семье. Ещё используют как сухоцвет, который, по поверьям, отгоняет злых духов, или просто как благовоние», — объясняет дизайнер.

View this post on Instagram

Бренду Fidan Novruzova удалось объединить отсылки к кавказской культуре, народам Восточной Европы и акценты на феминность, сексуальность.

«При этом для меня очень важно, чтобы одежда не просто оголяла тело. Не хочется действовать слишком просто, в лоб. Для меня это инструмент, который помогает выразить чувственность. Ещё мне очень важен баланс традиционно феминного и маскулинного. Очень кукольное, местами даже «принцессино» платье с помощью цвета и укороченной длины мы упрощаем, придавая ему флёр girl next door. Плюс обувь — одежда у нас больше феминная, а обувь — маскулинная. Не могу сказать, что это борьба противоположностей, скорее, их симбиоз», — уточняет Фидан.

Фидан вернулась в Кишинёв, чтобы развивать своё дело именно здесь, в родном городе. Ещё со времён учёбы в Лондоне она сотрудничает с локальными производителями обуви и аксессуаров из кожи, ателье Trentwood.

«Сейчас мы делаем гораздо больше партий, но во всех парах все ещё много ручной работы: каждая складка собирается вручную, покраску с эффектом омбре тоже невозможно автоматизировать. Мы даже не покупаем готовые краски — получаем особенные цвета, смешивая оттенки своими руками вместе со специалистами ателье», — уточняет она.

Производство одежды Фидан тоже настроила в Кишинёве.

«Я очень рада, что начала свой бизнес в Кишинёве. Классно, что производство у нас на данный момент тут», — говорит она, поясняя, что ей было важно отплатить таким образом городу, с которого началась её история как дизайнера.

В ближайших планах девушки — развитие производства в Молдове и планомерный выход на все рынки. Кроме SSENSE она ведёт переговоры ещё с несколькими важными онлайн-ретейлерами, а также с байерами крупных концепт-сторов.

Подготовила: Валерия Петровская