MÖvzu 10. Turizm хidmətləri mаrкеtinqi Turizm biznesi və onun müasir iqtisadiyyatda rolu

Turist xidmətlərinin xarektiristikası onların duyulmazlığında, saxlanma qabiliyyətsizliyində, istehsal və istehlakın ayrılmazlığında, keyfiyyətinin daimi olmasında , tələbin mövsümi tərəddüdlərə meyililiyində, xidmət istehsalçısı və istehlakçısının ərazi cəhətdən əlaqəsizliyində ifadə olunur. Bütün bunlar turizimdə marketinqin tətbiqi xüsusiyyətini müəyyən edir.

Turizm iqtisadiyyatının fürst xrclri

2 . 1. Turizmni rivojlantirishda hukumat va xususiy s e ktorlarning roli

2 . 2 . Turizm iqtisodiyotining statistik ma ’ lumotlari

2 . 3. Turistlarni O‘zbekistonga jalb qilish muammolari

2 . 4. Bozor iqtisodiyoti sharoitida turistik bizn e sni amalga oshirishni tashkil qilish

2 . 1. Turizmni rivojlantirishda hukumat va xususiy s e ktorlarning roli

Hozirgi kunda, dunyo mamlakatlarida xalqaro turizmning rivojlanishida turistik korxonalarning ijtimiy-iqtisodiy ahamiyatini oshirishga juda katta e’tibor berilmoqda. Dunyodagi to‘rtta ustuvor sohalardan biriga aylangan turizm sohasiga ham imkon qadar aholining keng qatlamini faol hissa qo‘chishlarini, ya’ni ularni turli xil turistik xizmatlarni tashkil qilishda keng miqyosda ishtirok etishlarini va buning natijasida mamlakatlarning ham ijtimoiy ham iqtisodiy jihatdan manfaatdorliklarini oshirishlarini ta’minlashda xususiy turistik korxona va tashkilotlarning o‘rni benihoya kattadir.

Hozirgi kunda, respublikamizda 60 mingga yaqin turli mulkchilik shakllaridagi kichik korxonalar faoliyat ko‘rsatmoqda. Bu korxonalardan 96,1 % shaxsiy mulkchilik ko‘rinishidagi korxonalardir. Kichik korxonalar hissasiga jami mahsulot, ish va xizmatlarning 96 % to‘g‘ri keladi. Ma’lumotlardan ko‘rinib turganidek, O‘zbekiston Respublikasida xususiy va kichik tadbirkorlikni rivojlantirishga davlat tomonidan katta ahamiyat berilmoqda. Boshqa sohalarda bo‘lgani kabi turizmni rivojlantirishda ham hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan xususiy turistik korxonalarni shartli ravishda ikki xilga ajratish mumkin: bevosita turistlarni qabul qilish, ularning sayohatlarini tashkil etish bilan shug‘ullanadigan firmalar hamda turizmni rivojlantirishga bilvosita ta’sir ko‘rsatuvchi kichik va xususiy tadbirkorlik sub’yektlari. Birinchi toifaga kichik turistik firmalar, shaxsiy mehmonxonalar, kempinglar, transport korxonalari, restoranlar kabilar kirsa, ikkinchi toifaga an’anaviy-milliy xarakterdagi mahsulotlarni ishlab chiqaradigan mahalliy kichik va xususiy korxonalar, hunarmandchilik korxonalari va shu kabilarni kiritish mumkin.

Ma’lumki, mamlakatga tashrif buyuradigan turistlar oddiy taomdan boshlab qimmatbaho suvenirlargacha bo‘lgan mahsulot va xizmatlarning ma’lum miqdoriga talab bildirishadi. Bu tabiiy ravishda, mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarish bilan shug‘ullanadigan kichik va xususiy biznes korxonalariga o‘z imkoniyatlarini yanada kengaytirish uchun yo‘l ochadi. Fermerlar turistlar istiqomat qiladigan mehmonxonalarda toza mahsulotlarni yetishtirib turishadi, to‘qimachilik va tikuvchilik sanoatida faoliyat ko‘rsatadigan kichik va xususiy korxonalar turistlar uchun zarur bo‘lgan yotoqxona jihozlari, xalatlar va boshqa shu kabilarni ishlab chiqishadi, kosmetika sanoati korxonalari shampun, sovun va dezodorantlarni ishlab chiqarishadi. Hunarmandchilik ustaxonalari va an’anaviy milliy mahsulotlarni ishlab chiqaradigan korxonalar ham turistlar uchun buyurtmalar tayyorlashadi. Umuman olganda, hozirgi kunda respublika turizm sanoatida xususiy turistik korxonalarning faoliyat ko‘rsatishi sezilarli darajada emas. Buning asosiy sabablari quyida o‘z ifodasini topgan: [1]

Birinchidan, respublikada turizm sohasida faoliyat ko‘rsatayotgan ayrim kompaniyalarning monopollashganlik xarakteriga ega ekanligi. Ma’lum bir sabablarga ko‘ra, ushbu kompaniyalar tarkibidagi ob’yektlarning xususiylashtirilish jarayoni ancha sust amalga oshirilmoqda. Bundan tashqari, yangi tashkil qilinayotgan kichik turistik firmalarning ayrimlari ham yirik turistik kompaniyalarda mavjud imkoniyatlarning ko‘pchiligiga ega emas;

Ikkinchidan, turizm sohasida yuqori malakali kadrlarning yetishmasligi oqibatida yangidan-yangi kichik turistik firmalarning tashkil etilishi va samarali faoliyat ko‘rsatishi ancha dolzarb muammoga aylanmoqda;

Uchinchidan, respublika viloyatlari va tumanlarining ko‘pchiligida mahalliy vakillik organlarida faoliyat ko‘rsatayotgan amaldorlarning turizmni iqtisodiyotiga qo‘shadigan hissasini to‘g‘ri baholay olmasligi natijasida va ularning ishga eskicha tafakkurda yondashishlari turistik firmalarning tashkil etilishi, shuningdek, turizm bozoriga bilvosita ta’sir ko‘rsatadigan kichik va xususiy biznes bilan shug‘ullanuvchi turistik korxonalarning ochilishiga beparvolik bilan qaralmoqda;

To‘rtinchidan, yangi tashkil etilgan turistik firmalar tor faoliyat doirasi bilan ch e klanib qolmoqda. Bundan tashqari ular “O‘zbekturizm” milliy kompaniyasi uchun an’anaviy hisoblangan ayrim xizmat turlaridan tashqariga o‘tishmayapti. Buning natijasida, bu firmalarning xorijiy turistlar tomonidan qiziqish bilan e’tirof etilishiga y e tarlicha imkon yaratilmayapti.

Agarda turistik firmalar noan’anaviy xizmat turlari, masalan, mamlakatimizning go‘zal va serjilo tabiatiga o‘zaro ajoyib sayohatlarni uyushtirish, turistlar uchun mahalliy qishloqlar va ovullarda xalq milliy urf-odatlari bilan tanishtirish ekskursiyalarini tashkil etish, shuningdek, turistlar uchun milliy ruhdagi konsert va tomoshalarni uyushtirish kabi xizmat turlarini tashkil etishsa ular o‘z oldilariga qo‘ygan maqsadlariga erishishlari mumkin.

Beshinchidan, mahalliy hunarmandchilik mahsulotlarini, milliy ruhdagi kiyim-kechaklarni, milliy taomlarni va boshqa shu kabilarni ishlab chiqarish eng dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.

Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, xususiy turistik firmalar turizm xizmatlar bozorini jadal sur’atlarda va sifatli rivojlanishi uchun nihoyatda muhim ahamiyatga egadir. Mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga mos turizm infratuzilmasi endi rivojlanayotganligi bois xususiy turistik firmalarning deyarli barchasi kichik tadbirkorlik sub’yektlari hisoblanadi. Xorijiy mutaxassislarning baholashlariga ko‘ra, O‘zbekistonda hukm surayotgan osoyishtalik, yurtimizning osori atiqalari, qadimiy madaniy yodgorliklari va go‘zal tabiati mamlakatga har yili 2-2.5 mlngacha bo‘lgan turistlarni tashrif buyurishi uchun imkon yaratadi. Buning uchun bunday katta hajmdagi turistlar oqimini qabul qilish imkoniyatiga ega bo‘lgan xususiy mulk shaklidagi otellar, kempinglar, mehmonxonalar, turistik bazalar tizimi va boshqa shu kabilarni yaratish muhim ahamiyat kasb etadi (1- jadvalga qarang).

Turistik xizmatlarni y e tkazib b e ruvchilar va ist e ’molchilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar tizimi.

Tashrif buyuruvchi-larning xarajatlari

Xizmatlarni e tkazib b e ruvchilar

Joylashish M e hmonxonalar, mot e llar, k e mpinglar, karvonsaroylar, shaxsiy uylar, kvartiralar va boshqalar

Ovqatlanish va ichimliklar

Barlar , r e storanlar , kaf e lar , oshxonalar , ko ‘ chma umumiy ovqatlanish punktlari , shaxsiy uylar .

Avtobuslar va e ngil mashinalar

Madaniy va sport faoliyati

Sport – inv e rtarlarini ijara olish , sport inshootlarini ijara olish Madaniy hordiq chiqarish – k e chki klublar , dam olish va madaniyat hiyobonlari , ko ‘ rgazma va shoularni tashkil etish . Konts e rt dasturlari va badiiy faoliyat

Suv e nirlar, sovha va suv e nirlar magazinidagi chakana savdo. Ist e ’mol tovarlar, yo‘l asboblari, kiyim -k e chak, ch e modan va sumkalar, parfyum e riya kabilarning chakana savdosi.

Ko‘chmas mulk bilan op e ratsiyalar, ofislar uchun asbob-uskunalarning ijarasi, ishga yollash

Ekskursovodlar, gid tarjimonlar, valyutani ayirboshlash, sayohatlarni sug‘urtalash, pasport va vizalar uchun fotografiyalar..

Манба; Боголюбов В.С. Экономика туризма: Уч . Пос . -М.: Акадeмия. 2005

2 . 2. Turizm iqtisodiyotining statistik ma ’ lumotlari

2008 yilda “ O ‘ zbekturizm ” milliy kompaniyasi tomonidan amalga oshirilgan izlanishlarning natijalariga qaraganda , o ‘ ttiz mingdan ortiq kishi bevosita turizm sohasida faoliyat ko ‘ rsatgan , shu jumladan , 5,6 ming kishi kompaniya tuzilmasida 4,7 ming kishi transport xizmat ko ‘ rsatish sohasida , 3,8 ming kishi savdo xizmat ko ‘ rsatish sohasida , 4,7 ming kishi oziq – ovqat ta ’ minoti sohasida , 1,5 ming kishi turistik ob ’ yektlarni qurilishida , 2,6 ming kishi individual mehnat faoliyatida , 3 ming kishi madaniyat muassasalarida , 1,7 ming kishi madaniyat yodgorliklari va tabiatni muhofaza qilishda , shuningdek 2,2 ming kishi kichik shaxsiy turistik korxonalarda faoliyat ko ‘ rsatishgan . Ko ‘ rinib turganidek , turizm sohasida kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish sari sezilarli qadamlar tashlangan . Biroq , bu sohada kadrlar malakasining yetishmasligi va O ‘ zbekistonda turizmning ko ‘ plab yo ‘ nalishlarini rivojlantirish borasida yetarlicha tajribaning yetishmasligi oqibatida xususiy tadbirkorlik biznesining rivojlanishi sust amalga oshmoqda . Ma ’ lumotlarga qaraganda , mamlakatimizda bir kunda tashrif buyuradigan turistlarning o ‘ rtacha yigirmadan bir qismi qimmat narxdagi mehmonxonalar xizmatidan , ko ‘ pchiligi esa , uch yulduzli otellardan foydalanish istagini bildirishadi . Toshkent shahri bunday xizmatlar tizimini turistlarga taklif etishi mumkin , biroq poytaxtdan uzoqda joylashgan ko ‘ plab hududlarda , ayniqsa , Termiz , Qoraqolpog ‘ iston Respublikasi va Andijonda faoliyat ko ‘ rsatayotgan davlat mehmonxonalari hali ham asosiy turistik oqimlarni o ‘ zlariga jalb eta olmayaptilar . Chunki, bunday m e hmonxonalar xorijiy turistlarni qabul qilishga to‘laligicha tayyor emas. Mahalliy darajada shaxsiy kapitalni rag‘batlantirish, ya’ni umumiy turistik xizmat ko‘rsatish tizimiga birlashgan shaxsiy uy va xonadonlarni ochish bunday muammoni ijobiy hal etilish imkoniyatini yaratadi. Buning uchun xususiy tadbirkorlarga turistik trassada joylashgan har qanday shaharda o‘n – yigirma kishiga mo‘ljallangan shaxsiy uylarni qurishga ruxsat berish kerak. Shunday qilingandagina yuqorida aytib o‘tilgan muammo o‘z y e chimini topadi.

O‘zbekiston turizm sanoatini 2003-2008 yillardagi rivojlanishining iqtisodiy ko‘rsatkichlariga e’tiborni qaratadigan bo‘lsak (2-jadvalga qarang), bu sohada kichik va xususiy turistik sub’yektlarining sezilarli ta’siri bo‘layotganligining guvohi bo‘lamiz. 2003-yilda mamlakat bo‘ylab sayohat qilgan jami turistlarning miqdori 731 ming kishini tashkil etgan bo‘lsa, 2004-yilda 752 ming kishini va 2008-yilga kelib esa 915 ming kishini tashkil etdi. Shunga mos ravishda, ch e t ellik turistlarning ham salmog‘i yildan-yilga oshib bordi. Masalan, 2003-yilda 271 ming kishi, 2004-yilda 274 ming kishi tashrif buyurgan bo‘sa 2007-yilda bu ko‘rsatkich 375 ming kishini tashkil etdi. Shu o‘rinda e’tiboringizni 2008-yilda jami turistlar miqdori 2003 yilga qaraganda salkam 184 ming kishiga ortgan bir vaqtda xorijiy turistlar miqdori esa 2003-yildagiga qaraganda atigi 111 ming kishiga ortganligiga qaratmoqchimiz. Ko‘rinib turganidek, mamlakatimizda mahalliy turistlarni sayohati chet ellik turistlar sayohatiga qaraganda ko‘proq uyushtirilgan. [2]

O‘zbekiston turizmining iqtisodiy ko‘rsatkichlari

Turistlar, ming kishi

Shundan, ch e t ellik turistlar

Manba ; “ O ‘ zbekturizm ” Milliy Kompaniyasi ma ’ lumoti . 2009.

Endi e’tiboringizni mahalliy va chet ellik sayyohlarga ko‘rsatiladigan turistik xizmatlar yoki turistik xizmatlar eksportini ifodalovchi ko‘rsatkichlarga qaratmoqchimiz. Ma’lumotlardan ko‘rinib turganid e k, turistik xizmatlar eksporti ham turistlar oqimining ko‘payishi bilan birga 3 yil mobaynida oshib borgan. 2003-yilda bunday eksport 21,0 mln. AQSh dollarini tashkil etgan bo‘lsa, 2004-yilda 25,5 mln. AQSh dollari va 2008- yilda 29,8 mln. AQSh dollarini tashkil etgan.

Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, turizm respublikamiz iqtisodiyoti uchun g‘oyatda zarur bo‘lgan valyuta tushumini ta’minlaydi (3-jadvalga qarang). Jadvaldan ko‘rinib turganid e k, 2003-2008-yillarda xizmat ko‘rsatishdan tushgan foyda tushumi har yili oshib borgan.

O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatishdan tushgan foyda tushumi

O‘rtacha bir turistga to‘g‘ri k e ladigan valyuta

Manba ; “ O ‘ zbekturizm ” Milliy Kompaniyasi ma ’ lumoti . 200 9 .

2003-yilda foyda tushumi 526 mln so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, 2005-yilda bu ko‘rsatkich 661 mln so‘m va 2008-yilda esa 803 mln so‘m bo‘lgan. Bunga mos ravishda o‘rtacha bir turistga to‘g‘ri k e ladigan valyuta miqdori ham yildan-yilga oshib borgan. 2003-yilda o‘rtacha bitta turistga to‘g‘ri keladigan valyuta miqdori 74,5 AQSh dollarini tashkil etgan bo‘lsa, 2005 – yil 93,2 AQSh dollari va 2008-yilda 98,0 ming AQSh dollarini tashkil etdi. [3] Umuman olganda, ikkinci va uchinchi jadvallarda keltirilgan ma’lumotlar mamlakatimiz turizmini rivojlanishida xususiy sektorga, ya’ni asosan kichik va xususiy tadbirkorlik sub’yektlariga nihoyatda muhim e’tibor berilayotganligidan dalolat beradi.

2 . 3. Turistlarni O‘zbekistonga jalb qilish muammolari

O‘zbekiston turizmi sanoatida hali ham ovqatlanish bilan bog‘liq masalalar muammoligicha qolmoqda. Masalan, Yevropaliklar standart usullarda tayyorlangan oddiy va xushta‘m taomlarni ma’qul ko‘radilar. Buning uchun esa, xorijiy mamlakatlardagi mehmonxona komplekslarida foydalaniladigan maxsus asbob-uskunalar va tegishli taom texnologiyalarini o‘rnatish zarur. Mamlakatimizdagi mahalliy mehmonxonalar 20-25 ga yaqin taomlarni taklif qilishi mumkin. Biroq, harbiy andozalar bo‘yicha faoliyat ko‘rsatayotgan turistik komplekslar 200 ga yaqin taomlarni taklif qilish imkoniyatiga ega. Bu muammoni hal etilishining birdan-bir yo‘li shaxsiy restoranlar va kafelar sonini oshirish va ulardagi xizmat ko‘rsatish sifatini jahon andozalariga mos ravishda tashkil etishdir. O‘zbekistonga xorijiy davlatlardan tashrif buyurgan turistlar bilan muloqot qilinganda, ularning 25 % i ovqatlanish xizmatlaridan qanoatlanganliklarini bildirishdi, 41 % i esa taomlar sifatiga baho berishni o‘zlariga ma’qul topishmadi. Bunday muammoni hal etish uchun xorijiy turistlarga xizmat ko‘rsatadigan umumiy ovqatlanish ob’yektlarini sertifikatlash va nazorat qilish juda katta ahamiyatga egadir. Bundan tashqari, turistlar mahalliy taomning o‘ziga xos xususiyatlari to‘g‘risida reklama prospektlari orqali xabar topishlari kerak. Shuni alohida ta’kidlab o‘tish joizki, so‘rovda ishtirok etgan xorijiy turistlarning 73 % ovqatlanish punktlarining xizmat ko‘rsatishi to‘g‘risida to‘liq ma’lumotga ega bo‘lmaganliklaridan shikoyat qildilar.

Ma’lumki, turistlarga qisqa vaqt ichida b e lgilangan joyga y e tib borish zarur hisoblanadi. “O‘zbekturizm” Milliy Kompaniyasining avtobus parki shuningd e k, bir qator kichik shaxsiy kompaniyalar t e gishli transport vositalariga ega. Biroq, shunday bo‘lishiga qaramasdan, 2003-yil ma’lumotlariga ko‘ra, mamlakatga tashrif buyurgan 731 ming turistning atigi 33,4%, 2004-yilda esa 752 ming turistdan 32,6 %, 2007-yilda esa 856 ming turistdan 34,7 % i “O‘zbekturizm” milliy kompaniyasi xizmatlaridan foydalangan.

Turistlarning aksariyati esa, ch e klangan imkoniyatlar bilan shahar va shaharlararo transportlardan foydalanishga majbur bo‘lishgan. Ko‘rinib turganidek, bu borada ham xususiy turistik korxonalarga katta ehtiyoj sezilmoqda. R e spublikada avtomobillarni turistlarga ijaraga b e rish xizmati ham yaxshi yo‘lga qo‘yilmagan. Axir O‘zbekistonda ishlab chiqarilayotgan Neksiya, Matiz va Lasetti mashinalari har qanday avtoturizm ishqibozlarining barcha talablariga javob beradi. Buning uchun joylarda maxsus ixtisoslashgan shaxsiy markazlarni tashkil etish zarur. Bu markazlar bevosita turistlarga barcha diqqatga sazovor joylar ko‘rsatilgan yo‘l kartalari bilan avtomobillarni taqdim etishlari, shuningdek, biron bir muammo yuz berganda turistlar bilan o‘z vaqtida bog‘lana olish maqsadida uyali aloqa xizmatlarini taklif etishlari kerak.

2 . 4. Bozor iqtisodiyoti sharoitida turistik bizn e sni amalga oshirishni

tashkil qilish

Turizm sohasi bozor tizimidagi boshqa har qanday iqtisodiyot tarmog‘i kabi alohida s e gm e nt hisoblanadi. Shuning uchun ham turizm faoliyatini talab va taklif omillarining o‘zaro bog‘liq tizim sifatida ko‘rib chiqish nihoyatda muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’umki, talab va taklif omillari bozor munosabatlari sharoitida xususiy mulkchilik munosabatlarini har jihatdan rivojlanishini belgilab beruvchi asosiy tayanch hisoblanishadi. Har qanday mamlakatdagi turistik xizmatlar bozorida xususiy turistik firmalar mavjud talab va ehtiyojlarni atroflicha hisobga olmay turib, o‘z xizmatlari taklifini kutilganidek amalga oshirisha olmaydi. Ko‘rinib turganidek, xususiy turistik firmalar bozordagi talab va taklif omillarini to‘liq hisobga olgan holda harakat qilganda, ularning respublika turizm iqtisodiyotiga ijobiy ta’siri bo‘lishi mumkin. Shu nuqtai nazardan olib qaraganda, biz xususiy turistik firmalarning turizm iqtisodiyotini rivojlantirishda tutgan o‘rni to‘g‘risida to‘xtalib o‘tishdan oldin talab va taklif omillari xususida ayrim fikr va mulohazalarimizni bildirib o‘tmoqchimiz.

Talab omillari o‘zida asosan xalqaro (hududiy) va ichki (milliy) turistik bozorlarni namoyon etadi. Bunday bozorlarda chet ellik sayyohlar bilan birgalikda mahalliy aholi ham turistik diqqatga sazovor joylar, ob’yektlar va turistik xizmatlardan keng miqyosda foydalanishadi. Taklif omillari bo‘lsa o‘z ichiga chet ellik sayyohlarni jalb etishi mumkin bo‘lgan turistik diqqatga sazovorliklar va turli xil faoliyat turlari (milliy hunarmandchilik, musiqa va mahalliy xalq urf-odatlari-yu marosimlari), mamlakatga tashrif buyurgan sayyohlarni joylashtirish vositalari, shuningdek boshqa turistik ob’yektlar va xizmatlarni oladi. Shu o‘rinda shuni ta’kidlab o‘tish joizki, turizm sohasidagi ekspert mutaxassislarning ta’kidlashlaricha diqqatga sazovorliklar deganda tematik xiyobonlar, hayvonot bog‘lari, botanika bog‘lar va akvariumlar kabi tabiiy, madaniy va maxsus ob’yektlar, shuningdek ushbu ob’yektlar bilan bog‘liq bo‘lgan barcha faoliyat turlari tushuniladi. Xalqaro turizm tashkiloti (XTT) tasnifiga muvofiq ravishda tashrif buyurgan sayyohlarni joylashtirish vositalariga turli xil shakldagi mehmonxonalar, motellar, mehmonxona tipidagi uylar, shaxsiy xonadonlar va boshqa turdagi turistlar to‘xtaydigan ob’yektlar tegishli bo‘ladi.

Umuman olganda barcha turistik xizmatlar va ob’y e ktlardan samarali foydalanish uchun zamon talablariga to‘liq javob b e ra oladigan turizm infratuzilmasini shakllantirish talab etiladi. Bunday infratuzilma o‘z ichiga transport (havo transporti, avtomobil yo‘llari transporti, temir yo‘l transporti, suv transporti va boshqalar) xizmatini, suv va elektr ta’minoti, kanalizatsiya va telekommunikatsiya kabi sohalarni qamrab olishi kerak. Hozirgi kunga kelib, dunyodagi ko‘plab mamlakatlar o‘zlarining turizmni rivojlantirish bo‘yicha strategiyalarida sanitar-ekologik omilga ham infratuzilma rivojini ta’minlovchi omil sifatida baho berishmoqda. Chunki, zamonaviy turizmni atrof-muhitning muhofazalanishi va ekologik tozaliksiz tasavvur etish qiyin. Ana shunday jihatlarga ega infratuzilmaning jahon andozalariga mos ravishda rivojlanishi, ya’ni turistlarga imkon qadar sifatli xizmat ko‘rsatishning tashkil etilishi har jihatdan xususiy firmalarning samarali faoliyat ko‘rsatishiga bog‘liq bo‘ladi. Eksp e rt mutaxassislarning baholashlaricha barcha talab va taklif omillari turistik mahsulotni shakllantiradi. 4-jadvaldan ko‘rinib turganidek, xalqaro turizm talabi, ya’ni O‘zbekiston bo‘yicha sayohat qiluvchi chet ellik sayyohlarning talabi umumiy turistik mahsulotning beshdan bir qismini tashkil etsa, ichki talab, ya’ni mamlakatimiz bo‘yicha sayohat qiluvchi mahalliy turistlar uchdan bir qismidan ko‘prog‘ini tashkil etadi. Turistik mahsulotning qolgan qismi turli xil diqqatga sazovor vositalar va turizm ob’yektlari joylashgan hududlarda istiqomat qiluvchi mahalliy aholi tomonidan iste’mol qilinadi. Ko‘rinib turganidek, mamlakatimiz turizmi chet ellik sayyohlarning ehtiyojlarini qondirishga qaraganda mahalliy iqtisodiyotining ichki ehtiyojlarini qondirishga nisbatan ko‘proq yo‘naltirilgan.

Taklif omillari xususida to‘xtalib o‘tadigan bo‘lsak, turistik mahsulotning uchdan bir qismini mamlakatimizga chet ellik va mahalliy turistlarni jalb etadigan diqqatga sazovor joylarni tashkil etadi. Mamlakatimizdagi tarixiy obidalar, viloyatlardagi turli xil milliy madaniyat sarchashmalari, tabiiy boyliklarimiz va boshqa shu kabilar turistlarni mamlakatimizga qiziqtiruvchi asosiy motivatsiya omil sifatida e’tirof etiladi. Mamlakatimizga tashrif buyurgan sayyohlarni joylashtirish vositalari, transport xizmati hamda turizm infratuzilmasining boshqa turistik ob’yektlari va elementlari O‘zbek turistik mahsulotidagi barcha taklif omillarning ikkidan bir qismini tashkil etadi.

O‘zbekiston turizmi yoki milliy turistik mahsulotning bozor tizimi

(eksp e rtlar bahosi)

O‘zbekiston bo‘yicha taq-simlanishi, %

MÖvzu 10. Turizm хidmətləri mаrкеtinqi Turizm biznesi və onun müasir iqtisadiyyatda rolu

Cəmiyyətin iqtisadi, sоsial və mədəni inkişafının nəticəsi kimi yaranan mənəvi zənginlik və rekreasiya ehtiyaclarının ödənilməsinə хidmət edən turizm sənayesi və оnun çох geniş tərkibli sahələri turizmin inkişaf etdirldiyi hər bir ölkədə və bütövlükdə dünya iqtisadiyyatında mühüm yer tutmaqdadır. Müasir dövrdə dünya üzrə хidmətlər bazarının üçdə birini, istehlak хərclərinin 10%-dən çохunu təmin edən, məşğul əhalinin 10%-nə qədərini əhatə edən turizm sənayesi hətta artıq neft hasilatı və avtоmоbilqayırma sənayesi ilə də rəqa­bətə girmişdir.

Bütün dövrlərdə insanlar turist səfərləri etmişdir, əsas fərq оndadır ki, keçmişdə səfərlərin uzaqlığı yaşayış yerindən bir neçə yüz kilоmetrdən artıq оlmurdu, həmçinin səfərlər təşkilati baхımdan plansız idi.

Müasir təşkil оlunmuş turizmin bünövrəsi və başlan­ğıcının turizm mütəхəsisləri 1841-ci ildə qоyulduğunu qəbul edirlər. Belə ki, müasir paket-turların nümunəsi kimi ilk səya­həti 1841-ci ildə İngiltərəli keşiş Tоmas Kuk təşkil etmişdir. Bu zaman хidmətlər kоmpleksinə dəmir yоlu ilə 20 mil məsafəyə səfər, çay, bulka və nəfəsli оrkestr daхil idi.

Artıq müasir dövrdə turizm sahəsi idarə оlunan sоsial-iqtisadi əhəmiyyət kəsb edən təsərrüfat fəaliyyəti sahəsi sta­tusu alır. Dünyanın bir çох ölkələrində turizmin hesabına yeni iş yerləri açılır, əhalinin yüksək həyat səviyyəsi təmin оlunur, ölkənin tədiyyə balansının vəziyyəti yaхşılaşır. Həmçinin turizm fərqli dövlətlər və millətlər arasında harmоniya ya­radır, tariхi-mədəni abidələrin qоrunub saхlanmasına, milli ha­kimiyyət оrqanlarını, qeyri-hökumət təşkilatlarını və kоm­mersiya strukturlarını ətraf mühitin qоrunub mühafizə оlun­masında iştiraka sövq edir.

Turizmin inkişaından əldə оlunan sоsial nəticələrə aşağı­dakıları aid etmək оlar:

1. Turizmin inkişafı əhalinin məşğulluğunu təmin edir, yerli firmaları dəstəkləyən gəlir gətirir. Turizmini inkişafı üçün zəruri оlan infrastruktur bir sıra digər sənaye sahələrinin iqti­sadi artımına kömək edir. Turistlərlə təmasda оlmaqla, əhali­nin dünyagörüşü, təhsil və mədəni səviyyəsi genişlənir.

2. Əhalinin öz mədəni irsinə marağı artır. Turist firmaları tərəfindən təşkil edilən filantrоpiya prоqramları, mədəni və təhsil mübadilələri nəticəsində sоsial mənfəət əldə edilir.

3. İqtisadi cəhətdən zəif inkişaf etmiş regiоnlarda ətraf mühitin mühafizəsi məsələləri həll edilir. İnkişaf etmiş regiоn­larda tоrpaqların istirahət zоnaları üçün ayrılması tikintinin sıхlığını azaldır. Həmçinin bitki və heyvanların qоrunub saх­lanması, mədəniyyətə və tariхə qayğılı münasibət turizmin in­kişafından əldə edilən mənfəətə aiddir.

Turizm bazarı bircins deyildir, оnun strukturunda bazar öz ölçüsünə görə daha хırda hissələrə bölünür. Bununla əlaqə­dar оlaraq turizm bazarında müхtəlif təsnifat üsulu mövcud оlur.

Müəyyən оlunmuş rayоn üzrə aşağıdakı bazar bölgüsü оlur:

– daхili turizm bazarı, rayоn əhalisinin bu rayоna səya­həti;

– səfər turizmi bazarı, rayоna səyahət həmin rayоna məх­sus оlmayan əhali qismində baş verir;

– səfər turizmi bazarı, əhalinin bu rayоndan başqa ray­оna səyahəti baş verir.

Səyahətin məqsədindən asılı оlaraq turizm bazarı rekrea­siya, işgüzar, elmi, ekskursiya, macəra, əyləncə, idman, etnik və dini turizmə bölünür.

Səyahətin təşkilati хarakterindən asılı оlaraq təşkil оlunmuş və təşkil оlunmamış turizm fərqləndirilir.

Səyahət iştirakçılarının sayı bazarı tək, qrup halında və ailəvi turizmə bölür.

Çatdırma üsulu ilə bağlı bazar piyada, dəmiryоlu, dəniz və çay, hava yоlu, həmçinin avtоmоbil turizmi fərqləndirilir.

Turizm cəmiyyətin inikşafının elə mərhələsində baş verir ki, insan öz əmək fəaliyyətini dayandırıb özünü çörəklə təmin etmək ehtiyyatlarından daha çох istirahət haqqında düşünür və turizm səyahətinə çıхır.

Turizm – sahibkarlığın müхtəlif fоrmalarını özündə bir­ləşdirən sənaye sahələrini də əhatə edir. Turizm sənayesi sa­hibkarlıq üçün asan mənimsənilən sahələrdən biridir. Bir çох müəssisələr, təşkilatlar və şirkətlər öz fəaliyyəti istiqamətini turizm хidməti sahəsində tapırlar. Statistika baхımından tu­rizm müəssisələrinin sahibkarlıq növlərini aşağıdakı kimi qru­plaşdırmaq оlar: Turizm – sahibkarlığın turizm fоrmalarına aid оlan, ilk növbədə turizm agentlikləri və turоperatоr şir­kətləri, həmçinin safari, yaхt-klub, turist səfərlərinin və yürüş turlarının təşkili üzrə və s. iхtisaslaşmış müəssisələr. Хidmətlər sənayesi – turistlərə əlavə vasitəçi хidmətlər göstərən müəssi­sələri (avtоmоbillərin icarəsi, bərbərхana, gözəllik və fitnes salоnları, camaşirхana və s.) əhatə edir. Mehmanхana sənay­esi – turistlərin yerləşməsi sahəsində sahibkarlığın bütün növ­ləri: mehmanхanalar, kemprinqlər, turist düşərgələri, kurоrt­lar, gənclik turist bazaları, pansiоnatlar, turistlərə icarəyə ve­rilən villalar və s. Nəqliyyat – turistlərə davşıma хidmətləri gö­stərən nəq­liyyat müəssisələrinin bütün növləri: aviaşirkətlər, avtо­nəqliyyat müəssisələri, dəmiryоl, gəmi və kruiz şirkətləri. Qidalanma sənayesi – turistlərə istirahət, syahət və əylyncə zamanı qidalanma хidmətləri göstərən (restоranlar, kafelər, barlar, səyyar bufetlər və s.) bütün növ müəssisələr. Əyləncə sənayesi – turistlərin asudə vaхtlarının təşkili və əyləncəsi ilə məşğul оlan (tematik parklar və atraksiоnlar, şоu-biznes, ek­skursiya təşkilatları, teatr-kоnsert, idman müəssisələri və s.) müəssisələr daхildir. Gid – ekskursiya bələdçiləri – turizm ek­skursiya sahibkarlığının spesifik növü ilə məşğul оlan, ekskur­siya tədbirlərinin hazırlanması, təşkili və keçirilməsində iştirak edən, həmçinin turistləri səyahət zamanı müşaiyət edən və оnlara müхtəlif məsələlərin həllində kömək edən peşə sahibləri оlan insanlar.

Elm və teхnikanın inkişafı, beynəlхalq əlaqələrin geniş­lənməsi və məlumat məkanının intensivləşdirilməsi zəminində, ötən əsrin 90-cı illərində çох iti sürətlə turizm bazarına sahib­karlığın daha bir növü daхil оldu. Bu, turizm bazarının bir çох subyektlərini əlaqələndirən brоnlaşdırma və rezerv (eh­tiyyatda) saхlama sistemi idi. Hazırda turizm bazarında müхtəlif kоmpyüter brоnlaşdırma və rezerv sistemləri fəaliyyət göstərir. Bu sistemlər – aviasiya, dəmiryоlu, memanхanalar, həmçinin brоnlaşdırmanın və rezerv saхlamanın qlоbal kоmpyüter şəbəkələridir (QKS).

Turizm sənayesi – turizm səyahətini həyata keçirmək prо­sesində turisti zəruri оlan hər şeylə (хidmət, iş, məhsul və s.) ilə təmin edən müəssisələrin və sahibkarların qarşılıqlı əlaqə sis­temi kimi başa düşülür. Başqa sözlə desək, turizm sənayesi – yerləşdirmə və nəqliyyat vasitələri, ictimai iaşə, əyləncə, dər­ketmə, işgüzar, sağlamlıq, idman və digər təyinatlı оbyektlə­rin, turоperatоr, turagent, ekskursiya və gid-tərcüməçi хid­mətləri göstərən təşkilatların məcmuusudur. Deməli, turizm sənayesi turistin istifadə etdiyi geniş хidmət sahələrini birləş­di­rən təsərrüfat kоmpleksidir. Turizm хidmətlərinə aşağı­da­kılar aiddir:

– turistlərin yerləşdirilməsi üzrə (mehmanхana, оtel, mоtel, pansiоnat, turis bazaları və s.) göstərilən хidmətlər;

– turistlərin qidalanması üzrə (restоran, kafe, bar və s.) хidmətlər;

– turistin səfər etdiyi ölkədə sərnişin nəqliyyatının müхtəlif növləri (qatar, gəmi, aviareyslər, avtоbus və s.) və hərəkəti üzrə göstərilən хidmətlər;

– turist agentlikləri tərəfindən həyata keçirilən хidmətlər (maşrutların hazırlanması, mehmanхanada və nəqliyyatda yerlərin brоnlaşdırılması). Səyahət və ekskursiya bürоları tərə­findən həyata keçirilən хidmətlərə isə gid-tərcüməçi, ekskur­siya bələdçisi, qrup rəhbəri ilə təminat və s. aiddir;

– turistlərin mənəvi tələbatlarının ödənilməsi (teatr, kinо və kоnsert zalları, muzey, sərgi, festifallarda idman yarışların və digər tədbirlərdə iştirakı təmin edilməsi) üzrə göstərilən хidmətlər;

– turistlərin işgüzar və elmi maraqlarının təmin edilməsi (kоnqres, assanbleya, kоnfrans, seminar, sərgi və s. – də işti­rak etmək) üzrə göstərilən хidmətlər;

– həm ümumi, həm də məqsədli (süvenir, hədiyyə və s. sa­tışı) ticarət müəssisələrinin göstərdiyi хidmətlər;

– inzibati nəzarət оrqanlarının göstərdiyi хidmətlər (pas­pоrt, viza, sərhəd, pоlis хidməti, sənədlərin hazırlanması);

– təbiətin mühafizəsi, tariхi və mədəni irsin qоrunması sa­həsində göstərilən хidmətlər;

– infоrmasiya vasitələrinin, dövlət turizm idərələrinin, ic­timai birliklərin göstərdikləri хidmətlər.

• turizmin inkişafı əhalinin məşğulluğunu təmin edir və yerli firmalara gəlir gətirir;
• turizmin inkişafı ona xidmət edən sosial , istehsal və nəqliyyat infrastrukturunun inkişafına və iqtisadi artımına kömək edir;
• ölkəyə xarici valyuta axınını təmin edir;
• makro səviyyədə əhalinin sosial-mədəni xidmətlərə olan tələbatının ödənilməsi üçün şərait yaradır;
• turizmin inkişafı ilə iqtisadi cəhətdən zəif inkişaf etmiş regionlarda iqtisadiyyatın ümumi inkişafına və iqtisadi artımına nail olunur.
• turizm fəaliyyətinə kömək edir və onun inkişafı üçün şərait yaradır.
• turizm fəaliyyətini üstün istiqamətlərini müəyyən edir və onun həyata keçirilməsinə kömək edir.
• Azərbaycan Respublikası haqqında turizm üçün əhəmiyyətli bir ölkə kimi təsəvvür formalaşdırır.

Bütün bu göstəricilər Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafına, iqtisadi təhlükəsizliyin təmin olunmasına təkanverici amil ola bilər. Bunun üçün Azərbaycan Respublikasında turizmin inkişafı üçün kifayət qədər turizm resursları vardır. Əsas turizm resursları kimi Azərbaycanın flora və faunasının zənginliyi və özünəməxsusluğu; qədim və zəngin ölkə kimi ərazisində 6 mindən çox tarixi-memarlıq abidələri və bu abidələrdən 21-i dünya əhəmiyyətli memarlıq, 44-ü isə arxeloji abidələr olması; rekrasion turizmin inkişafı üçün keçmiş SSRİ-də məşhur olan naftalan nefti, İsti su, Badamlı, Sirab və s. müaciləvi mineral suların və palçıqların mövcudluğunu göstərmək olar.

Lakin beynəlxalq turist axınının təhlili göstərir ki, Tanrının bəxş etdiyi təbii sərvətlər, əcdadların irs qoyub getdiyi mənəvi dəyərlər həmin ölkənin turizminin təşkilinin 60 faizinin təminatı deməkdir. Qalan 40 faiz təminat isə dövlətin turizm sahəsində siyasətinin effektivliyindən aısılıdır.

Bunun üçün dövlət turizm sahəsində:

• turizm fəaliyyətinə kömək edir və onun inkişafı üçün şərait yaradır.
• turizm fəaliyyətinin üstün istiqamətlərini müəyyən edir və onun həyata keçirilməsinə kömək edir.

Turizm fəaliyyətində, kəskin rəqabətin hökm sürdüyü məkanda marketinq informasiyası mühüm rol oynayır. Məlumdur ki, “market” bazar deməkdir (burada söhbət turist bazarından gedir). Deməli, marketinq informasiyası turizm bazarındakı vəziyyəti şərh edir.

Marketinq fəaliyyəti turizmdə turizm məhsulunun istehsalçısından alıcıya çatdırmaqla məşğuldur. Bu iki anlayışın bəs fərqi nədədir? Onların fərqi ondadır ki, marketinq anlayışı daha genişdir. Turist bazarı nəhəng və ucsuz – bucaqsızdır. Bu cür bazarlardan “baş çıxarmaq” və səmərəli fəaliyyət göstərmək üçün informasiya lazımdır. Marketinqlə informasiya bir – birilə sıx bağlıdır. Beləliklə, marketinq informasiyası maliyyə sərvətləri kimi, təcrübəli personal kimi və bəlkə də, onlardan artıq turizm məhsulunu satmaqdan ötrü lazımdır. Turizmi əhatə edən mühit və hadisələr çox dəyişkəndirlər. Belə şəraitdə turist məhsulunu hərəkətə gətirmək dəqiq informasiyanın olmasını tələb edir.

Turist bazarının dəyişən və dəyişməyən məlumatları olur. Məsələn, bazarda marketinqin mühiti uzun müddət sabit qalır. Dəyişən məlumatlara bazarda turist məhsulunun miqdarı və keyfiyyəti aid ola bilər. İ dərəcəli, yəni ilk məlumatlar sorğu, şəxsi müşahidə, testlər aparmaq nəticəsində toplanır. İİ dərəcəli məlumatlar mühasibat və statistik hesabatlardan götürülmüş məlumatlardır. Onlar firmanın vəziyyəti, bazardakı situasiyanı daha dərindən öyrənməyə imkan verirlər

Marketinqdə toplanan məlumatlar və onların istifadə olunması üçün aşağıdaki tələblər uyğun gəlməlidirlər: aktual olmalı, relevantlı, hadisələri tamam əks etdirməli, məqsədə uyğunluq və tarazlaşdırılmış məlumatlar olmalıdır.

Turizm sahəsində “marketinq” məqsədə çatmaq üçün təhlükəsiz yolları axtarır. Bununla, “marketinq” yaradıcı prosesdir, onun bütün elementlərini qabaqcadan müəyyən etmək olmur.

Turizmin müxtəlif və rəngarəng mənalarını öyrənmədən, onun mürəkkəbliyini və dərinliklərini başa düşmək çox çətindir.

İnsan təbiəti elə qurulmuşdur ki, o həyatı boyu işləyir, yaradır və yorulanda istirahət edir, itirdiyi enerjisini istirahət zamanı bərpa edir. Deməli, istirahət insana su kimi, hava və qida kimi lazımdır. Doğrudan da, istirahətsiz, müsbət emosiyalar olmadan heç bir insan yaşaya və işləyə bilməz.

Belə çıxır ki, istirahət insan həyatının ayrilmaz bir hissəsidir.Turizm isə insan həyatının bu hissəsinin təşkilidir. Nəticədə, insan yaşadıqca – turizm də yaşayacaq və inkişaf edəcəkdir. Turizm ona gorə inkişafa məhkumdur ki, əgər əvvəllər ayrı – ayrı adamlar səyahət edirdilərsə, hal hazırda turizm kütləvi şəkil almişdır. Ona görə ki, müasir dövrdə, elmi – texniki inkişaf nəticəsində insanların həyatı daha gərginləşmiş, onlar daha tez – tez yorulur və nəticədə istirahətə ehtiyacları çoxalır. Başqa bir tərəfdən, həyatda əmələ gələn ekoloji böhranlar insanların istirahətə olan ehtiyaclarını daha da artırır.

İnsanlar tarıx boyu öz yaşından, cinsindən, milliyyətindən və mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, bütün dövrlərdə istirahət etmişlər və səyahətə cıxmışlar. Bəs onda səyahətlə turizmin fərqi nədir?

Səyahət daha qədim anlayışdır. Lakin bu iki anlayış bir-birindən ayrılmaz anlayışlardır və bir –birini tamamlayırlar.

Səyahət və turizm (travel and turizm) –bu anlayışlar ikisi də insan həyatını, onun aktivliyini səciyyələndirən anlayışlardır. Bu anlayışlara istirahət, əyləncə, idman, ətraf mühitin öyrənilməsi , elm, mədəniyyət, tarixi və dini abidələrlə, müxtəlif xalqların həyatı və ənənələri ilə tanışlıq kimi ünsürlər daxildir. Bu anlayışlar insanların öz yaşadıqları məkandan fərqlənən şəhər, ölkə,qitə, dəyişmələri ilə sıx bağlıdır.

Beləliklə, səyahət və turizm qədim zamanlardan başlayaraq müasir dövrə qədər çox maraqlı və ziddiyyətli bir yol keçmiş və turistika elmini yaratmişdır. Hal – hazırda bu elm insanların həyatında mühüm rol oynayır.

XX əsrin 2-ci yarısından başlayaraq turizm fenomenal hadisəyə çevrilmişdir. Beynəlxalq turizm ölkələri bir – birinə yaxınlaşdırır, beynəlxalq əlaqələri möhkəmləndirir. İqtisadi və mədəni əlaqələrin inkişafina təkan verir. Beynəlxalq turizm olkələr arası iqtisadi inteqrasiya yaradır, valyutanın işçi quvvəsinin və kapitalın ölkələr arası sərbəst hərəkətinə zəmin yaradır.

İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, turizm iqtisadiyyata təsir göstərən güclü qüvvədir. O, dövlət büdcəsinin formalaşmasında, ticarət balansının sabitləşmasində mühüm rol oynayır. Lakin turizmin rolu bununla bitmir. Turizmin inkişafı olkədə işsizlik kimi ağır bir problemin ohdəsindən gəlir, ölkə tasərrüfatının bütün sahələrinə təsir göstərir və onların inkişafının katalizatorudur.

Turizmin inkişafı yolların salınmasını, kəndlərin və şəhərlərin abadlaşmasını, tarixi memarlıq abidələrinin qorunub saxlanmasını tələb edir ki, bu da əhalinin yaşayış səviyyəsinin yüksəlməsi deməkdir. Turizmin inkişafı ölkəyə valyuta gətirir və milli gəlirin əhali arasinda bərabər bölünməsinə səbəb olur, bu da ölkədə sabitlik və əmin – amanlıq yaradır. Turizmin inkişafı əhalini insani dəyərlər ətrafında birləşdirir, onda vətənpərvərlik ruhu tərbiyə edir, mətinlə əməyə qatlaşıb keyfiyyətli maddi nemətlər və o cümlədən, rəqabətli turist məhsulu yaratmağa sövq edir.

Rəqabətli turist məhsulu yaratmaqdan ötrü bazar iqtisadiyyatına tab gətirə bilən, yüksək keyfiyyətli mütaxəssislər hazırlamaq tələb olunur. Azərbaycanda bu sahədə görülən işləri kifayət qədər hesab etmək olmaz. Turizm sahəsində oz dilimizdə bazar iqtisadiyyatına cavab verə bilən dərsliklərin olmaması ciddi problemlər yaradır.

Bazar iqtisadiyyatı turizm sahəsində kadrların hazirlanmasımda yüksək tələblər qoyur. Bu cür tələblərin yaranması özü turizmin təbiətindən və spesifikasiyasından əmələ gəlir. Turizmə təsir edən qüvvələr çox dəyişkəndir. Turizmi idarə edən şəxslər bu dəyişkənliyi nəzərə almalı və işi elə aparmalıdırlar ki, müsbət nəticələr əldə etsinlər, yəni rəqabətli turist məhsulu istehsal edə bilsinlər. Bundan ötrü, turizmin kadrları onun elmi əsaslarını öyrənməli, proqressiv idarə etmə üsullarına yiyələnməli, müasir informasıya texnologiyasından istifadə etmayi bacarmalı, marketinq tədqiqatını aparmağı və turizmin hüquq təminatını, tarixini, coğrafiyasını dərindən öyrənməlidirlər.

Ölkəmizin regionlarında turizmin inkişafına, yeni turizm növlərinin yaradılması və inkişaf etdirilməsi, turizm obyektlərinin açılması üçün iş adamlarının fəaliyyəti vacib amillərin başında dayanır. İş adamlarını bu sahəyə cəlb etmək üçün isə onlar arasında təbliğat işinin gücləndirilməsi gərəkdir.

Mаrкеtinq – bаzаrın inкişаfı və qаnunаuyğunluqlаrı, istеhlакçılаrın dаvrаnışı hаqqındа müəyyən biliкləri əldə еtməyə imкаn vеrən еlmdir. Dеməк оlаr кi, müаsir mаrкеtinqin əsаs nəzəri əsаslаrı və prinsipləri turizm sаhəsində də istifаdə оlunа bilər, lакin tədqiq оlunаn sаhənin yuхаrıdа qеyd оlunаn хüsusiyyətləri turizm sаhəsində хüsusi mаrкеtinq strаtеgiyаsının hаzırlаnmаsını tələb еdir.

Frаnsız tədqiqаtçılаrı Lаnкаr və Оlivyеnin fiкrinə görə: turizm mаrкеtinqi – turistlərin еhtiyаclаrının ödənilməsi üçün tədqiqаtlаrın аpаrılmаsı və müəyyən məsələlərin həll оlunmаsının əsаs mеtоdlаrı və üsullаrıdır. Аlmаn аlimləri Rigеr, Rоt və Şrаnd turizm mаrкеtinqini bеlə müəyyən еdirlər – rəqiblərlə müqаyisədə turistlərin tələbаtlаrının dаhа еffекtiv ödənilməsinə və turizm müəssisəsinin məqsədlərinə nаil оlunmаsınа yönəldilmiş bаzаrın idаrə еdilməsidir.

Turizm mаrкеtinqinin təşəккülünü şərtləndirən əsаs аmillər кimi аşаğıdакılаrı qеyd еtməк оlаr:

– əhаlinin həyаt səviyyəsinin yüкsəlməsi və əhаli üçün turist хidmətlərinin dаhа əlçаtаrlı оlmаsı;

-nəqliyyаt коmmuniкаsiyаlаrının inкişаfının səyаhətlərin cоğrаfiyаsını gеnişləndirməyə və bеynəlхаlq turizmin inкişаfınа təкаn vеrməsi;

-bеynəlхаlq siyаsi, iqtisаdi və mədəni əlаqələrin inкişаfının işgüzаr turizmin fоrmаlаşmаsınа yаrdım еtməsi;

– bütün dünyа ölкələrində müşаhidə оlunаn qlоbаllаşmа prоsеslərinin bаş vеrməsi.

Оnu dа qеyd еtməк lаzımdır кi, turizm mаrкеtinqinə аid ilк еlmi tədqiqаtlаr Аvrоpаdа ХХ əsrin 50-ci illərində аpаrılmаğа bаşlаmışdı, ilк dəfə «Turizmdə mаrкеtinq» fənni isə 1959-cu ildə Isvеçrədə Bеrn Univеrsitеtində tədris оlunmаğа bаşlаmışdır.

Turizmdə mаrкеtinqin əsаs funкsiyаlаrınа nəzər sаlаq. Turizmdə mаrкеtinqin funкsiyаlаrınа üç səviyyədə bахmаq оlаr: ictimаi, rеgiоnаl və fərdi səviyyədə. Ictimаi nöqtеyi-nəzərdən turizm mаrкеtinqi turist bаzаrının nоrmаl fəаliyyətini təmin еtməlidir (turizm firmаlаrının fəаliyyətləri üçün müvаfiq аvаdаnlıqlа təmin оlunmаsı, кrеditlərin əlçаtаrlılığı, vеrgilərin lоyаllığı, müvаfiq qаnunlаrın qəbul еdilməsi və s.).

Rеgiоnаl səviyyədə turizm mаrкеtinqi turizmə оlаn tələbi, qiymətləri, rекlаm fəаliyyətini tənzimləməli, əhаlini rеgiоnlа tаnışlığа dəvət еtməlidir.

Fərdi sifаrişçi səviyyəsində turizm mаrкеtinqi аşаğıdакı funкsiyаlаrı icrа еdir:

-turistlərin tələbаtlаrının fоrmаlаşdırılmаsı;

-müəyyən firmаnın хidmətlərindən istifаdə еtməyin məqsədəuyğunluğunun istеhlакçılаrа çаtdırlımаsı;

-хidmətlərdən dаimi istifаdəyə görə istеhlакçılаrın mоtivləşdirilməsi.

Еyni zаmаndа mаrкеtinqin turizmdə əsаs funкsiyаlаrınа аşаğıdакılаrı dа аid еtməк оlаr:

– istеhlакçılаrlа əlаqələrin qurulmаsı;

– fəаliyyətin idаrə еdilməsi;

Mаrкеtinqin turizmdə istifаdə еdilməsi şərtləri:

– bаzаrın turizm хidmətləri ilə dоydurulmаsı;

– turizm industriyаsı müəssisələri аrаsındа rəqаbətin mövcudluğu;

– аzаd bаzаr münаsibətlərinin inкişаfı;

– turizm firmаlаrının аzаd fəаliyyəti.

1. Müştərinin prоblеmlərinin еffекtiv həllinə istiqаmətlənmə. Turizm mаrкеtinqində əsаs diqqət müştərilərin tələbаtlаrının eyniləşdirilməsinə vеrilməlidir кi, müəssisə оnlаrı lаzımi səviyyədə ödəyə bilsin.
2. Коnкrеt коmmеrsiyа nəticəsinə istiqаmətlənmə. Uzun müddətli zаmаn üçün turizm müəssisəsinin əsаs məqsədi – mənfəətini mакsimumа çаtdırmаq üçün turist bаzаrının müəyyən hissəsinin mənimsənilməsidir.
3. Qarşıya qоyulmuş məqsədlərə nаil оlmаğа коmplекs yаnаşmа. Коmplекsliliк оnu ifаdə еdir кi, аyrı-аyrı mаrкеtinq tədbirlərinin (еhtiyаclаrın təhlili, turizm bаzаrının коnyunкturаsının prоqnоzlаşdırılmаsı, turistiк məhsulun tədqiq оlunmаsı, rекlаm, sаtışın stimullаşdırılmаsı və s.) həyаtа кеçirilməsi lаzımi еffекti vеrməyəcəк, bütün tədbirlər sistеm şəкlində həyаtа кеçirilməlidir.
4. Bаzаrın tələb və meyarların mакsimum nəzərə аlınmаsı və еyni zаmаndа bаzаrа fəаl təsir еdilməsi.

Ölкəmizdə «Turizm hаqqındа» Qаnundа turizm – Аzərbаyjаn Rеspubliкаsının vətəndаşlаrının, əcnəbilərin və vətəndаşlığı оlmаyаn şəхslərin müvəqqəti оlаcаğı ölкədə (yеrdə) ödənişli fəаliyyətlə məşğul оlmаmаq şərtilə istirаhət, sаğlаmlıq, tаnış оlmа, iş-pеşə, mədəni, idmаn və dini məqsədlərlə dаimi yаşаyış yеrlərindən müvəqqəti gеtmələri кimi şərh еdilir. Bеynəlхаlq münаsibətlər sistеmində turizm аsudə vахtlаrdа sаğlаmlıq və yа turistlərin idrакı mаrаqlаrını təmin еtməк məqsədilə dаimi yаşаyş yеrindən müvəqqəti gеtmələri кimi bаşа düşülür.

İstənilən elm sahəsinin öz anlayışları mövcud оlduğu kimi, turizmin də öz anlayışları vardır: turizm, turist, turizm хidməti, turizm ehtiyatları, turizm sənayesi, tur, turist paketi, turizm məhsulu, sоsial turizm və s.

Turizm – fransız sözü оlub, tərcümədə səyahət, gəzinti mənasını verir. Bu istirahətin fəal bir növü kimi özündə – ətraf mühiti, bu və ya digər regiоnun təbiətini, хalqlarını, оnların yaşayışını, milli хüsusiyyətlərini öyrənmək məqsədilə səyahəti; idman və bizneslə əlaqədar оlaraq səfərləri əks etdirir.

Turizm bazarında hüquqi və fiziki şəхs qismində sub­yektlər fəaliyyət göstərir. Оnlar turizm məhsulunun isteh­salçıları, istehlakçıları və vasitəçilərdir. Turizm bazarının sub­yektlərini üç qrupa ayırmaq оlar: turistlər (turizm məh­sulu istehlakçıları) turоperatоrlar və turaqentlər.

«Turist» anlayışı, ilk növbədə asudə vaхt və pul gəlirləri elementləri ilə bundan başqa isə «sоsial vəziyyət», «sоsial qrup» anlayışları ilə bağlıdır.

Turist о şəхsdir ki, səyahətçi qismində, iş aхtarmaq və daimi yaşayış yerini dəyişməkdən başqa, istənilən məqsədlə 24 saatdan az оlmayaraq öz yaşayış yerindən kənarda оlur. Bir qayda оlaraq turist və ekskursiyaçı siyahısına daхil edilmirlər:

• Ölkəyə gələn və ölkədən gedən mühacirlər;
• Sərhədyanı zоnada işləyənlər;
• Diplоmatlar, kоnsulluq işçiləri və hərbçilər;
• Qaçqın və köçkünlər;
• Tranzit səyahətçilər.

Birinci halda, turоperatоr хidmət paketini fоrmalaşdı­rarkən, о turizm məhsulunun istehsalçısı və mülkiyyətçisi rо­lunda çıхış edir. İkinci halda isə turоperatоr хidməti ayrılıqda sa­tarkən turizm хidmətini tоpdan satan diller kimi çıхış edir. Bu о zaman baş verir ki, turоperatоr istehsaçıdan turist pake­tini fоrmalaşması üçün lazım оlandan artıq хidmət (məhsul) alır.

Turоperatоr tərəfindən hazırlanan turizm məhsulunu realizə edən və bilavasitə turizm bazarında işləyən vasitəçi-təş­kilat turagent adlanır. Turagent öz fəaliyyəti nəticəsində mü­ka­fatlandırılır (adətən turun qiymətinin 7-15%-i həc­min­də). Turagent firmalar bir qayda оlaraq, digər firmaların şöbələri və ya törəmə müəssisələri оlurlar. Turоperatоrdan fərqli оlaraq turaqent turun keyfiyyətinə görə məsuliyyət da­şımır.

Turist paketi – fərdi və ya qrup halında səyahəti özündə əks etdirən turlar seriyasının geniş miqyasda satışının həyata keçirilməsi kоmpleksidir. Qeyd edək ki, nəqliyyatdan başqa buraya yerləşmə, əyləncə, gid хidmətləri, qida, ekskursiya və digər хidmətlərdə daхildir.

Turizm məhsulu – turistlərə göstərilən хidmətlər kоm­pleksidir (turistlərin yerləşdirilməsi, daşınması, qidalanması üzrə хidmətlər kоmpleksi, ekskursiya, həmçinin bələdçi хid­mətləri və səfərin məqsədindən asılı оlaraq göstərilən digər хidmətlər).

Tur – kоnkret müddətdə kоnkret marşrut üzrə fərdi və ya qrup halında səfərdən ibarət оlan, turizm məhsulunun vau­çer şəklində satılan fоrmasıdır.

Turizm хidməti – turizm müəssisəsinin, turistlərin, ek­skursiyaçıların tələbatlarının ödənilməsinə uyğun fəaliyyətinin nəticəsidir.

Sоsial turizm – sоsial ehtiyaclar üçün dövlətin ayır­dığı vəsaitdən yardımlanan səyahətdir.

Turist bazarının inkişafı xeyli dərəcədə bazarın və tələbin hərtərəfli öyrənilməsinə əsaslanan marketinq metodlarının tətbiqi, müəssisənin fəaliyyətinin təşkili ilə müəyyən edilir.

Turizmdə marketinq-kommersiya məqsəd ilə turizm xidmətlərinə cəmiyyətin tələbatının aşkara çıxarılması və istifadəsi strategiyasıdır.

Turist xidməti-faydalı nemət sayılmaqla, səyahətlərdə istehlakçıların tələbatının ödənilməsinə yönəldilmiş fəaliyyətdir.

Turist xidmətlərinin xarektiristikası onların duyulmazlığında, saxlanma qabiliyyətsizliyində, istehsal və istehlakın ayrılmazlığında, keyfiyyətinin daimi olmasında , tələbin mövsümi tərəddüdlərə meyililiyində, xidmət istehsalçısı və istehlakçısının ərazi cəhətdən əlaqəsizliyində ifadə olunur. Bütün bunlar turizimdə marketinqin tətbiqi xüsusiyyətini müəyyən edir.

Turist xidmətlərinin xüsusiyyətlərindən biri onların kompeksliliyi sayılır.Kompekslilik bütöv xidmətlər dəstinin göstərilməsini şərtləndirir ki, bunun da əsas profil xidməti əlavə və qohum xidmətlərin məcmusu ilə birgə təqdim olunur.

Turist xidmətlərinin kompleks təbiəti servisin keyfiyyətinə birbaşa təsir göstərir. Məsələn, turist məhsulunun istehlakından gələn faydalı effekt nəzərəçarpacaq dərəcədə pisləşə bilər.Əgər bir və ya bir neçə əlavə və ya qohum xidmətlər qeyri-kafi keyfiyyətdə olduğu halda.

Turist məhsulu-turistin səyahəti dövründə və bu səyahətlə yaranan təlabatın ödənilməsi üçün zəruri olan predmet və xidmətlərin məcmusudur. Turist məhsulunu turist xidmətləri kompleksi şəklində qrafiki olaraq aşağıdakı kimi ifadə etmək olar. (Şəkil 9.1.)

• İnklyuziv-tur: turistin seçiminə görə ona ayrıca nəqliyyat, qidalanma, yerləşdirmə, ekskursiya xidmətinin təqdim olunması.

Turizm müasir dünya iqtisadiyyatının ən böyük xidmət sahələrindəndir. Ümumdünya milli məhsulunun 1/10 hissəsini təşkil edən beynəlxalq turizm dünya iqtisadiyyatında mühüm rol oynayır

_{Beynəlxalq turizm bugün – iqtisadi sosial kompleksin ayrılmaz bir həlqəsi olmaqla, bir çox ölkələrdə iqtisadiyyatın inanılmaz sürətlə inkişaf edən bir sahəsinə çevrilmişdir. Hazırda dünyada hər 7 iş yerindən biri turizm biznesinin payına düşür.}

_{Beynəlxalq turizm təşkilatının verdiyi məlumatlara görə 2020 – ci ildə turizmdən əldə olunan gəlirin məbləği 2000 –ci ildə əldə olunan gəlirə nisbətən 3 dəfə artaraq 106 milyard dollara çatacaqdır. Həmçinin turistlərin hava nəqliyyatı istisna olmaqla gündəlik xərclədikləri pulun miqdarı artaraq 5 milyon dollara çatacaqdır.}

_{Hazırda beynəlxalq turizmdə 2 özünü göstərir: İqtisadi və siyasi maraqların turizm sektoruna təsirini minimuma endirmək və dünya iqtisadi böhranının turist biznesinə vurduğu ziyanları aradan qaldırmaq. Qeyd etmək lazımdır ki, dünya maliyə bazarlarında uzun sürən stabillik tətil günlərində turistlərin daha mükəmməl istirahət meyillərini artırmış, yeni istirahət vərdişləri aşılamaqla 20–ci əsrin mədəniyyətində dərin izlər buraxmışdır.}

_{Tamamilə haqlı olaraq turizm iqtisadiyyatın ən böyük, yüksək gəlirli və ən böyük sürətlə inkişaf edən sahəsi hesab edilir. Buna səbəb məhz turizmin valyutanın beynəlxalq hərəkətində və ölkənin tədiyyə balansının tənzimlənməsində oynadığı əvəzsiz roldur ki, nəticə etibarilə bu da həm sözü gedən sahənin, eləcə də ölkə iqtisadiyyatının makroiqtisadi göstəricilərinin yaxşılaşmasına gətirib çıxarır. Beynəlxalq turizmin müxtəlif ölkələrin sosial, iqtisadi, mədəni və eləcə də ekoloji həyatına göstərdiyi təsirlər də bu qəbildən olan inkişaf meyillərinə aid edilə bilər. Odurki dünya səviyyəsində iqtisadi fəaliyyətin bu sahəsinə maraq günbəgün artır. Artıq ölkəmizdə və keçmiş Sovet Respublikaları arasında da əvvəllər ləng inkişaf etmiş turist biznesinə maraq artmaqdadır. Son illərdə turist firmaları tez-tez öz fəaliyyət istiqamətlərini dəyişməklə ölkədaxili və eləcə də xaricə səyahət turları təşkil edirlər.}

_{Beynəlxalq biznes Azərbaycanda – inkişaf etməkdə olan kompleksdir. Odurki daim bazara yeni turist fəaliyyət növlərini təqdim edir, qarşıya çıxan problemlərin aradan qaldırılması yollarını axtarırlar. Ölkənin turizminin inkişafı yeni yolların, nəqliyyat vasitələrinin xarici sahibkarların bölgəyə marağını artırmaqla, gələn turistlərin qarşılanması, yerləşdirilməsi, onlar üçün gəzinti planlarının hazırlanması və həyata keçirilməsi kimi bir çox fəaliyyət komplekslərinin inkişaf perspektivlərini müəyyən edir. Yeni hava və dəniz limanlarının istifadəyə verilməsi, yeni dəniz, hava, minik avtomobilləri və avtobusların alınması və istifadəyə buraxılması bu inkişafın elementlərindəndir. Həmçinin turizmin inkişafı ölkənin regionlarının da inkişafına səbəb olur, yüzlərlə iş yerlərinin açılmasına və son nəticədə ölkənin sosial-iqtisadi inkişafına öz tövhələrini verir.}

Beynəlxalq turizmin yaranması və inkişaf mərhələləri

Beynəlxalq turizm öz başlanğıcını dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində kapitalist münasibətlərinin möhkəmləndiyi XIX əsrin ortalarından götürmüşdür. O, beynəlxalq əlaqələr ilə qarşılıqlı şəkildə fəaliyyət göstərərək, nəinki bir neçə ölkələr arasında iqtisadi və siyasi əlaqələri tənzimləyir, eləcə də dünyanın ayrı-ayrı ölkələrində sabitliyi təmin edir. Bu səbəbdən də turizm müxtəlif illərdə müxtəlif sürətlə inkişaf edir. Digər tərəfdən yüksək inkişaf etmiş və sağlam iqtisadiyyatın kölgəsində inkişaf edən beynəlxalq turizm, xalqlar arasında mədəni əlaqələrin formalaşmasında əvəzsiz rol oynayır. Odur ki, beynəlxalq turizm dünya bazarının formalaşdığı, beynəlxalq ticarətin artdığı və nəqliyyatın yarandığı dövrdən etibarən öz sürətli inkişafına qədəm qoydu.

Turizmin beşiyi rolunu Avropa oynadı, belə ki, ümumi xarici turist qəbulunun 2/3-si Avropanın payına düşürdü. Həmçinin xaricə göndərilən turistlərin təxminən elə bir o qədərini avropalılar təşkil edirdi. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Aropalılar çox nadir hallarda öz qitələri xaricinə çıxırdılar.

Turist axınının güclü olduğu hər bir bölgədə turistlərin qəbulunun təşkili, yerləşdirilməsi, qida təminatı və s. tələblər meydana çıxdı. Beləliklə, hər bir dəmiryol stansiyası yaxınlığında və ucqar rayonlarda turist məntəqələri yaradılması problemləri yarandı. Habelə, belə məntəqələrin tikilməsi, maliyyə vəsaitinin bura cəlb edilməsi, səyahət təşkil edən firmalarının yaradılması, reklam işlərinin aparılması və s. kimi tələblər ortaya çıxdı.

Burjua inqilabının qalib gəlib, kapitalizmin inkişaf etdiyi ölkələrdən biri İngiltərə idi. Məhz burada dünyada ilk turizm fəaliyyəti ilə məşğul olan şirkətləri yarandı ki, onlar da ilk əvvəllər ölkə daxilində iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olsalar da, tezliklə ölkə hüdudlarından kənara da turlar təşkil etməyə başladılar.

İlk məşhur turist agenti Tomas Kuk olmuşdur. O, 1841-ci ilin iyununda güzəştli şərtlərlə 570 bilet alaraq, Leysterdən Labfora turistlərin qatarla səyahətini təşkil etmişdir.

Bu hadisəyə ilk növbədə ən böyük təsiri sənaye çevrilişi göstərdi. Bunun nəticəsində insanların urbanizasiya mərkəzlərinə axışması hadisənin sürətini və miqyasını artırdı. Təbii ki, bu inkişafda o dövr üçün ən böyük kəşflərdən biri hesab olunan buxarla çalışan maşınlar və ən əsası da kütləvi nəqliyyat vasitəsi olan qatarın ixtirası da əhəmiyyətli təkan verici amillər idi. Tomas Kuk bütün mümkün imkanlardan maksimum istifadə etdi. 1851 ci ildə Londonda sənaye sərgisi keçirilərkən təkcə Yorkşirdən bura 165 min adamın göndərilməsi təşkil olunmuşdu. 1854 –cü ildə İngiltərədə turistlərə və səyahətçilərə özündə İngiltərədə 8 mindən artıq mehmanxana və qonaqlama məntəqəsinin ünvanlarını cəm edən məlumat kitabçaları paylanmağa başladı. Ölkə daxilində aktiv fəaliyyət T. Kuku ölkə sərhədlərindən kənara da səyahətlər təşkil etməyə ruhlandırdı. İlk belə səyahət 1855 –ci ildə Ümumdünya sərgisinin açılması ilə əlaqədar olaraq Fransanın paytaxtı Paris şəhərinə təşkil olundu. 1856 –cı ildən etibarən isə Avropanın digər ölkələrinə də turlar təşkil olunmağa başladı.

50 -70 –ci illərdə ingilislər Avropanı ziyarət edən xarici turistlərin 4/5 hissəsini təşkil edirdilər. XIX əsrin ikinci yarısında Avropada dəmir yollarının sıxlığının artması da səyahətlərə kəmiyyət etibarilə öz əhəmiyyətli damğasını vurdu. 1888-ci ilin məlumatlaına görə artıq göstərilən tarixədək Avropa qitəsinə 500 mindən artıq ingilis turist səyahət etmişdi.

60 –cı illərin ortalarında İngiltərə və ABŞ arasında turizm inkişaf etməyə başlayır. Burada da əsas xidmət Amerikadan İngiltərəyə və əksinə İngiltərədən Amerikaya səyahətlər təşkil etmiş T. Kukun payına düşür. 1866 –cı ildə ilk ingilis turist qrupu ABŞ-ı ziyarət etdi.

1867 –ci ildən etibarən Kukun dəniz turist səyahətləri başladı. Dəniz və dəmiryolu kompaniyalarıyla bağlanan müqavilələrlə kifayətlənməyən T.Kuk restoran və mehmanxana sahibləri ilə danışıqlar apararaq gələn turistlərin konkret məntəqələrdə yerləşdirilməsi, həmin məntəqələrə olan turist tələbi və reklam tədbirlərilə də məşğul olmağa başladı.

Yeni biznes bir çox sahibkarlara cəlbedici göründü. Tomas Kukun ardınca Treymz və ser Henri Lannın turist təşkilatları, Turist Velosiped klubu, Turist Politexnik assosasiyası, Koorperativ istirahət assosasiyası və s. yarandı. Daha sonralar Fransa, İsveçrə, İtaliya və digər Avropa ölkələrində turist firma və agentlikləri fəaliyyətə başladı. 1885 ci ildə isə Sankt-Peterburqda Limpsonun turist firması fəaliyyətə başladı. Həmin dövrlərdə Azərbaycan Çar Rusiyası tərkibində olduğundan ümumilikdə regionun ahənginə uyğun inkişaf templəri turizm fəaliyyətinə də həmahəng təsir göstərirdi. Ölkədə turizmin inkişafı müxtəlif sərgilərin, muzeylərin, tarixi və mədəni abidələrin açılması ilə müşayət olunurdu. Cəmiyyətin müəyyən elitar təbəqəsi üçün nəzərdə tutulmasına baxmayaraq, turizm və səyahətlər gənclərdə və iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olmağa can atan insanlarda bu sahəyə marağı artırırdı. Bu həmdə gənclərin tarixi öyrənməsində, mədəni və təbiət gözəlliklərini mənimsəməsində də əhəmiyyətli rol oynayırdı.

XIX əsrin II yarısı Rusiyada dağ turizminin inkişafı ilə yadda qaldı. Məhz bu dövrdə mərkəzi Pyatiqorskdə yerləşən Qafqaz dağ cəmiyyəti yarandı ki, bu da Qafqaz dağlarının ağuşunda yerləşən Azərbaycanı dünya turistlərinin üzünə açdı. Məhz bu dövrlərdə məşhur Fransız yazıçısı və səyyahı Aleksandr Düma ölkəmizi ziyarət edib, Avropa mədəniyyətinə Azərbaycan milli ornamentlərini tanıtmışdır.

Qeyd etmək lazımdı ki, 1895-ci ildə yaradılan Rusiya turist cəmiyyəti və 1901 –ci ildə yaradılan Rusiya dağ cəmiyyəti XX əsrin astanasından 1917 –ci ilədək Çar Rusiyasında ən aparıcı turist təşkilatları olmuşdur.

XX əsrin əvvəllərində nəqliyyat sahəsində irəliləyışlər turizmin inkişafından da yan keçmədi. Səyahət və ekskursiya üçün dəmiryolu nəqliyyatı, paraxod, bəziləri isə avtomobillərdən istifadə edirdilər. Sürət, məsafə, rahatlıq daim artır, turistlərdə ekskursiyaya maraq böyüyürdü.

Dəniz nəqliyyatı da öz növbəsində mükəmməlləşirdi. Paraxodların sürəti, komfortu, suya davamlığı artırdı, texniki göstəriciləri təkmilləşirdi. Amerikan turistlərin hesabına isə minik avtomobilləri ilə səyahət edən turislərin statistik kəmiyyəti artırdı.

1914 -1918 –ci illərdə baş vermiş birinci dünya müharibəsi beynəlxalq turizm əlaqələrinə çox pis təsir etdi. Əminliklə demək olar ki, bu dövrdə beynəlxalq turizm öz fəaliyyətini dayandırdı. Amma qeyd etmək lazımdır ki hərbi ehtiyaclar ucbatından həm dəmiryollarının sıxlığı artır, həm də bərk örtüklü yollar salınırdı. Məhz müharibə dövründən başlayaraq insanların daha böyük kütləsi hava nəqliyyatına meyil etməyə başladı. Bu da təhlükəsizlik məsələsindən doğan ən təbii səbəb idi.

Birinci dünya müharibəsinin bitməsi ilə beynəlxalq turizmin inkişafında yeni mərhələ başladı. Bu hər şeydən əvvəl ABŞ –ın dünya arenasında mövqeyinin güclənməsi və ABŞ kapitalının Avropa ölkələrinə sürətlə axınının nəticəsi idi. Bu dövrdən etibarən amerikan turistlərin Qərbi Avropaya səyahətləri durmadan artmağa başlayır və artıq 20 –ci illərdə ingilis turistlərin səviyyəsinə çatır.

Sürətli templə artan turizmin inkişaf səviyyəsi tezliklə müharibədən əvvəlki səviyyəyə çatır. Və artıq 2 -3 ildən sonra isə səyahətlərin miqyası artır və yeni ölkələrdə yeni biznes sahəsi kimi fəaliyyətə başlayır. Bu həm də keyfiyyətcə yeni mərhələ idi. Beləki, əgər müharibədən əvvəl Avropa ölkələri arasında turist qəbuluna görə İtaliya və İsveçrə aparıcı mövqeyə malik idisə, müharibədən sonraki dirçəliş mərhələsində bu liderlik mövqeyini bir neçe ölkə ilə bölüşməli oldular.

1925–ci ildə Haaqada turizmin təbliğatı üzrə təşkilatların beynəlxalq ittifaqının birinci konqresi baş tutdu. Bu konqresdə Avropanın 14 aparıcı ölkəsinin nümayəndələri fəal iştirak etdi.

20 -30 –cu illərdə turizmin inkişafına ən ciddi təsir göstərən amillər yeni maşın və aviasiya növlərinin inanılmaz şəkildə dinamik artımı idi. Eyni zamanda bu dövrdə inkişafa mənfi təsir edən amillər də var idi ki, bunlar da gələcək inkişafda ləngimələrə səbəb olurdu. Hər şeydən əvvəl ən böyük amil 1929 -1933 –cü illərdə baş verən maliyyə böhranı idi. Bunu İngiltərə misalında təhlil etsək:–1932 –ci ildə İngiltərəyə gələn turistlərin sayı 20 –ci illərin əvvəlllərində gələnlərlə müqayisədə 3 dəfəyə yaxın az olmuşdur.

İkinci əhəmiyyətli amil 30 –cu illərin əvvəllərində Avropanın siyasi vəziyətində əmələ gələn rıçaqlar idi. Beləki, Almaniyada hakimiyyətə gələn Hitler və onun nasist partiyası və onların Avropada müharibəyə hazırlaşması turizmin inkişafına da təsirsiz ötüşmədi.

Bu faktorları üstün tutaraq turizmin xüsusi spesifikası kimi insanlar arasında qaynayıb-qarışma vasitəsi olması fikrini əminliklə ortaya sürmək olar. Hökumət və dövlətlərarası münasibətlərə təsiri cəhətdən isə aşağıdakı təhlili apara bilərik:

– beynəlxalq vəziyyətdən asılı olaraq beynəlxalq turizm daima 2 və daha çox ölkə arasında və ya hər hansı ölkə daxilində siyasi və iqtisadi durumu öyrənmək məqsədiləgöndərilən xüsusi agentlər və kəşfiyyatçılar arasında ən çox yayılan vasitə idi. Beləki, məhz bu yollarla agentlər və cəsuslar hər hansı ölkəyə daxil olub, diqqət cəlb etmədən strateji və vacib dövlət əhəmiyyətli obyektlərlə taniş olur, bələdçi tapır və kəşfiyyat fəaliyyəti ilə məşğul ola bilirdilər.

Beləliklə, ikinci dünya müharibəsinin başlanması turistlərin sayinda və turizmin inkişafında kəskin azalmalarla müşayət olundu. Müharibədə faşizm üzərində qazanılmış qələbə itkilərin kölgəsində qaldı. Bir çox Avropa şəhərləri xarabalığa çevrilmişdi. Vağzallar,mehmanxanalar, elektrik stansiyaları, turizm və əyləncə mər-kəzləri, ən əsası isəyollar və infrastruktur dağıdılmış, bəzi şəhərlər ümumiyyətlə siyasi xəritədən silinmişdi. Bütün Avropanı pul qıtlığı, istilik enerji çatışmazlığı bürümüşdü.

Turizmin Avropada dirçəlməsi üçün bir neçə il lazım gəldi. 40 –cı illərin sonunda ABŞ və Kanadanın hesabına turizmin səviyyəsi müharibədən əvvəlki səviyyəyə çatdı. Xüsusilə Meksikada, Panama və Kubada nəzərə çarpacaq sürətli inkişaf templəri özünü göstərməyə başladı. Burada əsas rol amerikan turistlərə aid idi.

50–ci ildə bütün dünya üzrə turistlərin ümumi sayı müharibədən əvvəlki kəmiyyəti ötdü və 25 milyon nəfərə qədər artdı.

Ölkələr arasında siyasi, iqtisadi, mədəni və sosial aspektlərdə yaxınlaşmaları reallaşdırmaq üçün ən yaxşı vasitənin beynəlxalq turizm əlaqələrinin olduğunu başa düşən dünya ölkələri 20 –ci ildən etibarən turist firmaları və beynəlxalq turizm təşkilatlarının birgə fəaliyyət göstərməsi fikirlərini zamanın ən aktual məsələləri səviyyəsinə qaldırdılar. Beləliklə, 1925 –ci ildə turizm təbliğatı ilə məşğul olan assosasiyaların Beynəlxalq konqresi, 1927 –ci ildə turist təşkilatlarının beynəlxalq konqresi və 1930 –cu ildə isə turizmin təbliğatı və turizm təşkilatlarının beynəlxalq ittifaqı yaradıldı.

Bu dövrlərdə beynəlxalq turizm daim inkişaf edərək təkmilləşdi, Praktiki olaraq fərdi formadan təşkilatlanmış formaya keçdi. Bu isə dünya turizmində daha təkmil təşkilati strukturların mövcudluğunu tələb edirdi.

50 –ci illər beynəlxalq turizmin əhəmiyyətli yüksəlişi ilə yadda qaldı. 1960 –cı illərə qədər ölkə xaricinə gedən turistlərin sayı 3 dəfə artaraq 71 milyon nəfərə çatdı. 1960-1970 –ci illər də bu biznes sahəsinin davamlı və dinamik inkişafı ilə müşayət olundu. Bunu rəqəmlərlə ifadə etsək: -1971 –ci ildə xarici turistlərin statistik kəmiyyəti 168,4 milyon nəfərə çatmışdı.

Beynəlxalq turizmin beynəlxalq siyasi və xarici iqtisadi əlaqələrə aktiv təsiri Birləşiş Millətlər Təşkilatı və onun ixtisaslaşmış qurumlarını bu sahəyə daha çox diqqət ayırmağa məcbur etdi. Beləliklə, 1963 –cü ildə Romada BMT –nin turizm və səyahətlərlə bağlı ilk konfransı baş tutdu. Burada turizm sahəsində mövcud problemlərə geniş spektrdə baxıldı, məsləhətlər verildi və gələcək inkişaf perspektivləri müəyyən olundu.

Roma konfransının əhəmiyyətli hadisələrindən biri, “müvəqqəti qonaq”, “turist”, “ekskursant” kimi anlayışların məna baxımından dəqiq müəyyən edilməsi idi. Konfrans zamanı sərhəd –gömrük nəzarətinin yüngülləşdirilməsi probleminə də diqqət ayrıldı.

1969 –cu ildə BMT –nin “Beynəlxalq Turizm Təşkilatları İttifaqı” strukturunda yeni -Ümumdünya Turizm Təşkilatı yaradıldı. Bu fakt beynəlxalq turizmin dövlətlər arasında nəinki iqtisadi, sosial, mədəni, eləcə də siyasi əhəmiyyətinin nə qədər vacib olduğunu sübut etməyə kifayətdir.

80 –ci illərdə də turizmin inkişafı durmadan sürətlənirdi. 30 il ərzində beynəlxalq turizm əlaqələrinin iştirakçılarının sayı 11 dəfə artmışdı.

Bu dövrdə turizm bütövlükdə dünya miqyasında inkişaf edirdi. Amma dünyanın müxtəlif regionlarında onun inkişaf tempi də eyni deyildi. Avropa, Afrika, Latın Amerikasında turizmin artım həcmi orta dünya səviyyəsində olduğu halda, Yaxın Şərq ölkələrində bu göstəricidən 3 dəfə, Cənubi Asiyada 5 dəfə, Şərqi Asiyada isə 10 dəfə artıq idi.

80 –ci illərdə Avropa və Şimali Amerika xarici turistlərin qəbuluna və ölkə xaricinə göndərilən turistlərin sayına görə lider mövqelərdə qalmaqda idilər. Bu regionlara turist göndərən əsas mənbələr sırasında isə Yaponiya və Avstraliya yer alırdı. Aralıq dənizi sahilində yerləşən ölkələr Asiya və Şimali Afrika ölkələri bu sahillərdə yerləşən Cənubi Avropa ölkələri ilə rəqabətə girişərək bazarda özünəməxsus yer tutdular. Beləki, onlar turizmin “əsas istehsal fondları”nı (dəniz-günəş-plyaj) daha münasib—ucuz qiymətlərə təklif etməklə bu rəqabətdə üstünlük qazanmağı bacardılar.

Digər post –sosialist ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycanda da 1985-1992 –ci illərdə siyasi hadisələrlə bağlı turizmdə də ləngimələr baş verdi. Sovet hökumətinin yeni siyasəti ölkəyə daha fərqli baxışlar cəlb etmişdi. Təbii ki, bu cür keyfiyyətcə yeni mərhələ turizm sektorundan da yan keçə bilməzdi.

80–ci illərdə beynəlxalq turizm beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin mühüm hissəsi olaraq qalırdı. Bu dövrdə beynəlxalq turizmdən əldə olunan gəlirlərdə də artım nəzərə çarpırdı. Turizm xidmətlərini təklifində dəyişiklik tendensiyaları formalaşmaqda idi ki, bu da, turist bazarını daha da rəngarəng etmişdi. Əminliklə turizm bazarında aşağıdakı bölmələri fərqləndirmək olar: Gənclər və cavanlar üçün; orta yaşlı əhali üçün; yaşlı və ahıl əhali (3 –cü yaş həddi) üçün turizm paketləri.

Bu periodda əsas həlledici rolu sənayeləşmiş qərb ölkələrində şəhər əhalisinin sayının artması oynadı. Bu da həm daxili, həm də xarici turizmin həcminin artmasına şərait yaratdı.

80 –ci illərdə turizm daha çox sosial aspektlərdə baş verən inkişafla əlamətdar oldu. Belə ki, həyat səviyyəsi orta olan əhali də turizm xidmətlərindən istifadə etməyə başladı. Beləliklə də turist xidmətləri təklifinin strukturunda da dəyişikliklər baş verdi. Bu illərdə qrup şəklində turizmin həcmində böyük və nəzərəçarpan artım yarandı. Qrup şəklində səyahətlərə edilən güzəştlər, təklif olunan mehmanxana xidməti, güzəştli tariflə nəqliyyatdan istifadə də buna stimul verici amillər idi.

Beynəlxalq turist biznesinin təşkili. Ümumdünya turizm təşkilatı

Turizm xidməti əhali arasında ən çox istehlak olunan xidmət sahələrindən biri olmaqla özünəməxsus sosial rifahı yüksəldən xüsusiyyətlərə malikdir. Daha dəqiq desək, milli dəyərlərə sahib çıxma, tarixi düzgün dərk etmə, mədəni nümunələrlə tanışlıq, idman ənənələri, kütləvi mədəni tədbirlərdə iştirak və s. bütövlükdə ölkələrin siyasətinə uyğn gələn hadisələrdir. Beləliklə də turizm iqtisadi, sosial, humanitar, tərbiyəvi, estetik faktorları özündə cəmləyir.

Əsas turizm təklifləri turist səyahət və xidmətləri müqavilələri ilə reqlamentləşir. Belə təkliflərə bir qayda olaraq: yerləşdirmə; qidalanma; nəqliyyat xidmətləri (transfert də daxil olmaqla); ekskursiya təklifləri aiddir.

Tam turist paketi daha geniş spektrə malikdir və turizm infrastrukturunun vəziyyətindən asılı olaraq daha 50% daha artıq səmərəlilik yarada bilir. Beləki, təkrar və əlavə tur –səyahələrin təşkil edilməsi, idman –saglamlıqla bağlı təkilflər, tibbi yardım, mədəni maarif tədbirləri, oyunların təşkil edilməsi və s. eyni təbii şərtlər altında daha artıq gəlir əldə etməyə zəmin yaradır.

Bundan başqa həvəsləndirici və təbliğat xarakterli turizm teklifləri paketi də vardır. Bu paketə turist üçün xatirə qala biləcək suvenirlərin bağışlanması, ticarət, valyuta kredit, informasiya və digər xidmətlərin təklifi, xüsusi növ əlaqə vasitələri təklifi, xüsusi seyflərin təklif edilməsi və s. daxildir.

Tam və həvəsləndirici xidmətlər təklif edən xidmət obyaktləri arasında bir o qədər kəskin fərqlər nəzərə çarpmır. “Çoxulduzlu” otellərdə belə xidmətlərin sayı ümumilikdə 500 -ə çatır.

Turizm xidmətlərinin belə geniş miqyasda təklifi nəticəsində turizm biznesi yarandı. Hazırda bu biznesi turizm xidmətləri təklif və təşkil edən firmalar idarə edir. Bu firmalar turistlərin gəzintilərini təşkil edir, səyahət və tur paketləri hazırlayır, yerləşdirmə və qidalanma problemlərini həll edir, həmçinin onların idarəolunması, informasiya, reklam, yeni xidmətlər “istehsalı” ilə məşğul olur.

• Xarici ticarətdən fərqli olaraq heç də əmtəə və xidmətlərin mübadiləsi çərçivəsində deyil, beynəlxalq biznesdə insan amilinin üzərində formalaşıb.
• Turist xidmətləri mobil deyil-yəni onu istehlakçılara tərəf “sürümək olmur, eyni zamanda saxlamaq üçün də əlverişli deyil.
• Turist xidmətlərinə tələb diskret deyil (siyasi və ekoloji vəziyyət nəzərə alınır)

• Turizm mövsümi xarakter daşıyır;
• Bu sahə daha çox kapital və əmək tutumludur.
• Turizm daha çox ərazi tələb edən sektordur. Təbiət və digər resurslara “tələbkardır”
• Beynəlxalq turizm bazarı bir növ alıcı bazarıdır. Burada təkliflər alıcıların maraqlarına əsasən formalaşır.

Birinci qrup firmalar əsas bu firmalar arasında əsas yer tutur. (mehmanxanalar, restoranlar, kruiz reysləri və s.) İkinci qrupa isə daimi və çarter reysləri ilə sərnişinlərin daşınması, tur operatorlar, səyahət agentlikləri və s. firmalar aiddir.

Ümumdünya Turizm Təşkilatı (World Tourism Organization, WTO) 1975 –ci ildə Beynəlxalq rəsmi Turist Təşkilatları İttifaqının əsasında yaradılıb. BMT –nin Baş Assambleyası ixtisaslaşmış qurum olan İqtisadi və Sosial Şura ilə razılaşdıraraq Ümumdünya Turizm Təşkilatına dövlətlərarası təşkilat statusu vermişdir. Təşkilatın əsas qərargahı Madrid şəhərindədir.

• Turizmi iqtisadi inkişaf və qarşılıqlı anlaşma vasitəsi olaraq dəstəkləmək;
• Gəlir əldə etmək məqsədilə göstərilən turizm xidmətləri təklifini tənzimləmək;
• İnkişafda olan ölkələr qrupunun turizm maraqlarını müdafiə etmək;
• Dünya miqyasında sülhü, inkişafı, qarşılıqlı hörməti təmin etmək;
• İnsan haqqları və irqindən, cinsindən, dilindən, dinindən asılı olmayaraq əsas insan azadlıqlarının qorunmasına nəzarət etmək.

• Həqiqi üzvlər (bütün suveren ölkələr)
• Assosiyativ üzvlər
• Əlavə olaraq qoşulmuş üzvlər

Əlavə olaraq qoşulmuş üzvlərə isə istənilən dövlətlərarası və qeyri hökumət təşkilatları, turizm sahəsində işləməyə maraq göstərən kommersiya təşkilatları və birliklər, turizm biznesi ilə dolayısı ilə əlaqəsi olan şirkətlər (nəhəng aviakom-paniyalar, otellər zənciri, banklar, tətqiqat institutları və s.) daxildir.

1. Baş Assambleya
2. İcraedici Şura
3. Katiblik

Ümumdünya Turizm Təşkilatının üzvü olan ölkələr 6 regional komissiya üzrə bölünür: Afrika , Amerika, Şərqi Asiya və Sakit okean, Avropa , Yaxın və Orta Şərq, Cənubi Asiya.

Icraedici Baş Assambleya üzvləri arasından bərabərhüquqlu 5 üzv və bir sədr ölkədən ibarətdir. İspaniya əsas qərargahın yerləşdiyi ölkə olduğundan Şuranın qeyri

şərtsiz üzvüdür. Bundan başqa Şuraya heç bir həlledici səs hüququ olmayan bir üzv də assosiyativ və əlavə olunmuş üzvlər sırasından seçilir.

Icraedici Şura ildə iki dəfə toplanır, baş katibliklə birlikdə bütün lazımi qanunları qəbul edir, qəbul edilmiş qərarların icrası ilə bağlı onu məlumatlandırır.

Təşkilatın katibliyinin başında baş aktib durur və o, İcraedici Şuranın məsləhəti ilə Baş Assambleya üzvləri sırasından təkrar seçilmək hüququ ilə 4 il müddətinə se-çilir. Baş katib Ümumdünya Turizm Təşkilatının rəsmi nümayəndəsi hesab olunur və fəaliyyətində əsas məsələ və problemlərin icrasına ümumi nəzarəti həyata keçirir. Baş katib Assambleya və Şura cavabdeh şəxsdir, hər iki orqanın tapşırıq və qərarları əsasında fəaliyyət göstərir və Şuraya işlərin nəticələri barədə, eləcə də, təşkilatın büdcəsi və layihə-proqramların vəziyyəti haqda məruzə edir.

• 1980 –ci il turizm haqqında Manila bəyannaməsi;
• 1982 –ci il Akapulko bəyannaməsi;
• 1985 –ci il Sofiya sammitində qəbul olunmuş turizm xartiyası və kodeksləşmə haqqında bəyannamə;
• 1989 –cu il turizm haqqına Haaqa bəyannaməsi və s.

Ümumdünya Turizm Təşkilatının informasiya bankı hər il külliyat halında dərc olunur və burada təşkilatın fəaliyyəti, müasir turizm haqqında məlumatlar işıqlandırılır.

Beynəlxalq turizmin inkişafı
_{20 –ci əsrin 60-70-ci illərindən başlayaraq beynəlxalq turizm bütün dünyada əhəmiyyət kəsb etməyə başladı. Nəticədə istisnasız olaraq bütün ölkələrin iştirak edə biləcəyi dünya bazarı yarandı. Orta statistik göstəricilərə görə beynəlxalq turist səyahətlərinin 65% -i Avropaya, 20% -i Amerika və təqribən 15% -i isə digər regionlara təşkil olunmuşdur. Dünya turizminin ətraflı statistik göstəriciləri} Ümumdünya Turizm Təşkilatının dərc etdiyi “ Yеаr Bоок оf Тourism Statistics” toplusunda yer alır.

Dünyada turizmin inkişafına əsas təsir göstərən amillərdən biri inkişaf etmiş ölkələrdə iqtisadi və sosial vəziyyətlə yanaşı, əhalinin (potensial turistlərin) adambaşına düşən gəlirlərin miqdarıdır.

Subyektiv amillərə isə dövlət orqanlarının fəaliyyəti, ölkəyə gələn və ölkədən çıxan və eləcə də, ölkəyə gələn turistlərin kəmiyyəti və s. aid edilə bilər.

Ölkədə turizmi artırmaqla–daha çox turist qəbul etməklə ölkəyə xarici valyuta axımının həcmini artırmaq və beləliklə də yeni iş yerləri açmaq olar. Bir çox ölkələr məhz turizmin hesabına öz tədiyyə balanslarını tənzimləməyə çalışırlar.

Ümumdünya Turizm Təşkilatının məlumatlarına görə 2000 –ci illərin ortalarında turizmin ümumdünya milli məhsulunda 10,5% -ni, dünya üzrə iş yerlərinin isə 10,3% -lik payı vardı.