Turk dillerinin muqayiseli qrammatikasi morfologiya

Türkologiyda bağlayıcıların quruluşca qruplaşdırılması zamanı

Məmmədəli Novruzov

Məmmədəli Novruzov — filologiya elmləri doktoru, türkologiya kafedrasının professoru.

Mündəricat

1 Bioqrafiyası
2 Təhsili
3 Tədqiqat sahəsi
4 Əmək Fəaliyyəti
5 Seçilmiş Əsərləri
6 Kitabları
7 İstinadlar

Bioqrafiyası

1956-cı il mart ayının 28-də Naxçıvan Muxtar Respublikasının Babək rayonunun Cəhri kəndində doğulmuşdur.
1973-1978-ci ıllərdə Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində təhsil almışdır.
1981-1984-cü illərdə ADU-da aspirant olmuşdur.
1985-ci ildən BDU-nun türkologiya kafedrasında baş müəllim, dosent işləmiş, 2006-cı ildən isə professorudur. [1]

1978-ci ildə AzərbaycanDövlət Universitetinin filologiya fakültəsini bitirmişdir.
1989-cu ildə „Türk dillərində hal kateqoriyasının formalaşması və inkişafı mövzusunda namizədlik, 2003-cü ildə „Kəmiyyət anlayışının dildə ifadəsi“ mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. [1]

Tədqiqat sahəsi

Türkologiyanın ümumi nəzəri problemləri, qədim türk abidələri, müasir türk dillərinin fonetk, leksik və qrammatik quruluşu, türk əlifbaları sahələrində tədqiqat aparır. [1]

Əmək Fəaliyyəti

Bakı Dövlət Universiteti.
1985-ci ildən türkologiya kafedrasında çalışır.„Türkologiyaya giriş“, „Qədim türk dili“, „Qədim türk yazılı abidələri“, „Türk dillərində kəmiyyət *kateqoriyası“, „Türk əlifbaları“ fənlərindən mühazirə və seminar dərsləri aparır. 70-ə yaxın elmi, 500-ə yaxın elmi-kütləvi məqalənin, 4 monoqrafiya və 2 kitabın müəllifidir. [1]

Seçilmiş Əsərləri

2008, Professor F.Zeynalov və onun elmi irsi. F.R.Zeynalov.Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası I hissə (Fonetika, leksika, morfologiya), Bakı, 11s.
2005, Türk dillərinin səs quruluşu (metodik göstəriş), Bakı, 32s.
2004,Buqut abidəsinə dair qeydlər. Dədə Qorqud (elmi-ədəbi toplu), №2, 30s. (Ə.Əsgərlə birlikdə). [1]

1994, Türk dillərində hal kateqoriyası, Bakı, 152 s. (rus dilində).
1996, Türk say sistemi, Bakı, 132s.
1996, Türk savaş sənəti, Bakı, 176 s. (Ə.Əsgərlə birlikdə)
2000, Kəmiyyət anlayışının dildə ifadəsi, Bakı, 453 s.
2002, Söz aləminə səyahət, Bakı, 248 s.
2005, Türk dillərinin səs quruluşu, Bakı, 32 s. [1]

İstinadlar

Avqust 12, 2021
Ən son məqalələr

ASK Arena

ATA Hava Yolları

ATEF Group

ATEL

ATI

ATK kod N02

ATL

ATLS

ATMOS 2000

ATR-72

Ən çox oxunan

Borşod-Abauy-Zemplen (medye)

Bos

BosWash

BosVaş

Bos mutus

məmmədəli, novruzov, məqaləni, vikiləşdirmək, lazımdır, lütfən, məqaləni, ümumvikipediya, redaktə, qaydalarına, uyğun, şəkildə, tərtib, edin, filologiya, elmləri, doktoru, türkologiya, kafedrasının, professoru, doğum, tarixi, mart, 1956, yaş, doğum, yeri, cəhr. Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Memmedeli Novruzov filologiya elmleri doktoru turkologiya kafedrasinin professoru Memmedeli NovruzovDogum tarixi 28 mart 1956 65 yas Dogum yeri Cehri Babek rayonu Naxcivan MSSR Azerbaycan SSR SSRIVetendasligi SSRI AzerbaycanElm sahesi turkoloqElmi derecesi professorTehsili Azerbaycan Dovlet Universitetinin Filologiya fakultesi Mundericat 1 Bioqrafiyasi 2 Tehsili 3 Tedqiqat sahesi 4 Emek Fealiyyeti 5 Secilmis Eserleri 6 Kitablari 7 IstinadlarBioqrafiyasi Redakte1956 ci il mart ayinin 28 de Naxcivan Muxtar Respublikasinin Babek rayonunun Cehri kendinde dogulmusdur 1973 1978 ci illerde Azerbaycan Dovlet Universitetinin filologiya fakultesinde tehsil almisdir 1981 1984 cu illerde ADU da aspirant olmusdur 1985 ci ilden BDU nun turkologiya kafedrasinda bas muellim dosent islemis 2006 ci ilden ise professorudur 1 Tehsili Redakte1978 ci ilde AzerbaycanDovlet Universitetinin filologiya fakultesini bitirmisdir 1989 cu ilde Turk dillerinde hal kateqoriyasinin formalasmasi ve inkisafi movzusunda namizedlik 2003 cu ilde Kemiyyet anlayisinin dilde ifadesi movzusunda doktorluq dissertasiyasi mudafie etmisdir 1 Tedqiqat sahesi RedakteTurkologiyanin umumi nezeri problemleri qedim turk abideleri muasir turk dillerinin fonetk leksik ve qrammatik qurulusu turk elifbalari sahelerinde tedqiqat aparir 1 Emek Fealiyyeti RedakteBaki Dovlet Universiteti 1985 ci ilden turkologiya kafedrasinda calisir Turkologiyaya giris Qedim turk dili Qedim turk yazili abideleri Turk dillerinde kemiyyet kateqoriyasi Turk elifbalari fenlerinden muhazire ve seminar dersleri aparir 70 e yaxin elmi 500 e yaxin elmi kutlevi meqalenin 4 monoqrafiya ve 2 kitabin muellifidir 1 Secilmis Eserleri Redakte2008 Professor F Zeynalov ve onun elmi irsi F R Zeynalov Turk dillerinin muqayiseli qrammatikasi I hisse Fonetika leksika morfologiya Baki 11s 2005 Turk dillerinin ses qurulusu metodik gosteris Baki 32s 2004 Buqut abidesine dair qeydler Dede Qorqud elmi edebi toplu 2 30s E Esgerle birlikde 1 Kitablari Redakte1994 Turk dillerinde hal kateqoriyasi Baki 152 s rus dilinde 1996 Turk say sistemi Baki 132s 1996 Turk savas seneti Baki 176 s E Esgerle birlikde 2000 Kemiyyet anlayisinin dilde ifadesi Baki 453 s 2002 Soz alemine seyahet Baki 248 s 2005 Turk dillerinin ses qurulusu Baki 32 s 1 Istinadlar Redakte 1 2 3 4 5 6 http philology bsu edu az az content filologiya elmlri doktoru trkologiya kafedrasnn professoru 477Menbe https az wikipedia org w index php title Memmedeli Novruzov amp oldid 6025243, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

Morfologiya

Dilçiliyin əsas bölmələrindən biri olan qrammatikada sözlərin formaca dəyişməsi və cümlədə birləşməsi qaydaları öyrənilir. Qrammatika iki hissəyə bölünür:
1.Morfologiya
2. Sintaksis
Morfologiya (yunanca morfos — forma və loqos -elm, təlim sözlərindən təşkil olunub) sözün formalarını öyrənir.Morfologiyanın əsas mövzusu nitq hissələridir.Morfologiyada sözlər nitq hissələri kimi öyrənilir, onların quruluşu və dəyişmə qaydalar araşdırılır.
Sintaksis (yunan sözüdür; tərtib, birləşmə deməkdir) söz birləşmələrini və cümlələri öyrənir.

NİTQ HİSSƏLƏRİ
Sözlər ümumi qrammatik mənalarına görə müəyyən qruplara bölünür.Məsələn: ev, kitab, dəflər, qələm, çanta, məktəb və s. sözləri əşyanın adınıbildirdiyi üçün isimadlanan nitq hissəsində qruplaşır. Həmin əşyaların əlamətinibildirən hündür, maraqlı, qalın, göy, qara, böyük və s. sözləri isə sifət adlanan başqa bir nitq hissəsində birləşirlər. Eləcə də hərəkətbildirən sözlərdən morfologiyada fel kimi: hərəkətin tərzini, yerini, zamanınıbildirən sözlərdən isə zərf kimi bəhs olunur.
Dilımızdəki nitq hissələri əsas əlamətlərinə görə üç növə bölünür: əsas nitq hissələri, köməkçi nitq hissələri, xüsusi nitq hissəsi (nida).
Əsas nitq hissələrinin ikiəsas səciyyəvi xüsusiyyəti var
1.Müstəqil leksik məna daşıyaraq, əşyanı, əlaməti, miqdarı,hərəkəti və s.bildirir.
2.Cümlə üzvü vəzifəsində işlənir.
Köməkçi nitq hissələrində bu xüsusiyyətlər yoxdur. Onlar yalnız qrammatik məna daşıyır.
Xüsusi nitq hissəsi olan nidanın isə nə leksik, nə də qrammatik mənası var. O yalnız hiss, həyəcan bildirdiyi öçün xüsusi nitq hissəsi sayılır.

Əsas nitq hissələri

Buraya tammənalı sözlər daxildir:
1) Əşya adı bildirənlər – İsim
2) Əşyaya məxsus əlamət, keyfiyyət bildirənlər – sifət
3) Əşyaya məxsus miqdar,sıra bildirənlər – Say
4) Əşyanın hərəkətini bidirənlər – Fel
5) Hərəkətin əlamətini bildirənlər – Zərf
6) Əvəzlik – Əvəzliyin özünəməxsus mənası, morfoloji əlaməti və sintaktik vəzifəsi yoxdur.Yuxarıdakı 5 nitq hissəsinin əvəzində işlənir və hansını əvəz edirsə, onun da əlamətlərini daşıyır. Buna görə də əvəzlik əsas nitq hissəsi sayılır.

Köməkçi nitq hissələri

7) Qoşmalar
8) Bağlayıcılar
9) Ədat
10) Modal sözlər
Əsas nitq hissələrinə aid olan sözlərin tam mənası olur,həm leksik,həm qrammatik mənaya malik olur, morfoloji cəhətdən dəyişir, sintaktik vəzifə daşıyır. Köməkçi nitq hissələri isə yalnız qrammatik mənaya malik olur.

Teqlər:
morfologiya
, nitq hissələri
, Azərbaycan dilinin qrammatikası
, qrammatika

Bakalavr hazırlığı üçün TÜrk diLLƏRİNİN

vaxt (30 saat mühazirə, 30 saat məşğələ) ayrılır.

Eyni bir Türkcədən törəyən müasir türk dilləri uzun tarixi bir

inkişaf yolu keçmişdir. Müasir türk dilləri qədim dil

xüsusiyyətlərini qorumaqla bərabər, bir sıra yeni fonetik, leksik,

mmatik özəlliklər əldə etmişlər. Bu baxımdan “Türk dillərinin

müqayisəli qrammatikası” kursu xüsusi əhəmiyyətə malikdir.

“Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası” fənni türk

dillərinin ayrı-ayrı qruplar üzrə fonetik tərkibini, müasir aspektdə

kəmiyyət və keyfiyyət dəyişmələrini, səs əvəzlənmələrinin

müxtəlifliyini və rəngarəngliyini, leksik cəhətdən türk dillərinin

zənginliyini və bununla yanaşı, türk dillərinin lüğət tərkibində baş

vermiş dəyişiklikləri, türk dillərində nitq hissələri problemini,

onların ənənəvi bölgüsü məsələsini araşdırır, oğuz, qıpçaq, bulqar,

qarluq, uyğur-oğuz qrupları üzrə dillərin morfoloji və sintaktik

quruluşundan bəhs edir.

Fonetika və leksika bölmələrinin “Türk dillərinin müqayisəli

qrammatikası” proqramına daxil edilməsi şərti xarakter daşıyır.

Türk dillərinin fonetikası və leksikasını tədris edən xüsusi kurs

olmadığından, bu bölmələrin də burada öyrənilməsi məqsədəuyğun

Kursun məqsədləri. Tələbələrin əldə edəcəyi bilik

və bacarıqlar

Fənnin tədrisində məqsəd türk dillərinin müasir dil

vəziyyətini, onun fonetik, leksik, morfoloji və sintaktik quruluşunu,

müasir türk dillərinin oxşar və fərqli xüsusiyyətlərini müqayisəli

şəkildə əhatə edə bilmək və tələbələrə bu bilikləri ətraflı öyrədə

bilməkdir. Kursun tədrisində türk dillərinin sinxron planda

araşdırılmasına geniş yer verilsə də, yeri gəldikcə müəyyən

məqamlarda diaxron planda da müqayisələr öz əksini tapmışdır.

Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası” kursunun tədrisi

tələbələrdə aşağıda sadalanan bilik və bacarıqların formalaşmasına

Tədris prosesində tələbələr mövcud materiallar və vəsaitlər

əsasında türk dillərinin fonetik, leksik, qrammatik quruluşları ilə

Tələbələr bu dillərin oxşar və fərqli dil xüsusiyyətləri

haqqında əsaslı biliklər əldə edəcəklər ki, bu da onlarda türk dilləri

haqqında dolğun fikir formalaşdıracaqdır.

Bu fənnin tədrisində tələbələrə tarixi-müqayisəli, tarixi-

tutuşdurma metodlarından istifadə olunmaqla ayrı-ayrı qruplar üzrə

türk dillərinin ümumi cəhətləri ilə yanaşı, hər bir türk dilinin

özünəməxsus xüsusiyyətləri haqqında da biliklər veriləcəkdir.

Bu fənnin tədrisi tələbələrdə müstəqil mənbələrlə və

ədəbiyyatlarla işləmək, diskussiyalar aparmaq, türk dilləri ilə bağlı

müstəqil fikirlərini söyləmək bacarıqlarının formalaşmasına kömək

Öyrənilən kurs tələbələrin gələcək peşə fəaliyyətləri üçün

zəruri olan nəzəri və praktik biliklərinin zənginləşməsinə yardımçı

3. Kursun mənimsənilməsi üçün qoyulan tələblər

Tələbə kursu tam mənimsəmək üçün aşağıdakı tələbləri

yerinə yetirə bilməlidir:

Aşağıda göstərilən mövzular üzrə Azərbaycan, rus, türk və

digər türk dillərində (yaxud bu dillərin birində) olan mövcud

ədəbiyyatla, habelə internet materialları ilə müstəqil işləməyi

rsu tədris edən müəllimin mühazirələrini tənqidi təhlil

etməyi və əldə etdiyi bilikləri verilmiş ədəbiyyatları öyrənməklə

inkişaf etdirməyi bacarmalı;

Tələbə tədris prosesinə ciddi yanaşmalı, intizamlı olmalı,

fənnə ayrılmış saatların ən azı 2/3-də iştirak etməlidir;

Tələbələr seminar məşğələlərində fəallıq göstərməli və

müzakirə edilən problemlərə yaradıcılıqla yanaşmağı bacarmalıdır.

4. Tədris metodu

Kursun tədrisi üçün 60 saat ayrılmışdır. Aktiv mühazirələrdə

tədris olunan mövzunu təşkil edən problemlər qoyulur, onlar

müxtəlif tərəflərdən xarakterizə olunur, problemlərin həlli yolları

araşdırılır, tələbələrin bununla bağlı mühazirələri və müvafiq

qiymətləndirmələri diskurs edilir.

Konkret olaraq tədris zamanı aşağıdakı metodlardan istifadə

Ümumiləşdirmə və s.

ələbələrin biliyinin qiymətləndirilməsi

Davamiyyət – 10 bal.

Tədris prosesində aktiv iştirak – 30 bal.

Müstəqil iş – 10 bal.

İmtahan – 50 bal.

6. Fənnin tədrisinə ayrılan saatların mövzular üzrə

Müasir türk dillərinin fonetik

sisteminə ümumi baxış

Türk dillərinin vokal sistemi 4 saat 2 saat

Türk dillərinin konsonant

Türk dillərində ahəng

qanunu və fonetik hadisələr

Türk dillərinin müqayisəli

dilçilikdə nitq hissələrinin

Türksistemli dillərdə isim

Türk dillərində sifət, say,

əvəzlik əsas nitq hissəsi kimi

tərkibində fellərin yeri və

Türkoloji dilçilikdə felin

köməkçi nitq hissələri

Türk dillərində sadə cümlə

Türk dillərində mürəkkəb

mürəkkəb sintaktik bütövlər

Mövzuların məzmunu

TÜRK DİLLƏRİNİN MÜQAYİSƏLİ FONETİKASI

Türk dillərinin fonetik quruluşunun müqayisəli şəkildə

Türk dillərində fonemlər sistemi.

Türk dillərinin vokal sistemi. Türk vokalizminin tarixi

inkişafı. Saitlər sistemində özünü göstərən dəyişikliklər. Sait

tərkibinin müəyyənləşməsində türkoloqların mübahisəli fikirləri.

Yeni saitlərin yaranması məsələsi. Ulu türk dilində qapalı [e]

olmaması fikri. Qalın və incə, dodaqlanan və

dodaqlanmayan, açıq və qapalı saitlər.

Türk dillərində saitlər sistemində kəmiyyət əlamətləri. İlkin

uzanma və sonrakı uzanma məsələsi. Türk dillərinin əksəriyyətində

uzun saitlərin itməsi hadisəsi. İlkin uzanmanın daha çox yakut və

türkmən dillərində, Azərbaycan dilinin Xalac dialektində

müşahidəsi. Ərəb-fars dillərindən alınmış sözlərdə özünü göstərən

sait uzanmaları. Sonrakı uzanma hadisəsinin, adətən, alınma

Müasir türk dillərində saitlərin sözün əvvəlində, ortasında və

sonunda işlənməsi. Ancaq ilk hecada müşahidə olunan saitlər.

Saitlərin bir-birini əvəz etməsi halları.

saitinin müasir özbək, türk, çuvaş, tatar və başqırd

dillərində spesifik əlamətləri. A saitinin dodaqlanması. Xalis qısa ə

saitinin yalnız Azərbaycan və uyğur dillərində mühafizəsi. E

tatar və çuvaş dillərində müşahidə olunmaması. Türk

dillərində ı saitinin söz əvvəlində mövqeyi.

Türk dillərinin konsonant sistemi. Müasir türk dillərində

samitlər sisteminin tərkibinin müəyyənləşməsi. Kar və cingiltili

samitlər. Ulu türk samitləri və onların işlənməsində baş verən

dəyişikliklər. Türk dillərində sonradan meydana çıxan samitlər.

Sonor samitlər. Türk dillərində kar və cingiltili samitlərin anlautda,

inlautda, auslautda işlənmə mövqeləri.

Türk dillərində protetik samitlər. Yakut dilində konsonant

sisteminin kökündən dəyişməsi. Ulu türkcədə ç samitinin yeganə

Sağır nun samiti və onun müasir türk dillərində işlənmə

tezliyi. Əksər türk dillərində ğ foneminin xüsusi işarəsinin

olmaması. Söz əvvəlində ğ samitinin işlənə bilmə halları. Alınma

sözlərdəki samitlər və onların türk dillərində işlənmə mövqeləri.

Türk dillərində samitlərin qoşalaşması. Çuvaş dilində

geminatların daha çox müşahidə olunması.

Türk dillərində Ahəng qanunu. Saitlərin ahəngi. Dodaq və

damaq ahəngi. Ahəng qanununun pozulma halları. Müasir türk

dillərində qədim damaq ahənginin mühafizəsi. Özbək dilində

sinharmoniya, damaq ahənginin bir qayda olaraq gözlənilməməsi.

Müasir türk dillərində dodaq ahənginin məhdudluğu. Yakut və

qırğız dillərində dodaq ahənginin qüvvətli şəkildə özünü

Samitlərin ahəngi. Türk dillərində kar samitlərin

Türk dillərində fonetik hadisələr. Türk dillərində

assimilyasiya (uyuşma), dissimilyasiya (səs fərqlənməsi), proteza

(səs artımı), eliziya (səs düşümü), metateza (səs yerdəyişməsi)

Türk dillərində vurğu. Türk mənşəli sözlərdə vurğunun

mövqeyi. Ulu türkcədə güc vurğusu. Müasir türk dilləri və ulu

türkcənin müqayisəsində vurğu yerinin müxtəlif olması. Sonradan

türk dillərində vurğunun ilk hecadan sonuncu hecaya yerdəyişməsi.

Türk dillərində vurğu qəbul etməyən şəkilçilər. Alınma sözlərdə

vurğunun yeri. Türk dillərində məntiqi vurğu.

Türk dillərində heca. Xalis türk mənşəli sözlərdə altı-səkkiz

heca tipinin fərqləndirilməsi. Hecaların tipləri. Türk dillərində daha

çox müşahidə olunan heca tipləri. Türk dillərində açıq və qapalı,

örtülü və örtüsüz heca növləri. Saf və qovuşuq hecalar.

TÜRK DİLLƏRİNİN MÜQAYİSƏLİ LEKSİKASI

Türk dillərinin leksik tərkibində fonetik quruluşa nisbətən

çox fərqlənmələrin və dəyişikliyin olması və bu dəyişkənliyin

səbəbləri. Türk dillərinin leksik tərkibinin 2 cəhətdən nəzərdən

keçirilməsi: 1. Orxon-Yenisey və Talas abidələri əsasında qədim

türk dili leksikası; 2. Müasir türk dillərinin leksik tərkibi.

üasir türk dillərinin türk mənşəli leksikası. Lüğət

tərkibindəki bəzi sözlərin müxtəlif türk dillərində müxtəlif

mənalarda işlənməsi, məna dəyişikliyinə uğraması. Arxaik sözlərin

müasir türk dillərində işlənmə mövqeyi və onların türk dillərinin

dialekt və şivələrində izləri.

Türk dillərinin lüğət tərkibində özünü göstərən alınma sözlər

təbəqəsi. Lüğət tərkibinin təşəkkül tapmasında monqol, Çin,

sanskrit, fars, ərəb, rus və Avropa dillərindən alınmış sözlərin rolu.

Monqol dil elementləri və türkologiyada buna ikili münasibət.

Qərbi və Şərqi hun qrupu dillərində alınma sözlərin mahiyyəti.

XX əsr müasir türk dillərinin leksik tərkibinin

müəyyənləşməsi. Xalis türk mənşəli sözlər.

Ad bildirən sözlər

Qohumluq münasibəti bildirən sözlər

Bitki adlarını bildirən sözlər

Heyvan adlarını bildirən sözlər

İl, ay və gün adlarını bildirən sözlər

Əlamət və keyfiyyət bildirən sözlər

Hərəkət bildirən sözlər.

Müasir Türkiyə türkcəsində XX əsrdə aparılan özləşmə

siyasəti. Əksər alınma sözlərin qədim türk sözləri ilə əvəz olunması,

eyni zamanda türkcənin daxili imkanları hesabına zənginləşməsi.

Türk dillərinin leksik cəhətdən müqayisəsi zamanı meydana

çıxan semantik xüsusiyyətlər.

Türk dillərində cins kateqoriyasının olmamasına rəğmən bu

dillərdə ancaq bioloji cins anlayışının ifadəsi. Türk dillərinin leksik

tərkibində heç bir morfoloji əlamət olmadan da öz daxili

məzmunlarında cins anlayışı olan sozlərdən bəhs edilməsi.

TÜRK DİLLƏRİNİN MÜQAYİSƏLİ

MORFOLOGİYASI

Türk dillərində sözün morfoloji quruluşu. Türk dillərində

tərkibi. Kök və şəkilçi. Türkologiyada morfem anlayışı.

Aqlütinativlik və ya iltisaqilik. Aqlütinativ formaların struktur

Türk dillərində morfologiyanın tədqiqat obyekti və vəzifəsi.

Türk dillərində nitq hissələrinin təsnifi prinsipləri. Nitq

hissələrini şərtləndirən əsas meyarlar. Leksik-semantik, morfoloji,

Türk dillərində nitq hissələrinin ənənəvi bölgüsü. Əsas nitq

hissələri. Köməkçi nitq hissələri. Onların bənzər və fərqli

İsim. İsimləri digər nitq hissələrindən fərqləndirən spesifik

əlamətlər. Türk sistemli dillərdə isimlərin semantik məna qrupları.

Türk dillərində başqa nitq hissələrinin substantivləşməsi

İsmin quruluşca növləri:

Düzəltmə isimlər. İsimlərdə söz yaradıcılığı prosesi.

Morfoloji yolla sözyaratma prosesi. Adlardan isim əmələ gətirən

şəkilçilər. Fellərdən düzələn isimlər, isim düzəldən şəkilçilər.

Sintaktik yolla sözyaratma prosesi.

Mürəkkəb isimlər. Türkologiyada mürəkkəb isim məsələsi, bu

barədə mövcud olan fikir müxtəlifliyi.

Kəmiyyət kateqoriyası. Kəmiyyət kateqoriyası ümumi

qrammatik kateqoriya kimi. Onun əsas morfoloji göstəricisi. -lar

şəkilçisinin müasir türk dillərində fonetik variantlılığı. Bütün türk

dillərində müştərək olan -lar şəkilçisinin yalnız çuvaş dilində -sem

şəkilçisi ilə ifadəsi və bunun səbəbi. Kəmiyyət anlayışının leksik,

morfoloji, sintaktik üsulla ifadəsi.

Mənsubiyyət kateqoriyası. Türk dillərində mənsubiyyət

kateqoriyası ümumi qrammatik kateqoriya kimi. Mənsubiyyət

şəkilçiləri. Mənsubiyyət şəkilçilərinin fonetik variantlılığı. Müasir

türk dillərində mənsubiyyət anlayışının meydanaçıxma yolları.

Mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etmiş isimlərin hallanması zamanı

özünü göstərən dəyişikliklər. II şəxs tək və cəm mənsubiyyət

şəkilçilərinin əksər türk dillərində sağır nun (ŋ) ilə meydana

çıxması. Qıpçaq qrupu türk dillərində mənsubiyyət kateqoriyası

şəkilçisinin ifadəsində dodaq ahənginin qorunmaması və

mənsubiyyət şəkilçisinin iki variantda ifadəsi. Mənsubiyyət

kateqoriyasının məna xüsusiyyətləri. Türk dillərində mənsubiyyət

kateqoriyasında mövcud olan termin müxtəlifliyi.

Hal kateqoriyası. Türk dillərinin hal sisteminin inkişaf tarixi.

Hal sistemi ilə bağlı məsələlər. Halların inkişafı. Halların müasir

türk dillərində sayı və müxtəlif terminlərlə adlandırılması. Termin

müxtəlifliyinin səbəbi. Mənasına və sintaktik vəzifəsinə görə ismin

halları. Qrammatik və məkani-qrammatik hallar. Halların

funksional əvəzlənməsi. Ayrı-ayrı halların əsas məzmunu və

qrammatik göstəriciləri. Tam və reduksiya olunmuş hal şəkilçiləri.

Adlıq hal. Adlıq halın subyekt hal kimi səciyyələndirilməsi.

Yiyəlik hal. Yiyəlik halın tam və reduksiya olunmuş

formaları. Hər iki formanın yalnız oğuz qrupu türk dillərində

işlənməsi. Əksər türk dillərində yalnız tam formanın müşahidəsi.

Altay, noqay, qaraqalpaq, xakas dillərində şəkilçinin yalnız

dodaqlanmayan variantlarının işlənməsi. Müasir qumuq və qaraçay-

balkar dillərində yiyəlik və təsirlik hal şəkilçilərinin sinonimliyi və

onların cümlədə fərqləndirilməsi. Qarluq qrupu türk dillərində

ahəng qanununun zəifləməsinin nəticəsi olaraq yiyəlik halın -nın

şəklində rastlanması. Yakut dilində yiyəlik halın olmaması və

Oğuz qrupu türk dillərində yönlük halda

ltililəşmə. Qıpçaq və qarluq qrupu türk dillərində yönlük halın

kə, -ğa, -gə şəklində ifadəsi. Türk dillərində -ra, -rə, -ça, -çə, –

şəkilçili yönlük hal.

Təsirlik hal. Təsirlik halda müəyyənlik və qeyri-müəyyənlik.

Türk dillərində təsirlik hal şəkilçisinin -ı, -nı, -yı, -tı, -dı

variantlarında rastlanması. Təsirlik halla yiyəlik hal formalarının

birini əvəzetməsi halları.

Yerlik hal. Yerlik hal

şəkilçiləri və türk dillərində onun

fonetik variantlılığı. Yerlik halın ifadə etdiyi vəzifələr. Müasir türk

dillərinin əksəriyyətində yerlik halın “orun” sözü ilə ifadəsi. Müasir

türk dillərindən yalnız yakut dilində yerlik halın olmaması.

Çıxışlıq hal. Türk dillərində çıxışlıq halın morfoloji

əlamətləri. Uyğur dilində çıxışlıq halda qədim -dın, -tin şəkilçisinin

Sifət. Sifətin leksik-semantik, morfoloji əlamətləri və

sintaktik xüsusiyyətləri. Türkoloji ədəbiyyatda sifətin müxtəlif

sözlərlə adlandırılması. Sifətin quruluşca növləri: a) sadə sifətlər; b)

düzəltmə sifətlər. Sifətlərdə söz yaradıcılığı: 1. adlardan sifət əmələ

gətirən şəkilçilər; 2. fellərdən sifət əmələ gətirən şəkilçilər. Türk

dillərinin ayrı-ayrı qrupları üzrə məhsuldar və qeyri-məhsuldar sifət

düzəldən şəkilçilər. Alınma sifətlər. Ərəb, fars, monqol, rus dili və

dillərindən türk dillərinə keçən alınma sifətlər və alınma

sifət düzəldən şəkilçilər; c) mürəkkəb sifətlər. Müxtəlif türk

dillərində mürəkkəb sifətlərin müxtəlif əmələgəlmə yolları. Sifətin

substantivləşməsi. Sifətin adverbiallaşması.

Sifətin dərəcələri. Adi, müqayisə, üstünlük, kiçiltmə (qıpçaq

və qarluq qrupu türk dillərində kiçiltmə dərəcəsinin spesifik

şəkilçilərlə meydana çıxması), çoxaltma dərəcələri. Sifətlərin

Türk dillərində işlənən saylar və onların saflığının

mühafizəsi. Türk say sistemi və onun transformasiyası. Onluq,

iyirmilik və qarışıq say sistemi. Sayların quruluşca növləri: sadə,

düzəltmə və mürəkkəb saylar. Sayların etimologiyası məsələsi.

Türk dillərində sayların məna növləri: miqdar sayları, müəyyən və

müəyyən miqdar sayları, kəsr sayları, sıra sayları, bölgü

sayları. Türk dillərində numerativ sözlər. Çuvaş dilində kəsr

saylarının fərqli ifadəsi. Bəzi türk dillərində kəsr saylarının –lık, –lik

şəkilçisi ilə formalaşması. Bəzi türk dillərində sayın xüsusi nitq

hissəsi kimi fərqləndirilməməsi.

Əvəzlik. Türk dillərində bu nitq hissəsinin termin müxtəlifliyi

məsələsi. Türkologiyada əvəzliklərin quruluşca növləri məsələsi.

Türk dillərində əvəzliklərin məna qrupları.

Şəxs əvəzlikləri. Şəxs əvəzliklərinin kiçik fonetik

müxtəlifliklə bütün türksistemli dillərdə uyğunluğu. Çuvaş və yakut

dillərində şəxs əvəzliklərinin fərqli ifadəsi.

Birinci şəxsin təkini ifadə edən ən qədim forma olan ben, bän

formalarının yalnız türk və qaqauz dillərində mühafizəsi.

Türk dillərində şəxs əvəzliklərinin hallanması.

İşarə əvəzlikləri. Qədim formaların mühafizəsi və bütün

türk dillərində işarə əvəzliklərinin uyğun gəlməsi. İşarə

əvəzliklərinin müxtəlif şəkilçilər qəbul edərək müxtəlif məna

çalarlıqları əmələ gətirməsi. Türk dillərində “o” işarə əvəzliyi ilə III

şəxs əvəzliyinin uyğun gəlməsi və onların fərqləndirilməsi. “Uşbu”

işarə əvəzliyi və onun etimologiyası ilə bağlı fikirlər.

Sual əvəzlikləri. Qıpçaq və qarluq qrupu türk dillərində

sual əvəzliklərinin oğuz qrupu türk dillərindən fərqli sual əvəzlikləri

ilə meydana çıxması.

Təyini əvəzliklər. Bu əvəzliklərin əksər türk dillərində

səciyyələndirilməsi. “Öz” və “kendi” təyini əvəzliklərinin türk

dillərində işlənmə mövqeləri.

müəyyən əvəzliklər. Qeyri-müəyyən əvəzliklərin

əksəriyyətinin sual əvəzliklərindən əmələ gəlməsi.

Fel haqqında ümumi məlumat. Türk dillərinin lüğət

tərkibində fellərin saflığının mühafizəsi. Felin leksik-semantik

məna qrupları. Qıpçaq qrupu türk dillərində fellərin digər nitq

hissələrini əvəz edə bilməsi məsələsi. Felin quruluşca növləri. Türk

dillərinin lüğət tərkibində fellərin yeri və rolu.

Sadə fellər. Bəzi türk dillərində arxaikləşən fellərin digər türk

dillərində sadə fellər kimi işləkliyi.

Düzəltmə fellər. Fellərdə söz yaradıcılığı prosesi: 1.

morfoloji; 2. sintaktik; 3. analitik. Adlardan əmələ gələn düzəltmə

fellər. Fellərdən əmələ gələn düzəltmə fellər. Təqlidi sözlərdən

əmələ gələn düzəltmə fellər.

Mürəkkəb fellər. Türkologiyada mürəkkəb fel məsələsi.

Tərkibi fellər. Türk dillərində mürəkkəb fellərin ifadə etdiyi məna

Felin perifrastik formaları. Türk dillərində yarımçıq fellər.

Felin qrammatik kateqoriyaları.

Felin təsirlilik və təsirsizlik kateqoriyası.

Türk dillərində fellərin obyektə münasibətinə görə üç qrupa

ayrılması. 1. Hər zaman təsirli olanlar, 2. Hər zaman təsirsiz olanlar,

3. Həm təsirli, həm təsirsiz olanlar. Təsirsiz fellərdən təsirli fellər

yaradan xüsusi morfoloji əlamətlər. Təsirli və təsirsiz fellərin türk

dillərində müxtəlif terminlərlə adlandırılması.

Felin inkarlıq kateqoriyası. İnkarlıq kateqoriyası feli digər

nitq hissələrindən fərqləndirən əlamətlərdən biri kimi. Türk

dillərində inkarlığın yaranma üsulları: leksik yolla yaranan inkarlıq,

morfoloji yolla yaranan inkarlıq, sintaktik yolla yaranan inkarlıq. –

inkar şəkilçisi və onun türk dillərində müxtəlif fonetik

variantları. Çuvaş dilində -ma, -me inkar şəkilçisinin olmaması və

inkarlığın -an şəkilçisi ilə meydana çıxması. Bəzi türk dillərində

inkarlığın deyil, yox sözləri ilə ifadəsi. İnkarlıq anlayışının nə, nə də

bağlayıcısı ilə yaranma yolları.

Felin şəxs kateqoriyası. Şəxs şəkilçilərinin müasir türk

dillərində müxtəlif ifadə formaları. Qısa və tam formalı şəxs

sonluqları. Şəxs əvəzliklərinin şəxs şəkilçiləri yerində işlənməsi.

Şəxs sonluqsuz işlənən fel formaları və bunun səbəbləri. Uyğur-

oğuz qrupu türk dillərində bu xüsusiyyətin aparıcılığı.

Felin növ kateqoriyası. Felin məna növləri. Türk dillərində

kateqoriyasının və məna növlərinin adlarının müxtəlif

terminlərlə adlandırılması məsələsi. Məlum növ, məchul növ,

qayıdış növ, qarşılıq-birgəlik növ, icbar növ. Onların ifadə

vasitələri. -ıl

məchul növ və qayıdış növ şəkilçilərinin

eyniliyi və bütün türk dillərində mövcudluğu. -ıl

türk dillərində məchul növ, qayıdış növ və feldən fel düzəldən

omonim şəkilçi kimi. Qarşılıq növ şəkilçisinin türk dillərində

sabitliyi. Felin məna növ şəkilçilərinin digər morfoloji

Felin təsriflənən formaları.

Felin şəkil və ya forma kateqoriyası.

Əmr şəkli. Xüsusi qrammatik göstəricisinin olmaması.

üslubi xüsusiyyətləri. Əmr şəklinin ifadəsində şəxs

sonluqlarının rolu. Əmr şəklinin tarixi ifadə formasını (şəxs

sonluqlarını) qoruyub saxlayan müasir türk dilləri. Müasir

Azərbaycan dili üçün dialekt xüsusiyyəti hesab olunan ikinci şəxsin

tək və cəmində istifadə olunan -qınan, -ginən, -gil, -gilən

şəkilçisinin ədəbi dil səciyyəsi daşıyan türk dilləri.

Xəbər şəkli. Bu şəklin xüsusi morfoloji əlamətinin olmaması.

Felin xəbər şəklinin zaman və şəxsləri əhatə etməsi. Xəbər şəklinin

zaman və şəxs kateqoriyası ilə birlikdə səciyyələndirilməsi. Sadə və

Vacib şəkli. Felin vacib şəklinin türk dillərində müxtəlif

morfoloji göstəricilərlə ifadəsi. Məna xüsusiyyətləri. -malı, -məli

şəkilçisinin yalnız oğuz qrupu türk dillərində, çuvaş və Krım

tatarlarının dilində müşahidəsi. Vacib şəklinin qaqauz, türkmən və

çuvaş dillərində şəxs sonluqsuz işlənməsi. Türk dillərində vacib

şəklinin analitik forması. Analitik formanın qədimliyi və müasir

türk dillərində izləri. “maq, mək + gərək” formasının müasir türk,

özbək, uyğur, krım-tatar, başqırd, qumuq, noqay, qaraqalpaq

dillərində müşahidə olunması. Müasir Altay, xakas, tuva, qaraçay-

balkar, başqırd, tatar dillərində vacib şəklinin “ırga + kerek (tiyiş)”

formasında özünü göstərməsi.

Arzu şəkli. Felin arzu şəklinin xüsusi morfoloji əlamətlərlə

əmələ gəlməsi: -a, -e, -ə, -ay, -ğay, -ğı, -ası, -sın və s. Arzu şəklinin

ədatlarla birlikdə işlənməsi və bu xüsusiyyətin Azərbaycan dilində

daha geniş yayılması. Türk, qazax, qırğız, uyğur və s. dillərdə arzu

şəklinin eyni zamanda sintaktik yolla meydana çıxması. Oğuz qrupu

türk dilləri istisna olmaqla, digər türk dllərində arzu şəklinin -ğay, –

şəkilçiləri ilə ifadə olunması.

Lazım şəkli. Morfoloji əlaməti. Məna xüsusiyyətləri. Bəzi

türk dillərində -ası, -əsi şəkilçisi ilə əmələ gələn formaların hərəkət

adları kimi səciyyələndirilməsi. Azərbaycan dili istisna olunmaqla,

müasir türk dillərində lazım şəklinin müstəqil fel şəkli kimi

fərqləndirilməməsi. Lazım şəklinin inkar formasının “deyil” sözü

ilə əmələ gəlməsi.

Şərt şəkli. Morfoloji əlaməti. Məna xüsusiyyətləri. Üslubi

özəlliklər. -sa, -se şəkilçisinin müasir türk dillərində sabitliyi.

Başqırd, altay, xakas, tuva, yakut dillərində şəkilçinin fonetik

Felin zaman kateqoriyası. Felin zamanlarının tədqiqi tarixi.

Keçmiş zaman. Şühudi keçmiş zaman. Nəqli keçmiş zaman.

Bu zaman formalarının türk dillərində termin müxtəlifliyi məsələsi.

Onların qrammatik göstəriciləri. Şühudi keçmiş zamanın qrammatik

əlaməti olan -dı, -tı şəkilçisinin müxtəlif fonetik variantları. Nəqli

keçmiş zamanın morfoloji göstəriciləri olan -mış

şəkilçilərinin türk dillərində mövqeyi. Türk dillərində -ıb şəkilçili

keçmiş zaman forması, şəkilçinin fonetik variantlılığı. -ıb

şəkilçisinin Azərbaycan dilində -mış şəkilçisi ilə sinonimliyi.

Azərbaycan dilindən fərqli olaraq qazax, qırğız, qaraqalpaq, özbək,

uyğur, xakas dillərində -ıb şəkilçisinin müstəqil zaman forması

əmələ gətirməsi. Məna və qrammatik xüsusiyyətləri. Üslubi

məqamlar. Türk dillərində keçmiş zaman formalarının məna və

üslubi cəhətdən oxşar və fərqli xüsusiyyətləri.

Salar dilində -mış və -dı şəkilçilərinin sinonimliyi və hər iki

şəkilçinin şühudi keçmiş zamanı bildirməsi. Türk dillərində -an, –

çaŋ, -çeŋ; -çu, -çü; -atın, -etin; -çık, -çik; -çuk, -çük

şəkilçilərilə düzələn digər keçmiş zaman formaları və onların türk

Türk dillərində felin keçmiş zamanının mürəkkəb forması

İndiki zaman. Türk dilləri üçün müştərək və fərqli olan

indiki zaman şəkilçiləri. Oğuz qrupu türk dillərinin hər birində

indiki zaman formasının özünəməxsus şəkilçilərlə meydana

gəlməsi. Qıpçaq, bulqar, uyğur-oğuz qrupu türk dillərində indiki

zamanın -a, -e, -y şəkilçisilə ifadəsi. Türkmən, qazax, qırğız, altay,

noqay, uyğur, xakas, tofalar və s. türk dillərində indiki zamanın

analitik formaları. Məna və qrammatik xüsusiyyətləri. Üslubi

xüsusiyyətləri. -maqda, -məkdə forması haqqında türkoloqların

Gələcək zaman. Qəti gələcək zaman. -acaq şəkilçisinin qəti

gələcək zamanın morfoloji göstəricisi kimi yalnız Azərbaycan, türk,

türkmən, qaqauz, noqay, qumuq, özbək, başqırd, krım-tatar,

tatar, yakut dillərində özünü göstərməsi. Qeyri-

qəti gələcək zaman. Müasir Azərbaycan dilində indiki zamanı ifadə

edən -ır şəkilçisinin əksər türk dillərində qeyri-qəti gələcək zamanı

ifadə etməsi. Gələcək zaman formalarının semantik-üslubi

xüsusiyyətləri. Felin qeyri-qəti gələcək zamanının inkar formasının

variantlılığı, müasir və tarixi müqayisəsi.

İndiki-gələcək zaman və geniş zaman anlayışları.

Türkoloqların bu barədə fikir və mülahizələri.

arlık, -erlik; -γyr, -qyr, -gyr, -kyr; -γy, -qy, -yo, -go, -yu, -gu;

qadıq, -qediq; -qalak, -kalak, -qelek kimi şəkilçilərin müxtəlif türk

dillərində gələcək zamanı ifadə etməsi.

Türk dillərində şəxs sonluğu olan və şəxs sonluqsuz zaman

Felin təsriflənməyən formaları.

Məsdər. Türk dillərində məsdər və hərəkət adları məsələsi.

Əksər türk dillərində məsdərin əsas morfoloji göstəricisi olan –

mək şəkilçisi və onun fonetik variantlılığı. Son samitinin

düşmə halları. Məsdərin qıpçaq qrupu türk dillərində “-u” şəkilçisi

ilə meydana çıxması. -ırqa/-erqə məsdər şəkilçisi və mövcud

olduğu türk dilləri (tatar və s.). -v, -uv, -ğalı, -ğanı, -as, -es, -ğu, -ku,

şəkilçilərinin məsdər şəkilçisi kimi istifadəsi.

Feli sifət. Türkologiyada feli sifətin tədqiqi məsələsi. İfadə

vasitələri. Feli sifətin fellik xüsusiyyətləri. Feli sifətlərdə zaman

anlayışı məsələsi. 1. -qan, -kən, -mış, -dık keçmiş zaman feli sifət

şəkilçiləri, 2. -ər, -an, -diqan, -ıuçu indiki zaman feli sifət

şəkilçiləri, 3. -ar, -acaq, -ası, -malı gələcək zaman feli sifət

şəkilçiləri. Feli sifətin sifətlik xüsusiyyətləri. Feli sifət şəkilçilərinin

Feli bağlama. Türkologiyada feli bağlamanın tədqiqi tarixi

haqqında. Türk dilləri üçün müştərək olan feli bağlamalar. -ıb

şəkilçili feli bağlamalar. -ıp qədim formanın türk, türkmən, qaqauz,

qazax, uyğur, tatar, başqırd dillərində qorunması. Şəkilçinin çuvaş

dilində -sa, -se, yakut dilində –an, -en, -on, -ön şəklində ifadəsi. -a, –

ə, -e, -y şəkilçili feli bağlamalar. Şəkilçinin türk dillərində tək və

qoşa şəkildə müşahidə olunması. Konkret müəyyən bir türk dili

üçün səciyyəvi olan feli bağlama şəkilçiləri. Feli bağlamanın fellik

xüsusiyyətləri. Feli bağlamanın zərflə ümumi cəhətləri.

Zərf. Türkologiyada zərf məsələsi: türkoloqların müxtəlif

baxışları və fikirləri. Türk dillərində zərfin semantik, morfoloji və

sintaktik xüsusiyyətlərinə görə digər nitq hissələrindən

fərqləndirilməsi. Zərflərin dərəcələri. Zərfin məna növləri. Tərzi-

hərəkət, zaman, yer, miqdar zərfləri və s. Zərfin morfoloji

xüsusiyyətləri. Türk dillərində zərfin quruluşca növləri. Sadə,

düzəltmə, mürəkkəb zərflər. Zərfin sintaktik xüsusiyyətləri.

Köməkçi nitq hissələri. Əsas nitq hissələrindən köməkçi nitq

hissələrinə keçid prosesi. Türk dillərində köməkçi nitq hissələrinin

təşəkkül prosesi. Qoşma, bağlayıcı, ədat, modal sözlər. Köməkçi

nitq hissələrini əsas nitq hissələrindən fərqləndirən əlamətlər.

Köməkçi nitq hissələrinin quruluşu. Köməkçi nitq hissələrinin

semantik əlamətləri. Türkologiyada köməkçi nitq hissələrinin

tərkibinə hansı kateqoriyaların daxil olması məsələsi.

Qoşma. Türk dillərinin qrammatik quruluşunda qoşmaların

yeri. Qoşmaların keçdiyi tarixi inkişaf yolu. Əsl qoşmalar və onların

müasir türk dillərində işlənmə tezliyi. Qoşmalar leksik-qrammatik

kateqoriya kimi. Qoşmaların məna qrupları. Qoşmaların hallarla

Türkoloji ədəbiyyatda qoşmaların bölgüsü məsələsi: 1. Sabit

qoşmalar, 2. Müxtəlif nitq hissələrindən təcrid olunan qoşmalar.

Bağlayıcı. Türk dillərində bağlayıcılar köməkçi nitq hissəsi

kimi. Bağlayıcıların spesifik leksik-qramatik xüsusiyyətləri. Türk

sistemli dillərdə bağlayıcıların meydana çıxma səbəbləri.

Bağlayıcıların quruluşca növləri. M. Kazım bəyin təsnifi.

Türkologiyda bağlayıcıların quruluşca qruplaşdırılması zamanı

yaranan fikir ayrılığı və mübahisələr.

Bağlayıcıların məna qrupları. Tabesiz bağlayıcılar və onların

məna növləri. Tabeli bağlayıcılar və onların məna növləri.

Xalis bağlayıcılar və bağlayıcı sözlər.

Qədim türk yazılı abidələrinə nisbətən müasir türk dillərində

bağlayıcıların çoxluğu. Türk dillərində bağlayıcıların inkişaf xətti.

1. Türk dillərinin öz daxili imkanları vasitəsilə bağlayıcıların

yaranması, 2. Ərəb-fars dillərindən hazır şəkildə bağlayıcıların

Ədat. Müasir türk dillərində ədatın spesifik xüsusiyyətləri.

Ədatların cümlədəki mövqeyi. Türkoloji ədəbiyyatda ədatların

məna növləri və onların sayının müəyyənləşməsi. Türkologiyada

ədatların fonetik tərkibi və leksik-qrammatik məzmunu baxımından

qruplaşması. Xalis ədatlar və modal ədatlar. Xalis ədatların

qədimliyi. Müasir dilimiz üçün arxaikləşmiş bəzi ədatların digər

müasir türk dillərində işləkliyi. Türk dillərində ədat və modal

sözlərin müqayisəsi və fərqləndirici xüsusiyyətləri.

Modal sözlər. Müasir türk dillərində modal sözlər və spesifik

xüsusiyyətləri. Dilçilikdə modallıq kateqoriyası və modallığı

meydana çıxaran vasitələr. Türkologiyada modal sözlər məsələsi.

Digər nitq hissələrindən təcrid olunan modal sözlər. Modal sözlərin

cümlədə daşıdığı sintaktik vəzifə. Türkologiyada semantik cəhətdən

modal sözlərin növləri və bununla bağlı türkoloqların fikir

müxtəlifliyi. Modal sözlərin qrammatik omonimliyi. Modal sözlər

və ara sözlərin fərqi məsələsi. Dilimizdə modal sözlər kimi çıxış

edən bəzi sözlərin digər türk dillərində müstəqil nitq hissəsi kimi

Türkologiyada nida xüsusi nitq hissəsi kimi. Türk

dillərində nidaların fonetik tərkibcə müxtəlifliyi. Nidaların əks

etdirdiyi məna çalarlıqları, üslubi işlənmə məqamları. Türk

dillərində nidaların mənşəyi. Xalis türk mənşəli nidalar. Alınma

Təqlidi sözlər. Mimemlər. Leksik-semantik əlamətlərinə görə

təqlidi sözlərin qrupları: a) Səs təqlidi sözlər, b) Obraz təqlidi

sözlər. Təqlidi sözlərin quruluşca növləri. Təqlidi sözlərin iştirakı

ilə əmələ gələn ad və fellər.

TÜRK DİLLƏRİNİN MÜQAYİSƏLİ SİNTAKSİSİ

Sintaktik vahidlərin tarixi aspektdə öyrənilmə metodları

haqqında. Türk dillərində sintaktik əlaqələrin 3 əsas tipi. 1. Uzlaşma

əlaqəsi, 2. İdarə əlaqəsi, 3. Yanaşma əlaqəsi.

Türk dillərində söz birləşmələri və onların inkişaf tarixi.

dillərində ismi birləşmələr, feli birləşmələr və zərf

İsmi birləşmələrin növləri:

Təyini söz birləşmələri.

Təyini söz birləşmələrinə daxil olmayan ismi

I növ təyini söz birləşmələri. Oğuz qrupu türk dillərində I növ

təyini söz birləşmələrinin məna əlaqələri.

II növ təyini söz birləşmələri.

III növ təyini söz birləşmələri.

Türk dillərində izafət anlayışı, onun növləri. Təyini söz

birləşmələri ilə izafətin türk dillərində qarşılaşdırılması.

Türk dillərində sadə cümlə sintaksisi.

Cümlənin məqsəd və intonasiyaya görə növləri: nəqli, sual,

əmr, nida cümlələri.

Cümlənin quruluşu haqqında. Türk dillərində sadə cümlənin

quruluşunun müqayisəli-tarixi analizi. Cümlənin səciyyəvi

əlamətləri. Bitmiş fikir ifadə etməsi, predikativlik, intonasiya,

Türk dillərində cümlənin baş üzvləri. Türk dillərində cümlə

üzvlərinin müxtəlif terminlərlə adlandırılması. Cümlə üzvlərinin

ifadə imkanları. Mübtəda və onun ifadə vasitələri. Xəbər və onun

əsas ifadə vasitələri. Baş üzvlərin quruluşu. Feli xəbər və ismi

xəbər. Mübtəda ilə xəbərin şəxsə və kəmiyyətə görə uzlaşması.

Türk dillərində cümlənin ikinci dərəcəli üzvləri. Tamamlıq.

Tamamlığın quruluşu və ifadə vasitələri. Vasitəli və vasitəsiz

tamamlıqlar. Müəyyənlik və qeyri-müəyyənlik bildirən vasitəsiz

tamamlıqlar. Təyin. Quruluşu və ifadə vasitələri. Zərflik. Zərfliyin

məna növləri. Tərzi-hərəkət, zaman, yer, səbəb, məqsəd, kəmiyyət,

şərt, qarşılaşdırma zərflikləri. Quruluşu. İfadə vasitələri. Vasitəli

tamamlıqlarla yer, səbəb, məqsəd zərfliklərinin fərqləndirilməsi.

Türk dillərində baş üzvlərin iştirakına görə sadə cümlənin

növləri: təktərkibli və cüttərkibli cümlələr. Təktərkibli cümlənin

növləri: ümumi şəxsli cümlə, qeyri-müəyyən şəxsli cümlə, şəxssiz

cümlə, adlıq cümlə. Müxtəsər və geniş cümlələr, bütöv və yarımçıq

Türk dillərində cümlə üzvlərinin sırası. Bəzi türk dillərində

(qaqauz) cümlə üzvlərinin sırasına flektiv dillərin təsiri.

Türk dillərində mürəkkəb cümlə sintaksisi. Türkologiyada

mürəkkəb cümlənin tədqiqi tarixi. Mürəkkəb cümlənin növləri.

Tabesiz mürəkkəb cümlələr. Bağlayıcısız tabesiz mürəkkəb

cümlələr. Tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələrini

əlaqələndirən bağlayıcılar. Bağlayıcılı tabesiz mürəkkəb cümlələr.

Tabesiz mürəkkəb cümlələrin tərkib hissələri arasında məna

Tabeli mürəkkəb cümlələr. Baş və budaq cümlə. Budaq

cümlə anlayışı. Budaq cümləni baş cümləyə bağlayan vasitələr.

Qarışıq tipli mürəkkəb cümlələr. Qarışıq tipli tabesiz

mürəkkəb cümlələr. Qarışıq tipli tabeli mürəkkəb cümlələr.

Mürəkkəb sintaktik bütövlər və onların tədqiqi. Türkoloji

dilçilikdə mürəkkəb sintaktik bütövlərin öyrənilməsi.

Azərbaycan dilində

Abdullayev K.M. Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri

problemləri. Bakı, Maarif, 1998, 281 s.

Azərbaycan dilinin fonemlər sistemi. Bakı,

Axundov A.A. Felin zamanları. Bakı, ADU nəşri, 1961, 137

Azərbaycan dilində mürəkkəb sintaktik bütövlər (Dərs

vəsaiti). Bakı, Mütərcim, 2012, 608 s.

Cəfərov N. Türkologiya tarixinə ümumi bir baxış. Bakı, 2000.

Fəxrəddinqızı G. Türk dillərində zaman kateqoriyası. Bakı,

Hacıyev T.İ. Türk dillərində sözün morfoloji inkişafı. “Türk

dillərinin leksik-morfoloji quruluşu” məcmuəsi. Bakı, 1981.

Hacıyev T.İ. Azərbaycan dilində qeyri-oğuz elementləri.

rk dillərinin quruluşu və tarixi” məcmuəsi. Bakı, 1983.

Hüseynzadə Ç. Azərbaycan dilində morfoloji norma. Bakı,

Nurlan, 2004, 280 s.

Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, Maarif, 1983,

İslamov M.İ. Türk dillərində əvəzliklər. Bakı, Elm, 1986, 204

Mirzəliyeva M.M. Məna növ şəkilçili bəzi fellərin etimoloji

təhlili./Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri. I

cild. Bakı, Kitab aləmi, 2004, s. 172-181.

Müasir Azərbaycan dili. II cild. Bakı, “Elm” nəşriyyatı, 1980,

Qıpçaq M. Kəmiyyət kateqoriyasının dildə ifadəsi. Bakı, Elm,

Dəmirçizadə Ə. Müasir Azərbaycan dili (fonetika, orfoepiya,

orfoqrafiya), Bakı, 1972.

Kazımov Q. Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis. Bakı, 2000.

Oğuz qrupu türk dillərinin müqayisəli qrammatikası. II hissə.

Morfologiya. Bakı, 1986.

Oğuz qrupu türk dillərinin müqayisəli qrammatikası. III hissə.

Sintaksis. Bakı, BSU nəşriyyatı, 2002, 192 s.

Orucova Ş. Türk dillərində xitab. Bakı, Nurlan, 2007, 200 s.

Serebrennikov B.A., Hacıyeva N.Z. Türk dillərinin

müqayisəli tarixi qrammatikası. Bakı, Səda nəşriyyatı, 2002, 380 s.

(morfologiya). Bakı, 2000.

Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri.

Qarluq qrupu türk dillərinin leksikası. II cild. Bakı, Nurlan, 2008,

Vəliyev İ.D. Azərbaycan yazılı abidələrinin dilində keçmiş

zamanın ifadə formaları. Bakı, Elm və təhsil, 2009, 213 s.

Zeynalov F. Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası. I. Bakı,

ADU nəşriyyatı, 1974.

lov F. Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası. II.

Bakı, ADU nəşriyyatı, 1975, 130 s.

Zeynalov F. Türkologiyanın əsasları. Bakı, Maarif, 1981, 347

Zeynalov F. Türk dillərində nitq hissələrinin ənənəvi bölgüsü.

Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri. II

cild. Bakı, Nurlan, 2008, 366 s.

Yusifov M.İ. Oğuz qrupu türk dillərinin müqayisəli

fonetikası. Bakı, Elm, 1984, 152 s.

Rus dilində

Баскаков Н.А. Историко-типологическая морфология

тюркских языков. Москва, «Наука», 1979, 274 с.

Грамматика современного башкирского литеpатурного

языка. Москва, «Наука», 1981, 494 с.

Грамматика тюркских языков. Москва, АН СССР Ин-т

Языкознания, 1988, 560 с.

Грамматика хакасского языка. Москва, «Наука», 1975,

Дмитриев Н.К. Грамматика кумыкского языка. М.-Л.,

Изд. АН СССР, 1940, 205 с.

Исследования по сравнительной грамматике тюркских

языков, (фонетика). I. Москва, 1955.

Исхаков Ф.Г., Пальмбах А.А. Грамматика тувинского

языка. Фонетика и морфология. Москва, ИВЛ, 1961, 471 с.

Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого

литературного языка. М.-Л., Изд. АН СССР, 1956, 569 с.

Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского

литературного языка. М.-Л., Изд. АН. СССР, 1960, 446 с.

Мешадиева А.Э. Формальное описание закона гармонии в

тюркских языках. Элм, 2004, 240 c.

Мусаев К.М. Краткий грамматический очерк караимского

языка. Москва, «Наука», 1977, 100 с.

Мусаев К.М. Лексика тюркских языков в сравнительном

освещении. Москва, 1975.

Наджип Э.Н. Современный уйгурский язык. Москва,

Покровская Л.А. Грамматика гагаузского языка.

Фонетика и морфология. Москва, «Наука», 1964, 297 с.

Сравнительно–историческая грамматика тюркских языков

(фонетика). Москва, 1984.

Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков

(морфология). Москва, 1988.

Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии

тюркских языков (глагол). Ленинград, «Наука», 1981, 182 с.

Юлдашев А.А. Аналитические формы глагола в тюркских

языках. Москва, «Наука», 1965, 271 с.

Türk dilində

Banguoğlu T. Türkcenin Grameri. Ankara, Türk Dil Kurumu

Yayınları, 2007, 628 s.

Ergin M.Türk dil bilgisi.Sofya,“Narodna prosveta”, 1967, 386

Dilbilgisi. İstanbul, 1975.

Hatiboğlu V. Türkcenin sözdizimi. Ankara, 1972.

Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Grameri. Fiil. Basit çekim.

Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2006, 802 s.

Kıpçak Türkçesi. Ankara. Türk Dili

Kurumu Yayınları, 1998, 270 s.

Dostları ilə paylaş: