Ağdaş türk dilləri

Toplam 40 ayrı dilden oluşan, 180 milyon ana dili olarak konuşanı ile Türk dilleri ailesi, Altay dilleri grubunda büyük farkla en büyük dil ailesini oluşturur. Dünyadaki bütün dil aileleri arasında yedinci büyük dil grubunu oluşturur ve önümüzdeki on yıllar içinde daha da büyüme kapasitesine sahiptir.

Türk Dilleri Ailesi

18. yüzyıl ortalarından günümüze kadar süren araştırmalar sonucunda, Türkçenin kökenini araştıran bilim adamlarının büyük bir kısmı Türkçeyi köken bakanından Altay Dilleri Grubuna dâhil etmektedirler. Araştırmaların başlangıcından 19. yüzyıl sonlarına kadar Türkçe, “Ural-Altay Dil Grubu” adı verilen daha büyük bir grup içinde ele alınırken, bu sahada yapılan araştırmalar ilerleyince, Ural dilleri ile Altay dilleri arasında bir akrabalığın bulunmadığı anlaşılmıştır. Ancak Ural dilleri ile Altay dilleri arasındaki ilgiyi araştıran, bu dilleri birbirleriyle karşılaştıran araştırmalar günümüzde de sürdürülmekle beraber, Altay dilleri arasındaki köken birliğini şüphe ile karşılayan, hatta Altay dillerinin akrabalığı görüşüne karşı çıkan dilbilimciler de bulunmaktadır.

Dillerin kökenim tespit ederken, doğru sonuçlara varabilmek için, araştırmaların ses bilgisi, şekil bilgisi, cümle bilgisi ve söz varlığı gibi çeşitli yönlerden yürütülmesi gerekir. Ural dilleri ile Altay dilleri arasındaki birtakım benzerlikler başlangıçta bu dillerin akraba oldukları düşüncesini uyandırmış, araştırmaların modern dilbilimin gerektirdiği yukarıdaki ölçülerle ilerletilmesi sonucunda, mevcut benzerliklerin bu dillerin akrabalıklarım ispatlayacak ölçülerde olmadığı görülerek, Ural dilleri ve Altay dilleri kendi içinde ayrı gruplar halinde ele alınmaya başlanmıştır. Bu iki dil grubu arasındaki benzerlikler, çoğunlukla coğrafi yakınlık dolayısıyla tarihî dönemlerde meydana gelen kültür alış verişi sonucuna bağlanmaktadır.

Bu görüşlerin dışında Türkçeyi “Türk (Hun) Dilleri Ailesi” adı verilen bir ana dile bağlayan, Türkçenin kendi içinde bir dil ailesi oluşturduğunu ileri süren bir görüş de bulunmaktadır. Bu görüşe göre, “Miladın ilk yüzyıllarında Ana Hun Dili bazı lehçelere ayrılmış olmalıdır. Bunlardan Batı Hun lehçesinin bugünkü Çuvaşça ve akrabalarını, Kuzey Doğu Hun lehçesinin Yakutça ve akrabalarını, Doğu Hun lehçesinin ise Türk-Tatar dillerim yarattığı” iddia edilir. “Bu üçüncü dalı ilkin Türk dilleri, Kırgız-Tatar dilleri diye iki kola ayırmak doğru olur. Türk dilleri kolunda Doğu Türkçesi, Batı Türkçesi adlarıyla anılan iki büyük dil vardır. Kırgız-Tatar dilleri kolunda ise Kazan Tatarları, Başkırtlar, Kırım Tatarları, Karaçaylar, Kazaklar, Kırgızlar, Nogaylar ve Altay Urukları gibi” Türk boylarının dilleri yer alır.

Ural – Altay dil ailesi ve Altay dil ailesi teorileri hakkında aşağıdaki bağlantılarla ayrıntılı bilgiye ulaşabilirsiniz.

Ural – Altay Dilleri Teorisi
Altay Dilleri Teorisi

Türk dilleri ailesi olarak Doğu Avrupa’dan Sibirya ve Çin’in batısına kadar uzanan bir alanda ana dil olarak 180 milyon kişi tarafından, ikinci dil olarak konuşanlar da sayılırsa 200 milyon kişi tarafından konuşulan, birbirleri ile çok yakın akraba olan ve 40 dilden oluşan bir dil ailesi tanımlanır. Türk dilleri Altay dilleri ailesine aittir. En çok konuşulan Türk dili, Türkiye Türkçesi‘dir. Tüm Altay dillerinde olduğu gibi Türk dillerinde de büyük ve küçük ses uyumu vardır, yazımda sözcükler son ekler alarak uzarlar ve cümle yapısı özne-nesne-fiil sırasıyla oluşturulur.

Yüzyıllar boyunca Türk dillerini konuşan halklar göçebe hayatı sürdürdürmüşler ve özellikle İran, İslav ve Moğol gibi farklı toplumlarla birçok alanda etkileşimde bulunmuşlardır. Geniş bir tarihe yayılan bu etkileşim sürecinden Türk dilleri de önemli oranda etkilenmiştir. Bu etkileşim sürecinde Türk dilleri de kendi aralarında bazen birbirlerinden uzaklaşıp bazen de göçebe yaşam şekli nedeniyle tekrar yaklaşıp kaynaşmışlardır. Bu yüzden Türk dil grubu ve içindeki dillerin tarihi gelişimleri kısmen belirsizleştirmiş, bu yüzden Türk dillerinin sınıflandırılmasının birden fazla sistemi oluşmuştur. Günümüzde en genel kabul görmüş sınıflandırma sistemi Samiloviç’in kalıtsal sınıflandırması olmakla beraber ayrıntılarda tartışmalar sürmektedir.

Toplam 40 ayrı dilden oluşan, 180 milyon ana dili olarak konuşanı ile Türk dilleri ailesi, Altay dilleri grubunda büyük farkla en büyük dil ailesini oluşturur. Dünyadaki bütün dil aileleri arasında yedinci büyük dil grubunu oluşturur ve önümüzdeki on yıllar içinde daha da büyüme kapasitesine sahiptir.

Büyük Türk Dilleri

Türk dillerini konuşanların dörtte üçü, en büyük üç Türk dilinden birini kullanır.

Türkiye Türkçesi: 70 milyon ana dili olarak konuşanı vardır. Türkiye, Balkanlar, Batı ve Orta Avrupa’daki ikinci dil olarak konuşanlar ile 80 milyonu bulur.
Azerbaycan Türkçesi: Azerbaycan ve Kuzeybatı İran’da toplam 30 milyon kişi tarafından konuşulmaktadır.
Özbek Türkçesi: Özbekistan, Kuzey Afganistan, Tacikistan ve Batı Çin’de toplam 24 milyon kişi tarafından konuşulmaktadır.

Bir milyondan fazla konuşucusu olan diğer Türk dilleri:

Kazakça: Kazakistan, Özbekistan, Çin ve Rusya’da toplam 11 milyon kişi tarafından konuşulmaktadır.
Uygurca: Çin ve Doğu Türkistan’da toplam 8 milyon kişi tarafından konuşulmaktadır.
Türkmence: Türkmenistan ve Kuzey İran’da 6,8 milyon kişi tarafından konuşulmaktadır.
Kırgızca: Kırgizistan, Kazakistan ve Çin Türkistanı’nda 3,7 milyon kişi tarafından konuşulmaktadır.
Çuvaşça: Rusyanın Avrupa kısmında 1,8 milyon kişi tarafından konuşulmaktadır.
Başkırca: Başkıristan’da 2,2 milyon kişi tarafından konuşulmaktadır.
Tatarca: Merkez Rusyadan Batı Rusyaya kadar 1,6 milyon kişi tarafından konuşulmaktadır.
Kaşgayca: İran’ın Fars ve Çuzistan illerinde 1,5 milyon kişi tarafından konuşulmaktadır.

Sayılar 3/2006 tarihli kaynaklardan alınmışdır. %5 – %10 daha yüksek sayılar gösteren kaynaklar bulmakta mümkündür.

Anlaşılabirlik

Neredeyse tüm Türk dillerinin fonoloji, morfoloji ve sentaksları aynıdır. Sadece Çuvaşça, Halaçça ve Yakutça ile Dolganca gibi Sibirya Türk dilleri bu noktalarda farklıdır. Bunun yanında komşu ülkelerin sınırlarında kaynaşmadan ileri gelen ve bazen dil gruplarının sınırlarını da aşan lehçeler bulunur. Türk dilleri birbirlerini anlayabilen dillerden oluşan grublara ayırılır.

En büyük grup Türkiye Türkçesi, Azerice ve Türkmenceyi içine alan Oğuz grubudur. Diğer gruplar, Uygur, Kıpçak, Ogur, Sibirya ve Argu gruplarıdır. Aynı grubun içinde yer alan dillerin arasındaki fark bir lehçe farkı kadardır, ancak iki farklı gruba ait dilin arasında anlaşabirliği zorlaştıran ya da imkansız kılan gramer farkları vardır. Buna rağmen tüm dillerde neredeyse hep aynı kalan birçok kelimeler vardır:

Türkçe Ulusal Diller

Türkiye Türkçesi, Azerice, Türkmence, Kazakça, Kırgızca ve Özbekçe, ülkelerinin ulusal dilidir. Bunun yanında bazı özerk Türk Cumhuriyetlerinde ve bölgelerinde resmi dil olarak geçenler vardır: Çuvaşça, Kumıkça, Karaçay-Balkarcası, Tatarca, Başkırca, Yakutça, Çakasça, Tuva, Altayca ve Çin’de Uygurca.

Tükenmek Üzere Olan Türk Dilleri

Bazı diller sadece birkaç yaşlı kişi tarafından konuşulmaktadır ve yok olma yolundadırlar. Kaybolmak üzere olan diller şunlardır: Güney Sibirya’da Tofa ya da Karagasça; Litvanya’da ve Polonya’da Karaimce; Musevi-Kırım-Tatarcası; Kuzeybatı Çin’de I-li Turki (I-li ovasında). Bunun yanında sadece birkaç bin konuşanı kalmış olan Türk dilleri şunlardır: İran’da Aynallu dili; Çin’de Yugurca (Gansu ili); Kaşgarca (Kaşgar ili); Kuzey Sibirya’da Dolganca; Güney Sibirya’da Çulimce (Altay bölgesinin kuzeyinde Çulım ırmağı kenarında). Diğer Türk dilleri böyle bir yok olma tehlikesi taşımıyor ve büyük Türk dillerinin konuşucu sayısı giderek artmaktadır.

Türk Dillerinin Kullanmış Oldukları Alfabeler

En eski Türk yazıları Orhun-Yenisey ve Turan runlarıdır. Bunların çoğu 8’nci yüzyıldan kalmadır. Bu yazı, eski Germen runlarına benzediği için Run olarak adlandırılır, ama aralarında akrabalık yoktur. Asıl yazı geleneği 10. yüzyılın sonlarında ve 11. yüzyılın başlarında Güneydoğu Türk halklarında, Karahanlılar döneminde, eski Türk dilinin bir lehçesi olan Karlukça ile gelişir. Güneybatı Türkçe dillerinin yazıya alınması, 10. ve 11. yüzyılda Selçuklu dili ile başlar. Kardeş diller olan Eski Osmanlıca ve Eski Azeri dillerinden günümüz Türkiye Türkçesi ve Azerice gelişmiştir. 14. yüzyılın Harezm Türkçesi de Güneybatı Türk dillerine mensuptur. Bu dilden günümüz Horasanca ve Türkmence gelişmiştir.

Kuzeybatı Türkçe dillerine ait en eski belgeler, Kumanca dili ile yazılmış olan Codex Cumanicus’dur ve 14. yüzyıldan kalmadır. Bu dilin günümüzdeki torunları Tatarca ve Başkırcadır. Volga Bulgar dilinde yazılmış en eski yazılar 13. ve 14. yüzyıldan kalmadır. Bu dilden ya da buna yakın bir dilden Çuvaş dili gelişmiştir. Güneydoğu Türkçe dillerinden olan Çağatayca yazıların 15. yüzyıla dayanan örnekleri bulunmuştur. Çağatayca günümüz Uygurca ve Özbekçe’sinin temelini oluşturur.

Türk Dillerinin Coğrafyası

Türk dilleri, Doğu ve Güneydoğu Avrupa, Batı, Orta ve Kuzeyasya gbi büyük bir coğrafyaya dağılmıştır. Bu bölge Balkanlar’dan Çin’e, İran’dan Kuzey Denizine kadar uzanır. Asya’nın yaklaşık otuz ülkesinde en az bir Türk dili, sözünü etmeye değer yaygınlıkta konuşulur. Bunun yanında Almanya’da büyük bir azınlık Türkiye Türkçesini ana dili olarak konuşur.

Türk Dilinin Yazılışları

Klasik Edebiyat dilleri olan Osmanlıca, Azerice, Çağatayca, Tatarca ve Kırım Tatarcası sadece Arap alfabesini kullandılar. 1924-1930 yılları arasındaki sürede başka Türk dilleri de, önce yalnız Azerice’de kullanılan latin alfabesi ile yazılmaya başlandı. 1936-1940 yıllarında Rus bölgelerinde, Türk dillerince değiştirilmiş bir Kiril alfabesi kullanılmaya başlanmıştır. Arap ve Latin alfabesi kullanan Türk dilleri birbirlerıne daha da yakınlaşırken, Kiril alfabesi kullanan diller farklılaşmışlardır. Dillerin farklılaşarak ayrı diller haline gelmesi desteklenmiştir.

1990’lı yıllarda Sovyetler Birliği’nin yıkılmasıyla yeni Türk Cumhuriyetleri kurulmuştur. Bu ülkeler, yani Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve Özbekistan, 2005 yılına kadar Türk dillerine uygun bir ortak Latin alfabeye geçmek için antlaşma imzalamışlardır. Amaç Türk kültür mirasının korunmasıdır. Ayrıca diğer ülkelerde yaşayan Türk azınlıkların 2010’a kadar bu ortak alfabeye katılmaları gerektiğine karar verilmiştir. Türk dilleri konuşan Museviler, İbrani alfabesi’ni kullanırlar. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ndeki Kıbrıs Türkleri de Türkiye Türkçesi’ni kullanırlar.

Dünyadaki Büyük Dil Aileleri

1. Hint-Avrupa dil ailesi
2. Çin-Tibet
3. Nijer-Kongo
4. Afro-Asya
5. Avustronezce
6. Dravid
7. Türk dilleri ailesi

Çağdaş türk dilləri

Türk dillərinin təsnifi içərisində məşhur türkoloq N.A.Baskakovun bölgüsü daha geniş yayılmışdır. N.A.Baskakov türk dillərinin tarixi inkişaf mərhələlərinin diqqətlə izləmiş və məhz bu mərhələlərdə baş verən dəyişmələri səciyyələndirərək, onları iki böyük qrupa bölmüşdür:

1) qərbi hun qrupu dilləri;
2) şərqi hun qrupu dilləri.
Qərbi hun qrupuna öz növbəsində dörd dil ailəsi daxil edilir:
1. Bulqar qrupu: qədim bulqar, qədim Xəzər və çuvaş dilləri.

2. Oğuz qrupu öz növbəsində oğuz-türkmən (qədim oğuz, türkmən və turuxmen dilləri), oğuz-bulqar (qədim peçeneq, uz və qaqauz dilləri) və oğuz-səlcuq (Səlcuq, qədim osmanlı, Azərbaycan və türk dilləri) yarımqruplarına bölünür.

3. Qıpçaq qrupu. Bu qrupa 3 yarımqrup daxildir: qıpçaq-polovets (qədim qıpçaq, kuman və ya polovets, karaim, Qaraçay-balkar, Krım tatarları və qumuq dilləri), qıpçaq-bulqar (Qızıl Orda ədədbi dili, başqırd və tatar dilləri) və qıpçaq-noqay (noqay, Qaraqalpaq, qazax və özbək dilinin qıpçaq dialektləri) yarımqrupları.

4. Karluq qrupu. Karluq-uyğur və karluq-Xarəzm yarımqruplarına bölünən bu dil ailəsinə bir neçə qədim (Qaraxanlılar dövlətinin dili, Qızıl Ordanın (şərqi) dili, Cağatay, qədim özbək) və iki müasir (özbək və yeni uyğur dilləri) daxil edilir.

Şərqi hun qrupuna iki böyük dil ailəsi – uyğur-oğuz və qırğız-qıpçaq dil ailələri daxil edilir. Uyğur-oğuz ailəsinə üç dil qrupu aiddir: uyğur-tukyuy (Orxon-Yenisey abidələrinini dili-qədim oğuz dili, qədim uyğur dili, Tuva və karaqas dilləri), yakut (yakut dili) və xakas (xakas, şor, kamasin, küyerik, çulım-tatar dilləri) qrupu.

Türk dillər ailəsi

Azərbaycan dili dərsi

AZƏRBAYcAN DİLİNİN QURULUŞU VƏ TARİXİ

1. AZƏRBAYCAN DILI. Bu dil Azərbaycan Respubli-ka-sın-da və cənubi Azərbaycanda yaşayan (İran İslam Res-pub-likası) azər-baycanlıların ana dilidir. Bu dildə dünyanın müxtəlif yerlərində yaşayan təxminən 50 (əlli) milyona qədər əhali danışır.
Dilimiz tarixən türk dili, türkcə adı isə tanınmış, Şimali Azərbaycan Rusiyanın tərkibinə ilhaq edildikdən sonra (1813, 1828) dilimizi tatar dil, türk-tatar dili, Azərbaycan-tatar dili, tatar dilinin Qafqaz ləhcəsi, türk-Azərbaycan dili adlandırmağa başlamışlar. 1919-cu ildən (Azərbaycan Demokratik Respublikasının qurulmasından sonra) dilimizin əvvəlki adı bərpa edilmiş və dilimiz türk dili adlandırılmışdır.
1936-cı ildə qəbul olunmuş SSRİ Konstitusiyası ilə xalqımız azərbaycanlı, dilimiz isə Azərbaycan dili adlandırıldı.
1993-cü ilin yanvarında Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin qərarı ilə dilimiz yenidən türk dili adlandırıldı.
1995-cı il 12 noyabr səsverməsi ilə konstitusiyada dilimizin adı Azərbaycan dili kimi qəbul olundu.
2. TÜRK DILLƏRI AILƏSI. Bir kökdən törəyən dillər qo-hum dillər sayılır. Qohum dillərin hamısına birlikdə bir dil ailəsi deyilir. Azərbaycan dili türk dilləri ailəsinə mənsubdur.
Türk dilləri ailəsinə daxil olan dillər, əsasən, üç qrupa bölünür:
1) Oğuz qrupu (budağı). Bu qrupa türkmən dili, qaqauz dili, Azərbaycan dili və Türkiyə türkcəsi daxildir.
2) Qıpçaq qrupu (budağı). Bu qrupa qazax, qırğız, tatar, başqırd, qumuq və s. dilləri daxildir.
3) Qarluq qrupu (budağı). Bu qrupa özbək, uyğur, salur və s. dillər daxildir.
Oğuz qrupuna daxil olan dillərin, o cümlədən Azərbaycan dilinin formalaşması eramızın birinci minilliyində başa çatır. Bu günkü Azərbaycan dilinin fonetik sistemi, əsas lüğət fondu və qrammatik quruluşu artıq ilk orta əsrlərdə (birinci minillikdə) təşəkkül tapmışdı. Bu, Azərbaycan xalqının varlığı demək idi.
3. AZƏRBAYCAN DILININ MORFOLOJI QURULU-ŞU. Dillərin qohumluq prinsiplərindən başqa, bir də tipoloji bölgüsü var. Bu bölgüdə dildəki sözlərin morfoloji quruluşu əsas götürülür.
Morfoloji quruluşuna görə dünya dilləri, əsasən, aşağıdakı qruplara ayrılır:
1) Kök dillər. Bu dillərdə, ümumiyyətlə şəkilçi yoxdur və sözün kökü dəyişmir. Belə dillərə kök dillər deyilir.
2) Flektiv dillər. Elə dillər var ki, bu dillərdə sözün kökü həm içəridən dəyişir, həm də şəkilçi sözün müxtəlif yerlərində (əvvəlində, axırında) gəlir. Belə dillər flektiv dillər adlanır.
3) İltisaqi (aqqlütinativ) dillər. Azərbaycan dilində (həmçinin bütün türk dillərində) sözün kökü sabit qalır, həmişə müstəqil lüğəvi mə’nası olur. Şəkilçilər bir qayda olaraq söz kökündən sonra gəlir. Belə dillər iltisaqi dillər adlanır.
Dilimizdə iltisaqilik tələbini bir qanun kim yalnız türk mənşəli sözlər yerinə yetirir. Dilimizdə çoxlu alınma sözlər var və bu sözlər artıq dilimizdə vətəndaşlıq hüququ qazanmışdır. Belə sözlərin əksəriyyətində iltisaqilik prinsipi pozulur. Bunlar aşağıdakı hallarda baş verir:
– Sözün əvvəlinə şəkilçi artırılır. Məs: la-qeyd, bi-vəfa, ba-məzə (ərəb və fars mənşəli sözlər); anti-faşist, anormal (rus-Avropa sözləri) və s.
– Belə sözlərdə bə’zən şəkilçini ayırarkən kök mə’na vermir. Məs: bioloji, frazeologiya (rus-Avropa sözləri), mə’nəvi, lüğəvi (ərəb-fars sözləri) sözlərində –loji, -logiya və -vi hissələri şəkilçidir. Həmin şəkilçiləri kökdən ayırdıqda kök mə’na vermir. Bio, frazeo, mə’nə, lüğə hissələri dilimizdə müstəqil söz kimi işlənə bilmir.
– Dilimizə məxsus bir neçə söz bu baxımdan istisna təşkil edir, yə’ni onlara ön şəkilçi artırmaq olur. Məs: dinc – na-dinc, kişi – na-kişi və s. Yaxud alçal, alçaq, kiçik, kiçil sözlərində –l, -q və –k şəkilçidir. Lakin dilimizdə «alça» (meyvə adı olan «alça»-nın bu sözə dəxli yoxdur), «kiçi» adda müstəqil sözlər olmadı-ğın-dan alçal, alçaq, kiçik, kiçil sözləri düzəltmə söz deyil, sadə söz he-sab olunur. Dilimizdə bu tipli sözlər həddindən artıq az ol-duğu üçün, belə istisnalar dilimizin iltisaqilik prinsipini pozmur.
Qeyd: Ahəng qanunu, bu qanunun morfonoloji hadisə kimi olması barədə «Fonetika» bəhsində ətraflı mə’lumat verilmişdir.
4. DILIMIZIN INKIŞAF MƏRHƏLƏLƏRI. Azərbaycan dilinin (Azər-bay-can türkcəsi) inkişaf tarixini iki mərhələyə ayırmaq olar:
1. Birinci mərhələ. Bu XI əsrdə yazıya alınmış «Kitabi – Dədə Qorqud»dan XVI əsr Füzuli dilinə qədər olan mərhələdir. Bu zaman kəsiyində doğma ana dilimizdə saysız-hesabsız bədii əsər-lər («Kitabi – Dədə Qorqud», «Dastani – Əhməd Hərami», Hə-sənoğlu, Nəsimi, Kişvəri, Xətayi, Füzuli və s. şairlərin irsi) yaranır, Şah İsmayıl Xətayi doğma dilimizi dövlət dili səviyyəsilə qaldırır.
2. İkinci mərhələ. Bu mərhələ XVI əsrin sonu, XVII əsrin əvvəllərindən başlayaraq bu günə qədər davam etməkdədir.
Bu dövrlərdən müasir dilimizin əsas lüğət fondu, qrammatik quruluşu və fonetik tələffüz norması müəyyənləşir.
Müasir norma ilə, bugünkü qrammatik quruluşla müəy-yən-ləşən dil həm də milli dil adlanır. Deməli, Azərbaycan milli dili XVI əsrin sonlarından formalaşıb.
5. ƏDƏBI DILIN XƏLQILƏŞMƏSI. XVII əsrdən ictimai-siyasi vəziy-yətlə, Azərbaycanın xanlıqlara parçalanması və yazılı ədəbiy-yatın sarayların himayəsindən uzaqlaşması ilə əlaqədar olaraq yazılı ədəbiyyatda xalq şe’ri formaları – qoşma, gəraylı, bayatı və s. geniş yayılmağa başlayır. Yazılı ədəbiyyatda heca vəznli xalq şe’ri şəkillərinin geniş şəkildə yayılması ədəbiyyatı getdikcə canlı xalq dilinə yaxınlaşdırır, beləliklə Füzulinin şe’r dili ilə Vaqifin şe’r dili arasında (Füzuliyə qədərki poeziyanın dili ilə Füzulidən sonrakı ədəbi dil mə`nasında başa düşməli) fərqlər meydana çıxır. Ədəbi dil getdikcə ərəb-fars mənşəli sözlərdən, tərkiblərdən təmizlənərək sadələşir, həmin sözlər öz yerini türk mənşəli sözlərə verməyə başlayırlar.
6. ƏDƏBI DILIN FƏALIYYƏT DAIRƏSININ GENIŞ-LƏN-MƏSI (XIX-XX ƏSRLƏR) XIX əsrdən sadə dilli, kütləvi anlaşıqlı nəsr əsərləri – hekayə və povest yazılması daha geniş miqyas alır və bu zamandan başlayaraq nəsr dili kamillik səviyyəsinə çatır. Xəlqiləşmə tədricən poeziyadan nəsrə, nəsrdən isə dramaturgiyaya keçir. Əsrin 30-40-cı illərindən tənqidi məzmunlu poeziya – satira və həcvlər yaranır. 70-ci illərin ortalarında Azərbaycan dilində qəzetlər çıx-mağa başlayır (“Əkinçi”, “Ziya”, “Kəşkül” və s.), XX əsrin əvvəl-lə-rindən isə ana dilli mətbuat daha da inkişaf edir və beləliklə ədə-bi dilin fəaliyyət dairəsi genişlənir.
7. AZƏRBAYCAN DILININ ŞIMAL VƏ CƏNUB NOR-MA-LARI. Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələri ilə Azərbaycan iki hissəyə bölündü. Beləliklə Şimali və cənubi Azərbaycan coğrafi terminləri, həm də siyasi-inzibati əraziləri meydana gəldi. İki əsrə qədər davam edən bu ayrılıq ictimai-siyasi mühitdə olduğu kimi, ədəbi mühitdə də bir ayrılıq yaratdı. Rusiyanın tərkibinə qatılan Şimali Azərbaycan Qərbi Avropa mədəniyyəti, ədəbiyyatı ilə tanışlıq imkanı qazanmaqla bərabər, rus və Qərbi Avropa dillərindən dilimizə müəyyən sözlər də keçməyə başladı Zaman keçdikcə Şimali Azərbaycan ədəbi dili ilə cənubi Azərbaycandakı ədəbi dil arasında hiss olunacaq fərqlər meydana gəldi.
Şimali Azərbaycanda ümumxalq danışıq dili, ümumişlək sözlərin bazası əsasında möhkəm qayda-qanunlara, artıq stabilləşmiş formaya malik olan ədəbi dil formalaşmış, bu dilin quruluşu, qrammatikası, tarixi, söz tərkibi və s. barədə fundamental əsərlər yazılmış, dilçilik problemləri ilə bağlı yüzlərlə kitablar çap olunmuş, orfoqrafiya, orfoepiya qaydaları dövlət səviyyəsində təsdiq edilmişdir.
cənubi Azərbaycanda isə bu məsələ indinin özündə belə həll olunmamışdır. Bu səbəbdəndir ki, cənubi Azərbaycanda yaşayıb-yaradan yazıçı və şairlərimiz hələ də İran ərazisindəki dialektlərimizi ədəbi norma kimi qəbul edirlər. Diolekt,şivə, yazılış və tələffüzün çox variantlılığı Şimali Azərbaycandakı ədəbi dilin normalarından kənar hesab edildiyi halda, cənubdakı Azərbaycan dili üçün hələ ki, məqbul hesab edilir.
8. AZƏBAYCAN RESPUBLIKASININ DÖVLƏT DILI. Dövlətin dövlətçilik əlamətlərindən (atributlarından) biri dildir. Ölkə və dövlət daxilində dil vahidliyi aşağıdan yuxarıya dövlət quruculuğunda və idarəçiliyində ünsiyyəti asanlaşdırır, dövlətin mənsub olduğu bütün ərazidə anlaşmanı maksimum tə`min edir. Bu əlaqələndirmə və ünsiyyət vasitəsinə dövlət dili deyilir.
Konstitusiyamızın 21-ci maddəsində yazılır: “Azərbaycan Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir. Azərbaycan Respublikası Azərbaycan dilinin inkişafını tə`min edir.”
Respublikamızda dövlət dili ilə bağlı müxtəlif fərmanlar olub. 1919-1920-ci illərdə dilimiz öz ən`ənəvi və qanuni adı ilə türk dili adlandırılıb və 1936-cı ilə qədər bu adla tanınıb. 1936-cı ildən dilimiz Azərbaycan dili adlandırılıb. 1993-cü ilin yanvarında Milli Məclisin qərarı ilə dilimizin keçmiş adı – türk dili bərpa edilsə də, 1995-ci il 12 noyabr ümümxalq səsverməsi ilə dilimizin adı Azərbaycan dili kimi qəbul olunmuşdur.

webmaster:CahidKaz ı mov

Используются технологии uCoz