Xanvli abdullayev nüv fizikası

QISA BİOQRAFİK MƏLUMAT

Xanvli abdullayev nüv fizikası

Fizika-riyaziyyat elmləri namizədi,
Bakı Dövlət Universitetinin dosenti
İş Telefonu: 43909014

QISA BİOQRAFİK MƏLUMAT

04.01.1936-ci ildə Ermənistan Respublikası, Sisyan rayonu, Baqudi kəndində anadan olub.
1944-1954-cü illərdə Vaqudi orta məktəbində təhsil alıb. 1954-1957-ci illərdə ADU-nun fizika fakültəsində,
1957-1960-cı illərdə Leninqrad Dövlət Universitetində təhsil alıb. 1968-ci ildən BDU-da çalışır.

TƏHSİLİ, ELMİ DƏRƏCƏSİ VƏ ELMİ ADLARI

1960-cı ildə Leninqrad Dövlət Universiteti ni bitirib.
1969-cu ildə fizika-riyaziyyat elmlər namizədlik dissertasiyasını «Neytron fizikası» mövzusu üzrə müdafiə etmişdir.

İşlədiyi yerlər: MEA Fizika İnstitutu, Bakı Dövlət Universiteti
1968-ci ildən BDU-nun «Maddə quruluşu» kafedrasında işləyir.
Optika, Atom fizikası və Nüvə fizikası fənlərindən dərs aparır.
60 məqalənin, 4 kitabın, 2 patentin müəllifidir.
Nüvə reaktorunda elmi işlər aparıb.

Neytronların nüvələrlə qarşılıqlı təsir effektiv kəsiklərinin qiymətləndirilməsində müxtəlif nüvə modellərinin tətbiqi.

BEYNƏLXALQ SEMİNAR, SİMPOZİUM VƏ KONFRANSLARDA İŞTİRAKI

II, III Fizika üzrə ali məktəblər konfransı, Nüvə spektroskopiyası üzrə Beynəlxalq konfransı, Respublika elmi konfransları, Fizikanın aktual problemləri və s.

1. Abdullaev X.Ş. Оценка упругого рассеяния нейтронов оловом в рамках оптической модели ядра. Вестник БГУ, № 3, 2003.
2. Abdullayev X.Ş. Analysis of elastic neutron scattering from carbon by the optical model. MEA Fizika institutu, «Fizika» jurnalı, 2003
3. Abdullayev X.Ş. Dəmirdən neytron elastiki səpilmə effektiv kəsiklərinin nüvənin optik modelinə görə təsiri. AMEA-nın məruzələri. Resp. Elmi konf., 2004.
4. Abdullayev X.Ş. Misdən neytron elastiki səpilmə effektiv kəsiklərinin nüvənin optik modelinə görə təsiri. Respublika elmi konfransı, 2004.
5. Abdullayev X.Ş. Karbon üçün neytron elastiki səpilmə effektiv kəsiklərinin nüvənin optik modelinə görə təsiri. AMEA-nın Fizika İnstitutu «Fizika» jurnalı, 2004.
6. X.Ş.Abdullayev. Ca və Ni elementləri üçün nüvənin örtük modelinin elastiki səpilən neytronların polyarlaşmasına təsviri. BDU xəbərləri, 2005
7. Abdullayev X.Ş. reaksiyasının effektiv kəsiyinin qiymətləndirilməsi. BDU-nun xəbərləri, 2006.
8. Abdullayev X.Ş. Qurğuşun elementi üçün neytronların elastiki səpilmələrinin tədqiqi. BDU-nun xəbərləri, 2006.
9. X.Ş.Abdullayev. Описание рассеяния протонов и нейтронов с энергией 14 МэВ на ядре Fe56. Вестник БГУ № 4, с.165, 2008.
10. X.Ş.Abdullayev, O.Ş.Bağırova, Q.A.Turabova. Описание упругого рассеяния нейтронов серебром при помощи оптической модели ядра. БДУ, Физика. BDU, Fizika Problemləri İnstitutu: «Fizikanın müasir problemləri» II Respublika konfransının materialları, səh.81-84, 2008.
11. X.Ş.Abdullayev. Определение параметра спиновой зависимости неупругого рассеяния нейтронов. «Qafqaz Universiteti» Jurnalı № 23, noyabr 2008, s.90.
12. X.Ş.Abdullayev, D.İ.Truxanov, B.C.Nəsirova. Nüvənin optik modeli çərçivəsində Ca40-dan Zn65 qədər neytronların elastiki səpilməsinin təyini BDU Fizika Problemləri Elmi Tədqiqat İnstitutu, «Fizikanın müasir problem¬ləri» III Respublika elmi-praktik kon¬frans, 17-18 dekabr 2009.
13. Х.Ш.Абдуллаев, М.Ш.Мамедов, Н.Р.Меммедов. Определение параметра спиновой зависимости неупругого рассеяния нейтронов. AMEA-nın xəbərləri, fiz-riy. və texnika elmləri seriyası № 5, 2010, səh.156-158.
14. Х.Ш.Абдуллаев, Д.Г.Труханов, Г.А.Турабова, О.Ш.Багирова. Описание рассеяния про¬тонов и нейтронов с энергией 14 МэВ на ядре олово. Qafqaz Universiteti Jurnalı, Təbiət elmləri seriyası № 29, 2010, s.57-61.
15. Абдуллаев Х.Ш., Мамедов М.Ш., Ибрагимов Н.А. О спектре гамма-излучения инициируемого нейтронами в воздухе. “Fizikanın aktual problemləri” VII Respublika Elmi Konfransının materialları. Bakı, 26 noyabr 2012, s.114
16. Х.Ш.Абдуллаев, Г.Я.Труханов, М.Ш.Мамедов, Н.А.Ибрагимов. Расчёт распределения мед¬лен¬ных нейтронов неодно¬родных систе¬мах методом квазидиф¬фузии. Journal of Qafqaz University Physics, 2013, vol.1, ISSUE 2.
17. Х.Ш.Абдуллаев, Г.Я.Труханов, М.Ш.Мамедов, Н.А.Ибрагимов
18. Распределения медленных ней¬тронов в неоднород¬ных системах . “Opto, nanoelektronika, kon¬densə olunmuş mühit və yüksək enerjilər fizikası” mövzusunda Respublika elmi-praktik konfransı, BDU, Fizika Probl. ETİ, 21-22 Dekabr 2013, s.106-109
19. Абдуллаев Х.Ш.,Мамедов М.Ш.,Ибрагимов Н.А. Оценка нейтронных сечений железа. Akademik B.M.Əsgərovun 80 illik yubileyinə həsr olun¬muş Fizikanın Aktual Prob¬lem¬¬ləri. Beynəlxalq Elmi Kon¬fransın Material¬ları, 6 de¬kabr 2013 il, səh. 211

1. Abdullayev X.Ş., Hacıyev S.Ə. Nüvə fizikası praktikumu. Bakı 1997, 170 səh.
2. Abdullayev X.Ş. Nüvə fizikasından laboratoriya işləri. Dərs vəsaiti,Bakı,2003,183 s.
3. Abdullayev X.Ş. Nüvə fizikası. Fizika fakültəsinin tələbələri üçün dərslik. BDU-nun nəşriyyatı, 2006, -310səh.
4. Abdullayev X.Ş. «Nüvə fizikasından məsələlər». 2008, 220 səh.
5. Abdullayev X.Ş Nüvə fizikası Dərslik, Bakı Universiteti Nəş¬riy¬yatı, 310s., yeni nəşr, 2010.

N. abdullayev

1
0
? с
З
/4
–
< S o
0 ‘Z B E K IS T 0 N R E S P U B L IK A S I
O LIY VA 0 ‘RTA M A X SU S TA’L IM V A Z IR L IG I
N . Abdullayev
0 ‘ZBEKIST0N
SAN’ATI TARIXI
O’zbekiston Respublikasi O liy va o ‘rta maxsus ta ’lim vazirlig i
tom onidan kasb-hunar k o lle jla ri uchun o’quv qo4lanm a sifatid a tavsiya
etilgan
0 ‘Z B E K IS T 0 N FA Y L A SU F LA R I M 1 LLIY __________
JAMIYATI NASHRIY ’don,arni cgallay boshladilar. Suv
T г ‘ I havzalari
va q in larid a,
tog
4
u
m
j
J j H H H f l b
’J f j f k
yonbag’irlaridagi yerlarda, daryolar
j
Ш

Ж
1
oralig‘idagi orolchalarda yashaydigan
b a liq ch ilik va tcrm ach ilik bilan
shug‘ullanish rivojlandi. Bu davrga kclib
l, Ov qilish* kompozitsivasi birmuncha murakkab, mazmuni
esa davr kishilari hayoti. yashash tarzi va fikr yuritish qobiliyatini
namoyish etadi.
Odamlar kuchli hayvonlami ov qilishda o‘zlari uchun nafaqat kamon
balki, himoyalanish, hayvon psixologiyasini bilgan holda uning oldiga
niqobda yashirinib borishi mumkinligini ko’rsatadi. Odamlar somondan
piclian g’aramini eslatuvchi niqob vasab olganliklari ularni hayvon oldiga
yaqin borish imkoniyatini bergan. Ovchilarning ko‘rinib turgan oyoqlari
ulaming harakatini bildiradi. Qo‘llaridagi qurollari ularning hujumga tayyor
ekanligidan dalolat beradi. Odamlarga hamrohlik qilayotgan itlar ular
bilan birga buqa oldiga yaqinlashmoqda (Rasmda buqa ortida ustiga niqob
tashlab olgan odam yonidan ko‘rsatilgan). Kompozitsiyada tasvirlangan
baquwat buqa (nowos) odamlar kelishini sezib qolgandek oyoqlarini
oldinga tashlagan holda harakatga tushgandek. Birqarashda sodda, oddiy
bo‘lgan ana sliu ibtidoiy san’at asarining davr mohiyati, inson tafakkuri
rivojini bilishda ahamiyati katta. Zarautsoy rasmlari paleolitning so‘nggi
bosqichida ishlangan boMib, murakkab kompozitsiyalar esa biroz keyinroq,
mezolitning boshlariga to‘g‘ri kelishini olimlar e’tirof etishgan. Jizzax
viloyatining Taqatosh, Farg‘ona vodivsining Sovmolitosh manzillaridan
topilgan ibtidoiy rasmlar ham murakkab kompozitsion yechimi bilan
ajralib, ijtimoiy havotning yangi-vangi qirralari – ovchilarning jamoa
bo‘lib, ovga chiqishlarini ishonarli talqin etadi.

3. Yangi tosh asri(N eolit.
Miloddan awalgi 6 – 4 ming
yillik). Yangi tosh asriga kelib
inson tabiat in ’om etgan
mahsulotlarni iste’mol qilish
bilan birga o‘zi ham iste’mol
m o llarini ishlab chiqarish,
moddiy boyliklarni ko’pay-
tirishga o‘ta boshladi. Chor-
vachilik va dehqonchilik yanada
rivojlana boshladi. Davrning
S„yak plasiinkasiga ishlangan rasmlar
muhjm
biri bu od.
diy lovdan mustahkam sopol buyumlar yasash boMdi. Yangi tosh asri –
neolit davrini sopol asri deb yuritilishi ham shunda. Dastlabki sopol
buyumlar dastgohsiz qo‘lda yasalgan, ularning yuzasiga turli chiziqlar
bilan bezak berilgan. Toshni kesish, ularga pardoz berish san’ati ham
davr kishilarining estetik qarashlarining rivoji edi. Yangi tosh asrining
xarakterli tomoni, yangiligi bu mayda haykaltaroshlikni hayotga kirib
kelishi boMdi. Ular sodda ko‘rinishli boMishiga qaramay, davr uchun
muhimdir. Bu davrda qurilish san’ati – me’morlik paydo bo‘la boshladi.
Odamlar loydan yer ustida o‘zlari uchun uy-joy qurishga kirishdilar. Bu
davrda amaliy san’atning yangi turlari paydo bo‘ldi. To‘qimachilik, terini
qayta ishlash sohasida muvafaqqiyatlarga erishila boshlandi. Hunar-
mandchilik, savdo-sotiq rivojlandi.
Iqtisodiy ahvolning yaxshilanishi esa insonning aqliy kamoli va
ma’naviy rivoji uchun kuchli turtki berdi. Bu davrga kelib suv havzalari
bo‘ylarida o‘z xususiyati jihatidan qishloq jamoalariga o‘xshash jamoa
nianzillari ko’paya bordi. Xorazm va Buxoro havzalarida esa ovchilarning
o‘ziga xos madaniyati shakllandi. Kaltaminor madaniyati mil. awalgi
4-3 niinginchi yillarga neolitning so’nggi va bronza asriga to‘g‘ri keladi.
Bu madaniyat Jonbosqal’a balandliklari yodgorliklarini o‘z ichiga olib
katta hududni tashkil qiladi. Bu yerda chayla tipidagi turaijoy topilgan.
Bu turarjoyda bir qancha oila guruhi yashagan. Kaltaminor madaniyatida
kulolchilik rivojlangan. Ularning shakllari rang-barang. Turli xil sopol
idishlar – ko‘za, kosa va cho’michga o’xshash idishlarning yuzasiga
turlicha yo’nalgan siniq chiziqlar naqsh hosil qilish vositasi sifatida keng
ishlatilgan. Bu madaniyatga oid sopol buyumlar yuzasi o‘yma va chizma
naqshlar bilan bezatilgan. Shu madaniyatda haykaltaroshlik ham
r>vojlanganligi topilgan ashyoviy dalillarda ko‘rinadi. Albatta bu
haykallarning ishlanishi sodda, hatto biroz qo‘pol, Iekin shu mavzuda
baykallarning yaratihshi muhim. Kaltaminor madaniyatida tosh qurollar
ham keng uchraydi. Bu davrda naqsh san’ati keng rivoj topdi. Ular
9

ko‘proq to‘g‘ri chiziq, parallel chiziqlardan tashkil topgan.
4. Eneolit va bronza asri. Istc’molchilikdan ishlab chiqarishga o^isH
va dastlabki shahar madaniyatining shakllanish yillari san’ati.
M il. av. 3 minginchi yillarda 0 ‘zbekiston hududida mis ishlatih
boshlangan. tosh qurollarning ko‘pi yo‘qola borgan. Eneolit (mistosh;
asri sopol idishlari shakli
0
‘zgardi, Ular yuzasida murakkab naqshlai
paydo bo‘la boshladi, idishlaming tag tomoni yassi qilib ishlana boshland
(awalgilar tagi uchli qilib ishlangan). Amudaryo va Zarafshon etaklaridan
topilgan misdan yasalgan munchoq, bilakuzuk va boshqa zeb-ziynat
buyumlari bu davrda amaliy bezak san’ati rivojlanganligini ko‘rsatadi.
Bronzaning hayotga kirib kelishi kishilar hayotini yanada
yengillashtirdi. Odamlar bronzadan mehnat va ov qurollari, kosmetik
buyumlar, turli taqinchoq va bezak buyumlar yaratishni o’rganib oldilar.
Shu davrga oid ko‘plab pichoq va xanjarlar, mehnat va ov qurollari,
haykalchalar, kundalik turmushda ishlatiladigan uy anjomlari yuksak
mahorat bilan ishlangan. Bronza asri rassomchiligi Samarqand viloyati
Xatirchi tumani Burgansoy rasmlarida (mil. av. 2 minginchi yillardan
boshlanib, mil. av. V I—I asrlargacha davom etgan) uchraydi. Bu yerda
ishlangan rasmlarda hayvonlar tasviri – tuya, ot, buqa, to‘ng‘iz, sher,
bo‘ri hamda hayotiy lavhalar, jumladan, ov manzarasi bor. Oqtom-
dan(Farg‘ona) topilgan shoxga ishlangan rasm, Quyi Mozordan (Buxoro)
topilgan suyak plastinkasiga ishlangan rasm lar ib tid oiy davr
rassomchiligining mavzu va janrlari kengayib borganini ko‘rsatadi. Bu
rasmlarda odam qiyofasiga ham e’tibor orta boshlaganligidan dalolat
beradi.
Ibtidoiy davr haykaltaroshligi o ‘zining rang-barangligi bilan
xarakterlanadi va u dumaloq va bo‘rtma tasvir – relyef tarzida namoyon
bo‘ladi. Haykallar loydan yasash va uni olovda kuydirib terrakotaga
aylantirish, yog’och, suyakdan yo’nish, tosh, marmarga ishlov berish
hamda metall-bronza, oltindan haykallar quyish uslublarida bajarilgan.
Mavzusi ham birmuncha keng. Odam, hayvon va turli qushlar haykallari,
alohida bosh haykali, janrli kompozitsiyalar arxeologlar tomonidan
topilgan. Ayniqsa, quyma haykallar yaratish borasidagi ishlar jez (bronza)
d avrida yuksaklikka erishdi. C h u n ki quym a haykal yasash
haykaltaroshdan o‘z g’oyasini ifodalashda qator jarayonlarni amalga
oshirish – dastlab g’oyani materiallashtirish, ya’ni shaklini yasab olish,
so‘ng undan qolip olish va shundan keyingina qolipga kerakli metallni
(bronza, oltin, mis) eritib quyish va nihoyat, uni qolipdan chiqarib
ishlov berish jarayonlarida aqliy ham jismoniy kuch talab etar cdi.
Shunday jarayonlarda amalga oshirilgan ko‘pgina buyum va haykallar
bizgacha yetib kelgan.
Farg‘ona quyma topilmalari ichida amaliy bezak buyumlari keng

o‘rin egallaydi. Farg‘ona vodiysining Haq
qishlog‘idan 1899-yili bir qancha bronza
va kumushdan ishlangan buyumlar –
mehnat va ov qurollari topilgan edi. Shular
ichida sigir sog‘ayotgan ayol haykali
ishlangan to‘g‘nag‘ich bczagi xarakterli.
Unda o‘z buzoqchasiga engashib qarab
turgan sigir va uni sog‘ayotgan ayol
tasvirlangan. Haykaltarosh oddiy mana shu
kompozitsiyada hayotiy voqeani aks
ettiradi. Shu davrga oid ov va mehnat
qurollari ham o’zining bcjirim shakli,
I k k i bosh li ilon tasviri bo’/gan
topilgan
0
‘lcham nisbatlari bilan yaxshi
Uimor

taassurot qold irad i. Ib tid o iy jamoa
davrining so‘ nggi bosqichlarida toshga
ishlov berish, tosh, marmardan haykal yasash san’atini ibtidoiy
haykaltarosh mukammal o‘zlashtirib oldi. Farg‘ona vodiysidan topilgan
ikki boshli ilon tasviri mil. av. 2 minginchi yillarda ishlangan. Unda
tosh sathiga yaxshi ishlov berilgan, silliq ilon tanasida oq chuqurchalar
boMib, ulai^a oqish gips to‘ldirilgan, ko‘z va tishlari inkrustatsiya uslubida
ishlangan va qimmatbaho toshlar bilan toldirilgan boMishi mumkin.
Marmardan ishlangan
* Q ayiqdagi buqa», * Toshbaqa»
haykali, toshdan
yasalgan
«Erk a k boshi»
haykali davr haykaltaroshlik namunasi sifatida
e’tiborga loyiq.
Mirshodi manzilidan topilgan qora toshdan ishlangan «Erkak boshi»
haykalida qattiq materialga ishlov berib katta shakllarda odam boshi
xususiyatlarini ko’rsatishga muyassar bo’lgan. Bu davr sopol haykal-
taroshligi – terrakotada betakror haykallar ishlandi. Bu haykallar mavzusi
rang-barang. Odam, hayvon, qushlar, turli hayotiy voqealar shu
haykallarda o‘z aksini topgan. Haykaltaroshlikdan
b uyum larni bezash ish larid a ham keng
foydalanilgan. Turli ko‘za, xum kabi buyum-
larning band va ayrim bo‘limlari hayvonlar,
masalan qo‘y, sher va boshqa hayvonlar shakliga
o‘xshatib yasalgan.
Ibtidoiy jamoa davri amaliy bezak san’ati ham
boy va rang-barang. Bu san’at kishilar kundalik
ehtiyojining ajralmas qismi boMib, u odamzodning
birinchi bor qoMiga yog‘och olib undan foyda-
langanida, tosh bilan toshni maydalaganida shakl-
lana boshlagan edi. Amaliy san’at
r i v o j l a n i s h i n i n g
E rk a k bosh i h a y k a li

yangi bosqichi sopolning ixtiro etilishi ”
11

kulolchilikning paydo bo’lishi bilan bog’liq. Sopolning ixtiro etilisli
ijtim o iy hayotda katta o ‘zg arish lar yasadi. Sopol pishirish
texnologiyasining rivojlanib borishi yaratilgan buyumlarning shakli va
ko‘rinishida ham aks ctdi. Dastlabki sopol buyumlar qo‘lda, dastgohsiz
bajarilgan. Asta idishlar shakliga e’tibor ortib ularni turli chiziqli, rangll
va chizma naqshlar bilan bezash san’ati rivojlandi. Sopol buyunl
yuzalariga to‘lqinsimon, katak, uchburchak, to‘g‘ri chiziqli naqshlafl
chizma, bosma uslublarda ishlangan.
Zarafshon vohasidan topilgan sopol buyumlar yuzasi shundaj
toMqinsimon naqshlar bilan bczatilgan. Xorazmning Kaltaminor qishlog
4
yonidagi Jonbosqal’adan topilgan sopol idishlar ichi tuxumsimon v;
ikki chekkasi qayiq uchiga o‘xshagan sopol tovoq idishlar
0
‘zbckistor
hududidan topilgan eng qadimiy sopol namunasi hisoblanadi.
Kishilaming ma’naviy o‘sishi me’morchilikda ham o‘z ifodasini topr
bordi. Odamlar dastlab g‘orlarda, katta-katta tosh panalarida, keyinroc
yertoMalarda yashagan bo‘lsalar, asta shox-shabbalardan va qamishdan
foydalanib ko‘pchilik yashaydigan turarjoylar yarata boshlaganlar.
Samarqand yerlarida, Amudaryoning quyi vohalarida, Qizilqum
sahrosining g‘arbiy chekkalari, Qoraqum shimoliy qismlarida shunday
joy qoldiqlari topilgan. Markaziy Osiyoning janubiy tomonidagi
me’morliklarda loy va turli shakldagi xom g‘ishtdan foydalanish, bino
devorlari, pollarini suvash va (bo‘yoq) rang berish paydo bo‘la boshladi.
Davr manzillari 0 ‘zbekiston hududida anchagina saqlanib qolgan. Bular
ichida Obishir, Machayg‘ori kciigo‘rganilgan. Arxeologlar fikriga ko’ra,
faqat Farg‘ona vohasida shunday manzillar mingdan ortiq bo‘lgan.
12
Bezakli sopol idishlar

Mil. awalgi 2 minginchi yillarda Surxondaryoning
S h e ro b o d
daryosi havzasi, Qizilsuv, Bandixon soylari
atrofida shakllangan madaniyat (B u madaniyat
S h ero b o d
madaniyati deb ham yuritiladi) 0 ‘zbekiston
tarixida muhim o‘rin egallaydi. Sopollitepa katta
qishloq jamoasi tarzida qurilgan bo‘lib, uning
markazida ko’rinishi jihatidan kvadrat shaklidagi
nuirakkab rejali qo‘rg‘on boMgan. Qo‘rg‘on ichida
turarjoylar, xo‘jalik va hunarmandlik diniy qurilmalar
mavjud boMgan va ular ko‘chalar bilan bir biridan
Bronzadan
ajratilgan. Bu qo‘rg‘on qurilishida standart gMshtlar
ishlangan buyum
ishlatilgan. Qo‘rg‘on ichida kulolchilik ustaxonasida
xo’jalik uchun zarur boMgan idishlar ishlab chiqarilgan. Shu madaniyatda
kulolchilik va metall quyish san’ati (bronza nazarda tutiladi) yuqori
boMgan. Sopollitepadan topilgan kulolchilik buyumlari deyarli bezaksiz
va o‘z shakli rang-barangligi, nisbatlarining o‘ziga xos nafisligi hamda
loydan nozik, yupqa va yengil idishlar yarata olish xususiyati shu davr
ustalarining yuksak mahorati, sopolsozlik texnologiyasini chuqur
o‘zlashtirganliklaridan dalolat bcradi.
Bu ycrda eritish san’ati, qolip olish ishlari ham yoMga qo‘yilgan.
Turli ko‘zgu va uy anjomlari, kosnictika uchun idishchalar badiiy jihatidan
barkamol boMishiga rassom katta e’tibor bergan. Sopol idishlar,
ko‘zalarning bandlari odam shaklini eslatuvchi haykallar bilan bezatilgan.
Bronza asrining so’nggi bosqichidagi Farg‘ona vohasining
manzillaridan biri Chust madaniyati boMib, bu yerda ham mil. awalgi 2
minginchi yillarda o‘ziga xos madaniyat shakllangan. Shu davrda bu
yerlarda o’tov tipidagi uylar qurilgan. Qurilishda loy ishlatilgan. Odamlar
yashaydigan manzillar atrofi qalin devor bilan aylantirib o‘rab chiqilgan.
Kulolchilik rivojlangan. Ko‘za, kosa, xum kabi sopol idishlar ishlanib
ularning yuzasiga qora bo’yoqda sodda geometrik naqshlar ishlangan.
Ayrim sopol idishlar yuzasiga naqshlar o‘yib yoki qirib(tirnab)ishlangan.
Bronza asrining so‘nggi bosqichi va temir asrida shakllangan Xorazmning
lozabog’yob, Suvyorg‘on, Amirobod (m il. awalgi IX —V III asrlar)
madaniyati o‘zbck san’ati tarixida muhim bosqich boMdi. Bu davrda
sopol buyumlar yuzasini sir(glazur)bilan qoplash paydo boMdi.
Dastlabki davlatlar 0 ‘zbekiston hududida mil. aw. VI11—V II asrlarda
rivojlana boshladi. Davlat tuzilmalariga esa miloddan oldingi davrlarda
shakllangan qabilalar ittifoqining harbiy demokratiya tamoyillari asos
qilib olingan.
5.
Temir asri(miloddan awalgi I mingyillik). Inson tafakkurini
rivojlanishi va u bilan bogMiq madaniy rivoj miloddan awalgi 2 ming
yillik boshi – 1 ming yillik oxirlarida O’zbckiston hududida yirik ijtimoiy-
13

madaniy birlashmalarni yuzaga
keltira boshladi. Tetnir asriga
kelib ijtimoiy hayotning murak-
kablashuvi, oqsoqol va harbiy
rahbarlar orasidagi muno-
sabatlar mustahkam davlat
tuzilmalarini kuchayishiga olib
keldi.
0
‘zining aniq mafkura va
ko‘rsatmasiga tayangan mus-
taqil d avlatlar shakllandi.
M a’lumotlarga ko‘ra miloddan
a w a lg i V I1 1 – V I asrgacha
boMgan davrda Markaziy Osiyo
yerlarida bir qator quldorlik
davlat birlashmalari mavjud bo‘lgan. Ular mustaqil tarzda xo‘jalik yuritih
o‘z qudratlarini oshirib borganlar. Shulardan biri So‘g‘d bo‘lgan. Poytaxt
Maroqand (Samarqandning qadimiy nomi)da joylashgan bu davlat
birlashmasi Zarafshon, Qashqadaryo vohalarini o‘z ichiga olgan. Bi
vohada qadim paytlarda o‘troq va ko‘chmanchi qabilalar yashab kelgan.
Shu yerlarda miloddan awalgi 1 ming yillik oxirlarida dastlabki shahai
madaniyati shakllana borgan. So‘g‘dning qulay o‘rni Buyuk Ipak yo‘l
ustidan o‘tganligi ham lining madaniy hayotining jonli bo‘lishin
ta’minlagan. Sharq va G karb o‘rtasida joylashgan bu davlat miloddan
awalgi V II asrlardayoq Old Osiyo va 0 ‘rta dengiz havzasidagi davlatlar
bilan, jumladan, Yunon-Rim davlatlari bilan yaqin aloqada bo‘lgan.
So‘g‘dda san’at, madaniyat yuqori bo‘lgan, haykaltaroshlikda shu
davrlarda yaratilgan ayrim namunalar bizgacha yetib kelgan va ularda
ko‘proq ayollar haykali uchraydi.
Xorazm yerlarida dastlab yuzaga kelgan «Katta Xorazm» davlatlar
birlashmasi poytaxti Yakkaparson boMgan deb taxmin qilinadi. U o‘zida
davrning tengsizlik va milliy tabaqalanish davrini namoyon qiladi.
Sariqamish bo‘yida joylashgan mil. av. V I- V asrlarda harbiy istehkom
tarzida barpo etilgan Ko‘zaliqir shahristoni shu davlatning yirik
shaharlaridan bolgan. Bu yerdan naqshinkor idishlar, oltindan yasalgan
shoxdor taka kabi topilmalar ochilgan. Qadinigi Xorazmning chekka
joylaridan topilgan sopol quti va hajmli shakllar e’tiborga loyiq. Ostadon,
ossuariy deb nomlangan bu quti va shakllar ichida marhumning suyaklari
saqlangan. Davrga oid mayda sopol haykallar ham ma’naviy-diniy
qarashlarni o‘zida aks ettiradi. Bunday haykallar hosildorlik.xudosi
Anaxitaga bag‘ishlangan deb taxmin qilinadi.
M iloddan aw algi V I asrdan boshlab Sirdaryo kengliklarida
ko‘chmanchi xalqlarning Qang* davlati tarkib topa borgan. M il. av. II
14

qsr ikkinchi yarmi – miloddan awalgi I asrlarda Qang
4
davlati o‘zining
‘ uilagan davrini boshdan kechirdi. Shu davrda uning yerlari yanada
kengayib chegaralari Xorazmgacha yetib borgan. Shu davrda yangi
qal’alar qurilgan. Shaharlar atrofi qalin devor bilan mustahkamlangan.
pjukmdorlar o‘z pullarini chiqarganlar, pul-tovar munosabatlari
murakkablashgan. Shu davrga mansub deb hisoblangan plastinadagi jang
voqealarini aks ettiruvchi tasvir e’tiborli.
Unda qurollangan jangchilar o’zaro jang qilayotgan vaqtlari
tasvirlangan. E ’tibor berilsa,
jangda qatnashayotgan-
Iarning kiyim lari bir xil,
qurollari ham. Voqeaning
bunday tasvirlanishini olirn-
lar ichki nizo sifatida ta’rif-
lashadi. Haqiqatan ham
jangchilar orasidagi kelish-
movchilik shunday urushga
sabab boMgan boMishi
mumkin. Biz uchun esa
muhimi tasvirning plastina
yuzasiga ishlanishi va uning yuksak darajada bajarilganligidir.
0 ‘zbekistonning janubiy tomonlarida shakllangan Baqtriya davlati
shaharlari va odami bilan mashhur boMgan. Uning poytaxti Baqtra
mustahkam devor bilan o‘ralgan qo‘rg‘onni (akropolni) tashkil etgan.
Baqtriyaning Qiziltepa (Sho’rchi, Surxondaryo vil.) shaharchasi e. a.
V II—V I asrlarda shakllangan edi. Shahar
to‘rtburchak shaklida boMib, qalin devor,
uning atrofi esa zovur bilan o‘rab chiqilgan.
Devorlari shinakli, yarim dumaloq mino-
ralar esa muhim o‘rin egallab, odamlar
yashaydigan boshqa manzillardan ajralib
turgan. Shunday shaharlar Baqtriyaning
boshqa yerlari uchun xarakterli boMgan.
Turarjoy va yashash qo‘rg‘onlari ko‘p
hollarda kvadrat yoki to‘rtburcliak shaklida
bo‘ lib , bu q o‘ rg‘ onlar ich k i h o vli,
ayvonlarga ega, yog‘och ustunlar qurilishda
keng ishlatilgan. Qiziltepa yaqinidan
Q izilcha qo‘ rg‘oni shunday qadim iy
yodgorlik namunasi hisoblanadi.
Jarqo‘ton me’morligi, ayniqsa, uning
ibodatxonasi alohida o‘rin egallaydi. Bu

Akademik Həsən Abdullayev Azərbaycanda bərk cisimlər fizikası məktəbinin banisidir

Dövlət Mükafatı laureatı, Əməkdar elm xadimi, akademik Həsən Abdullayev Azərbaycanda müasir fizikanın, xüsusən yarımkeçiricilər fizikası və texnikasının bünövrəsini qoyub, bu sahənin inkişafının başlıca istiqamətlərini müəyyənləşdirib. Fundamental tədqiqatlarla zəngin bir məktəb formalaşdıran alim uzun illər ərzində Azərbaycan Elmlər Akademiyasının (AEA) prezidenti kimi respublikada elmin təşkili işinə mühüm töhfələr verib, ölkə elminin beynəlxalq elm məkanına inteqrasiyasında təqdirəlayiq fəaliyyət göstərib.

NUHÇIXAN İnformasiya Agentliyi akademik Həsən Abdullayevin anım günündə onun həyat və fəaliyyətinin bəzi məqamlarına nəzər salır.

Həsən Abdullayev 1918-ci il avqustun 20-də Culfa rayonunun Yaycı kəndində anadan olub. O, 1941-ci ildə Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun (indiki Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti) Fizika-riyaziyyat fakültəsini bitirib, 1948-ci ildə fizika üzrə elmlər namizədi, 1954-cü ildə elmlər doktoru dərəcəsini, 1957-ci ildə isə professor elmi adını alıb. 1955-ci ildə AEA-nın müxbir üzvü, 1967-ci ildə həqiqi üzvü seçilib. 1957-1993-cü ilədək Fizika İnstitutunun direktoru, 1970-ci ildən 1983-cü ilədək Azərbaycan Elmlər Akademiyasının prezidenti vəzifələrində çalışıb.

Azərbaycanda bərk cisimlər fizikası məktəbinin banisi akademik Həsən Abdullayev Naxçıvan, Gəncə və Şəki elmi mərkəzlərinin yaradılmasının təşəbbüskarı olub. Görkəmli alim onlarca elmlər namizədi və doktoru yetişdirərək respublikamızda və onun hüdudlarından kənarda Azərbaycan yarımkeçiricilər fizikası məktəbinin nəyə qadir olduğunu sübuta yetirib. O, nailiyyətlərinə görə 1971-ci ildə akademik S.Vavilov adına qızıl medalla təltif olunub. Azərbaycan dilində müvafiq sahə üzrə ilk elmi kitabın (1952-ci il), 20-dən çox monoqrafiyanın, 500-dən çox ixtiranın, onlarca dərsliyin, mindən çox elmi məqalənin müəllifi olan Həsən Abdullayevin iki ixtirası ABŞ-da və Fransada patent alıb.

Görkəmli elm xadimi müasir Azərbaycan elminin tarixində yarımkeçiricilər fizikası sahəsində dəyərli tədqiqatlar aparıb və özündən sonra bu işi uğurla davam etdirən onlarca istedadlı fiziki birləşdirən məktəb yaradıb. Bu məktəbin yetirmələrinin yarımkeçiricilər fizikası sahəsində əldə etdiyi elmi nəticələr dünyanın məşhur alimləri tərəfindən təsdiqlənib. Azərbaycanın istedadlı fizikləri və mütəxəssisləri bu məktəbin yetirmələri olublar.

Akademik Həsən Abdullayev ötən əsrin 1970-1980-ci illərində ulu öndər Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə ümummilli strateji vəzifələrin, o cümlədən elmi quruculuq işlərinin həyata keçirilməsində AEA-nın prezidenti kimi ən fəal mövqedə duran şəxslərdən biri olub. O, bu elm mərkəzinin maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi, akademiya institutlarında fundamental tədqiqatların genişləndirilməsi, elmi nəticələrin nəzəri cəhətdən yüksək səviyyədə işlənməsi ilə yanaşı, respublikanın müxtəlif təbii sərvətlərinin daha dərindən öyrənilməsi və elmin iqtisadi səmərəsinin artırılmasına yönəldilən kompleks tədqiqatlara da üstünlük verib. H.Abdullayev tükənməz enerjisi, məqsədyönlü fəaliyyəti ilə daim gənclərə örnək olub. O, ixtisasından asılı olmayaraq gənc alimlərin fəaliyyəti ilə həmişə maraqlanıb, onlara qayğı, maddi və mənəvi yardım göstərilməsini özünə borc bilib. Alim ömrünün 50 ilindən çoxunu yarımkeçiricilər fizikasına və biofizikaya həsr edib, bu sahə üzrə yüksək elmi kadrlar hazırlayıb.

Dünyaşöhrətli alim 1993-cü il sentyabrın 1-də Bakıda vəfat edib. Akademik Həsən Abdullayevi tanıyanlar onu parlaq şəxsiyyət, görkəmli alim kimi daim xatırlayırlar.

Mətndə səhv varsa, onu qeyd edib Ctrl+Enter düyməsini basaraq bizə göndərin.