Kurrikulum ve tehsil
Ailədə uşağın doğulması valideynlər və digər ailə üzvləri üçün fərəh mənbəyi, yeni 1 həyatın başlanğıcıdır.Bundan sonra aildədə mühit dəyişir, ailədaxili münasibətlərdə övlad mərkəzi mövqedə durmaqla, ailə münasibətlərinin möhkəmlənməsi, qarşılıqlı məsuliyyətin yüksəlməsinin şərtləndirir və ailənin yeni qayğıları meydana çıxır.Gənc ailədə ilk uşağın doğulması ərlə arvadın adət edilmiş maraq və vərdişlərinə təsir göstərir, ailənin həyat stili kəskin şəkildə dəyişir-ərlə-arva d çətin və sehrli valideynlik-ata-ana-rolunun ifaçısına çevrilir.
usaq psixologiyasi ii nesr
apvCildlmrqQrbMtbsi Aqlsgrk.,No:17,Xtairayonu,Bak,Azrbaycan Tel:(+99412)3748343 QafqazUniversitetiElmiurasnn05.05.2011cIil,2011/105.05saylmriil Universitetnriolaraqapolunmasnaqrarverilmidir. BukitabnAzrbaycandanrhquqlarQafqazUniversitetinaiddir. Mllifinicazsiolmadanqismnvyatamamnyenidnnrolunabilmz. HseynXlilov,2012. QafqazUniversiteti,2012. ISBN:9789952468045 IINr:QafqazUniversiteti,2012.
QafqazUniversiteti nvan:AZ0101,BakSumqaytossesi,16ckm.Xrdalanhri,Bak,Azrbaycan Tel:(+99412)4482862/66,Faks:(+99412)4482861/67 email:[email protected];www.qu.edu.az
MndricatXlas . vi zet. vii . viii Abstract . ix Giri . 1 Mqddim. 3 Kitab haqqnda . . 7 Dnyaya insan glir . 13
I FSL. Yeniyetmlik dvrn bax. 171.1. Psixoseksual inkiaf nzriyysi. 17 1.2. Erik Erikson v psixo-sosial inkiaf qaydas . 201.2.1. Eriksonun inkiaf mrhllrinin qarladrlmas. 21 1.2.2. Eriksona gr psixo-sosial inkiaf dvrlri . 21
1.3. Maslov v tlbatlar iyerarxiyas . 25 zn yoxlamaq n sual v taprqlar . 27 dbiyyat . 27
II FSL. Xarakter v xasiyyt . 292.1. Xarakter . 29 2.2. Xasiyyt. 34 zn yoxlamaq n sual v taprqlar . 36 dbiyyat . 36
III FSL. xlaq trbiysi. 373.1. Uaq v yeniyetmlrin xlaq trbiysi. 37 3.2. Uaqlara inam hissi alamaq. 40 3.3. xlaq trbiysind rol ala bilm (tmsil etm) v Empatiya haqqnda . 47
Ntic. 49 zn yoxlamaq n sual v taprqlar . 52 dbiyyat . 52
IV FSL. Koqnitiv inkiaf dvrlri. 534.1. Piajey gr Koqnitiv inkiaf dvrlri . 53 4.2. yalara aid ediln urluluq hissi . 55 4.3. Jan Piajenin Koqnitiv mrhllr mliyyat. 57 4.4. Piajenin koqnitiv inkiaf mrhllri . 584.4.1. Sensor-hrktli mrhl . 59 4.4.2. mliyyatqaba mrhl. 60 4.4.3. Konkret-mliyyat mrhlsi . 61 4.4.4. Formal mliyyat dvr. 63
zn yoxlamaq n sual v taprqlar . 68 dbiyyat . 68
V FSL. Uaq tlimi. 695.1. Uaq tlimi. 695.1.1. Uaq trbiysind tlim nmunlri. 70
5.2. Uaq xsiyytin hrmt . 71Nal. 72
5.3. Uan inkiafnda psixoloji xsusiyytlrin rolu . 75 5.4. Emosiyalar . 85 5.5. Uaqlar da stres d bilirlr. 88 5.5. Aildaxili davranlar . 935.5.1. frat drcd qoruyucu v mdaxil edn ata-ana davranlar. 93 5.5.2. frat drcd avtoritet v mdaxili ana-ata davranlar. 94 5.5.3. caz vern davran. 95
zn yoxlamaq n sual v taprqlar . 98 dbiyyat . 98
VI FSL. Uaqlq dvr davran problemlri . 996.1. Hirs . 99 6.2. Qsqanclq . 101 6.3. Barmaqmm . 1056.3.1. Barmaqmm vrdii qarsnda ana-atann edcyi n salam yanama ndir. 105
6.3.2. Barmaqmmnin aradan qaldrlmas n grln tdbirlr . 106
6.4. Drnaqyem . 107Tkliflr. 108 Valideynin hdsin dn vziflr . 109 Alternativ yol . 109
6.5. Yalan danmaq . 110Yalann nvlri. 111 Xsusiyytlri . 112 Sbblr. 113 Tkliflr. 115
6.6. Valideynlr trbiy il bal tvsiylrimiz . 117 6.7. Kiik yal uaqlarda traf mhitl tmasdan yaranan suallar . 118 6.8. Kiik yal uaqlarda diqqt . 123 6.9. Kiik mktb yal uaqlarda idrak proseslri. 124 zn yoxlamaq n sual v taprqlar . 131 dbiyyat . 131
VII FSL. Uaq v yeniyetmlrd davran pozuntular. 1337.1. Qorxu hisslri (sosial fobiya) . 1337.1.1. Sosial qorxunun agirdlrd yaratd ks tsirlr. 135 7.1.2. Uanz mktb getmkdn qorxurmu? . 136 7.1.3. Valideynlr bu vziyyt uaqlardan vvl hazr olmaldr. 136 7.1.4. Mktb qorxusu ndir? . 137 7.1.5. Mktb qorxusuna tutulan uaqlar n valideynlr n etmlidir? . 1387.1.5.1. Mktb qorxusuna tutulan uaqlar n aillr n etmlidir. 139 7.1.5.2. Valideynlrin uaqla birlikd drs girmyi doru bir davrandrm. 139
7.1.6. Mllim n etmlidir? . 139 7.1.7. Baada ilk gn stresindn nec yaxa qurtarmaq olar? . 140 7.1.8. Adaptasiya prosesi. 140 7.1.9. Tapr hlletm msuliyytinin yaradlmas. 140 7.1.10. Uaqlarn mktb hazrlamaq n aillr n ed bilr? . 141 7.1.11. btidai mktb balaman saslar nlrdir. 141
7.2. Diqqt atmazl v hiperaktivlik. 1427.2.1. Xsusiyytlri . 142 7.2.2. Yaranma sbblri. 143 7.2.3. DHP-li uaqlarda davran xsusiyytlri . 144 7.2.4. Diqqt atmazlnn msbt v mnfi chtlri . 146
zn yoxlamaq n sual v taprqlar . 147 dbiyyat . 147
VIII FSL. Yeniyetmlik dvrn bax. 1498.1. Yeniyetmlrd tlim faliyyti v idrak proseslrinin inkiaf . 149 8.2. Yeniyetm n hiss edr v nec davranmaq istyr. 151 8.3. Yeniyetmlik dvrnd yaranan ruhi sxntlar. 152 8.4. Yeniyetmlik dvrnd n ox ba vern hycan nvlri. 1538.4.1. Qorxu. 153 8.4.2. Hycan. 153 8.4.3. Qzb. 153 8.4.4. Ruh dknly: . 153 8.4.5. Yax ki etdim mrhlsi . 154
8.5. Yeniyetmlik dvrndki emosional davranlarn sbblri . 155 8.6. Yeniyetmlikd qli inkiaf . 155 8.7. Nsillraras uzlama. 1578.7.1. Yeniyetmnin fikirlri . 157 8.7.2. Yeniyetm v valideyn mnasibtlrindki hallar. 158
8.8. Mnvi mnasibtlrin yaxladrlmas . 159 zn yoxlamaq n sual v taprqlar . 160 Mntiqi testlr (istisnalar yolu). 160 dbiyyat . 163
Uaqlarn yuxulara bax. 164TESTLR. 187Test 1.1. rad gcnn znqiymtlndirmsi testi . 187 Test 1.2. Dzmllyn qiymtlndirilmsi . 188 Test 1.3. nadkarln qiymtlndirilmsi. 189 Test 1.4. srarlln qiymtlndirilmsi . 190 Test 1.5. Sosial csart metodikas . 192 Test 1.6. Aqressiv davran metodikas . 193 Test 1.7. Mtkkilliyin qiymtlndirilmsi . 196 Test 1.8. Diqqtsizlik dahilik niansidir . 198 Test 1.9. znz hakim olma bacarn! . 200 Test 1.10. znz inam sviyyniz . 202 Test 1.11. znz qiymt vermniz . 204 Test 1.12. Siz intravertsiniz, yoxsa ekstravert. 206 Test 1.13. Siz lidersiniz. 208 Test 1.14. Siz utancaq insansnz? . 210 Test 1.15. Sizin hyat qavraynz. 212 Test 1.16. Sizin intuisiyanz . 214
Test 1.17. Uura doru motivasiya drcsi . 216 Test 1.18. Xarakteri tyin etm testi. 217 Test 1.19. Uaq v yetkinlik yana atan gnclrd diqqt atmazln myyn etm testi . 219
Kitabn yazlmasnda istifad edilmi dbiyyat . 223
XlasKitab uaqlq v yeniyetmlik dvrnn sosialpsixoloji problemlrini aradran vsaitdir. Burada uaqlq v yeniyetmlik dvr mxtlif inki af mrhllrin blnb, hr mrhl n konkret problemlr gstril midir. Vsaitd nkiafdvrlrin bax,Uaqtlimi,Xarakterv xasiy yt, xlaq trbiysi, Uaqlq dvr davran problemlri, Uaq v yeniyetmlrddavranpozuntular,Yeniyetmlikdvrnbaxkimi biroxhmiyytlimvzulartraflkildzksinitapm,bumvzular konkretnmunlrl,sadkildizahedilmidir. xlaq trbiysi v uaq tlimin ayrlm hisslrd dzgn xsiyyt yetidirmkndyrlimslhtlrverilir. Kitab nmunlr, illstrasiyalar, killr v cdvllrl zngindir. Hr fslin sonunda veriln sual v taprqlar oxucunun yrndiklrini mh kmlndirmyimkanverir.Ayrcabirfsilistestlrnayrlb. Psixologiyannmasirnailiyytlrindnistifadolunaraqtoplanmv trtib edilmi vsait ailuaq trbiysind n mhm frdlr olan vali deynlr,metodistlr,alivortaixtisasmktbmllimlrivgenioxucu ktlsinnzrdtutulmudur.
zetBukitapocuklukveergenlikdnemininsosyalvepsikolojikproblem lerini aratrmaktadr. Kitapta ocukluk ve ergenlik dnemi eitli aama laraayrlm,heraamaiinkesinproblemlergsterilmitir. Kitaptankiafmerhalelerininincelenmesi,ocukeitimi,Karak ter ve huy, Ahlak terbiyesi, ocukluk dnemi davran problemleri, ocuk ve ergenlik dnemindeki genlerde davran bozukluklar, Er genlik dneminin incelenmesi gibi birok nemli konu geni biimde ele alnm,bukonularrneklerlesadebirbiimdeaklanmtr. Ahlakeitimiveocukterbiyesineayrlmksmlardadorukiilikye titirmekiindeerlinerilersunulmutur. Kitap,rnekler,ilstrasyonlar,resimlervetablolarlazengindir.Herb lmnsonundayeralansoruvedevlerokuyucununrendiklerinipeki tirmesinisalamaktadr.Birblmisetmyletestleriinayrlmtr. Psikolojinin ada baarlarndan yararlanlarak bir araya getirilmi bilgilerin topland bu kitap aileocuk terbiyesinde en nemli fert olan ebeveynler, metodisyenler, okul, lise ve universite retmenleri ve geni okuyucukitlesiiinhazrlanmtr.
AbstractThisbookcoversresearchstudiesrelatedtosocialpsychologicalproblems in childhood and adolescence. The period of childhood and adolescence have been divided into development stages for which concrete problems havebeenidentified. Among the subjects included in the book are: An Overview of Development Stages, Child Education, Character, Moral Education, BehavioralProblemsinChildhood,BehavioralDisordersinChildhoodand Adolescence, Overview of Adolescence, etc. The topics, all of which are obviouslyofutmostimportance,havebeenstudiedindetailwithconcrete examplesinanuncomplicatedfashion. The book offers suggestions in order to bring up a wellformed characterinchaptersMoralEducationandChildrenEducation. The book is rich in examples, illustrations, pictures, and tables. The questions and assignments provided at the end of each chapter helps reinforcetheinformationacquired.Thereisalsoanappendixfortests. Thebookhasbeenwrittenutilizingcurrentachievementsofpsychology, and is considered for parents (that play a significant role in childrens education), curriculum coordinators, secondary and high school teachers, academicians,andalargereadergroupingeneral.
nsandnyayagldikdnsonrarngirngdnsediyi,atan,anantan d,heyvanlarfrqlndirdiyiandanmxtlifpsixolojiproblemlrlqar lar. Amma uaqlqda valideynlrimiz bizlri inandrmaa alr ki, bel bir problem yoxdur, hr ey qaydasndadr. Biz bydkdn sonra psixi, yaxud psixoloji xstliyimizi dil gtirmkdn kinirik. trafdaklarn tnsindn qorxuruq. nki ksriyytimizd bu cr fikir formalab ki, psixoloqamracitednlrdlidirlr,onlardanuzaqdurmaqlazmdr. nsanlarn bu cr tnlrdn kinrk psixoloqlara mracit etmm lrionlardaolanproblemlriazaltmr,ksingngndndahadadrin ldirir v sonu he d rkaan olmayan ciddi fsadlara gtirib xara bilir.Buisbizpsixoloqlarnarahatedir,bizidnmyvadaredir.Allah insaninsanayardmetmk,xeyirxahliniuzatmaqnyaradb.nsanlar psixologiya elminin kmkliyi il bu cr blalardan yaxa qurtarmaa a lrlar. Biz psixoloqlar real hyatda ba vern tinliklri, problemlri, bu problemlrinnecvndnqaynaqlandnaradrbqrupladraraqvax tndahllolunmasnehtiyacolanlaraplanlarqurmaakmketmy alrq. Btn bunlarn sonunda bir d z iimizl, tcrbmizl insan lardapsixologiyayaqarformalaanyanltsvvrlriaradanqaldraraq onlarayaxndankmklikgstrbilrik. Mhz bunlar nzr alaraq, bu kitabn yazlmasna ehtiyac olduuna, onuninsanlarafaydavercyininanaraqglckdcmiyytimizsalam xsiyytvvladbxetmkndyrlibirvsaitkimiistifadedildiyi zamanvaxtnboagetmycyinminolmaqistrdik.
Hrmtlioxucular! Yaamaq, aradrmaq, yrnmk v grdklrimizi, yrndiklrimizi baqalarilpaylamaqzmzbaxanynilinsanlmzn,dahageni mnas il insan olmamzn gryi v tbii nticsi, cmiyyt hyatna baxanynilisvtndalqborcumuzdur.grbizdnvvlkinsillr bualimqsd,lviqayylaqeydyanasaydlarondanbugnksosial elmi nailiyytlr, n d inkiaf etmi insan cmiyytlri olmazd, hr yeni doulan nsil zndn vvlkilrin kediyi mrhllri yenidn qt etm zrurti il qarlaar v insanlar illrin, srlrin tb kemsin baxma yaraqmyynbirsrhddnsonrabirqarbelirligedbilmzdilr.Bu prinsip bizi hat edn fiziki alml laqdar elmlr aid olduu kimi, daxiliruhi almimizl laqdar elmlrd d eynidir. nki insan kainatn kiildilmi bir nmunsi olduu kimi kainat da sanki bydlm bir insandr. nsann daxili, hissimnvi almin myyn mhdud bir daird qiymtvernvbirsryaxnhkmsrnmqsdlimlumidealogiyabir oxsahdolduukimipsixologiyasahsindddnnbeyinlrimy yn bir rivy alm, bu rivnin knarndak yeniliklr qaplarn balamd. Odur ki, uzun illr baqa lklrd bu sahd aparlan tdqi qatlardan, ld olunan elmi nailiyytlrdn demk olar ki, uzaq qalmq. Sonillrdbuqaynaqlardanistifadetmnnsibalasada,hlbuisti qamtdgrlckoxilrvar. 1991ci ilin 18 oktyabrnda lkmiz z tarixi mstqilliyin qovudu. Mstqillik dvrnn ilk illrind ox ar snaqlarla zz qalan Azr baycan cmiyytind yeni psixoloji problemlr meydana glmy balad. lkd gedn uzunmddtli mharib, keid dvrnn acnacaql prob lemlri, mstqillikdn sonra Azrbaycann dnyaya inteqrasiyas v bu inteqrasiyaillaqdar,srhdlrindnyayaalmas,dnyadagedns
rtli qloballamann mnfi tsirlri cmiyytimizd yeni problemlrin ya ranmasna gtirib xard. ctimaisiyasi raitin dyimsi il cmiyytd problemlrinmahiyytidyidi. Psixoloji problemlrin artd bir dvrd psixologiya elmin olan ehti yacdahadaartmdr.granadilimizdbuelmsahsininmxtlifprob lemlriil balkitabv jurnallarapedilms,butlabatdnilmyck vnticd yaxnglckdyenisosialpsixolojitinliklrmeydanagl ckdir. Btn bunlar nzr alaraq, iimdki byk narahatlq bizd milli psixologiyaelmimizinyeniproblemlrininaradrlmasvyenidnilnil msifikrinimeydanagtirdi.linizdkibukitabmhzofikirvdnc lrinmhsuludur. Bukitabnyazlmasndanmdmqsdlrdnbiri,blkdbirincisi, maariflndirmmissiyasnzrimizgtrrk,valideynvvladarasn da nsiyytin mhkmlndirilmsi n dzgn trbiy sullarnn, uaq v yeniyetmlrd mahid olunan davran pozuntularnn, onlarn ya ranmasbblrinin,cmiyytdbavernsosialpsixolojiproblemlrinv onlarnailquruluuna,aillrinidaretmsisteminmnfitsirlrininz xarlmasvAzrbaycancmiyytintqdimolunmasdr.Mhzbumq sdlelmiaradrmaaparmaqn2008ciildstanbulhrin getdim. Biroxuniversitetlrin(stanbul,Fateh,YeddiTpvs.)uaqvyeniyet mlrl bal kafedra v laboratoriyalarnda oldum. Burada Qrb lkl rinin, hminin d Trkiynin znn bu sahd alan psixoloqlarnn tdqiqat ilri v tcrblri il tan olmaq imkan qazandm. Geri dn dkdn sonra ld etdiyim bilik v tcrblrin toplanmas v mvzu il balzfikirlrimindlavedilmsiilbukitabrsygldi. TqdimolunanUaqvyeniyetmlrininkiafnnsosialpsixolojim sllri kitab cmiyytimizd uaq v yeniyetm problemlrini psixoloji konteksd aradran bir sr sciyysi dayr. Kitabda iqlandrlm m sllrzaktuallilmasirdvrmzduaqlarntrbiyysindqarya xan bir ox problemlrin hllind sas istiqamtlndirici funksiyan ye rin yetir bilr. srd uaqlq v yeniyetmlik dvr ayrayr mrhl lr blnm, hr mrhl n xarakterik olan problemlr v onlarn hlli yollar qeyd edilmidir. Bundan baqa, Jan Piajenin Koqnitiv inkiaf dvrlrihaqqndanzriyysi,uaqlarnyuxularabax,formalmliyyat mrhllri, uaqlarn yalara aid ediln urluluq hissi, elc d uaq tlimi,tlimnmunlri,uaqlqdvrdavranproblemlri,uaqvyeni yetmlrddavranpozuntular,diqqtatmazlvhiperaktivuaqlar 4
haqqnda mhm mlumatlar verilmi, uaq v yeniyetmlr frdi ya namatrzikonkretnmunlrlgstrilmidir.Kitabdaksinitapanuaq lq v yeniyetmlik dvrlrin aid olan psixoloji aspekli mxtlif baxlar oxucunun bu mvzular trafnda daha geni mlumata sahib olmasna kmkedir.Bundanlav,yeniyetmlikdvrnkeiddbavernpsixo loji problemlr, habel bu sahd yaranm atmazlqlar haqqnda elmi srlr yazm bir ox alimlrin nzriyylrindn, tdqiqatlarndan bh rlnrkgldiyimmyynqnatlrdkitabdazksinitapmdr.Uzun illrrzindpedaqojivpsixolojisosialsahdfaliyytimdnvelmiara drmalarmdanldetdiyimnticlridbukitabdasizlrlpaylamam. Hmcinin insanlarn psixi salamlnn formaladrlmas, qorunmas v mhkmlndirilmsi, myyn psixi xstliklrin qarsnn alnmas yollarndakitabdaqeydetmyalmam.Tlimvtrbiyyayrlm fsillrvalideynlrvmllimlrnxsusilfaydalolabilr.Kitabnbu hisssindailuaqtrbiysindvalideyninmsuliyytixsusilnplana kilmidir. rqvQrb,elcd Azrbaycanpsixoloqalimlrininmxtlifmv zulardak fikirlrinin mqayisli kild qeyd olunmas il kitab daha d yrlihalaglmidir. Kitabn hazrlanmasnda dnya hrtli mxtlif psixoloq alimlrin kitablarndan da istifad edilmidir. Trkiynin stanbul Universitetinin mllimlrindn dosent Gl endilin ocuk, Ergen v Anne Baba, dosentTevfikaTunaboylukizinPsikanalizKonumalar,nnUniver sitetininmllimlrindndosentAlimKayannEitimPsikolojisivJean PiajeninChildConceptionoftheWorldkitablarndanistifadedilmidir. Busrd,sasn,Azrbaycan,TrkiyvQrbalimlrinin(.Ddyev,R. liyev, M. Hmzyev, . Aayev, S. Seyidov, . lizad, K.Krimov, . Bayramov, B. liyev, .Qdirov, . E. zgven, M. Bozda, E. Gngr, J. Piaje,B.Rogers,S.E.Taylor,D.Sears,V.Quinn,P.Ricevs.)uaqvye niyetmlrin inkiaf dvrlri il bal apardqlar aradrmalara istinad edilmidir. Onu da xatrladaq ki, kitabda istifad olunan qaynaqlarn v dbiyyatlarnrealhyatdaolanpsixolojiproblemlrinhlliistiqamtind daha dolun v aydn, elc d dyrli fikirlrin formalamasndak rolu tkzibedilmzdir. Burada yer alan mvzularn qabaqcl lklrin aparc psixoloqlarnn tcrb v nzriyylrin saslanmas mid etmy sas verir ki, kitab cmiyytimizdgedndnyayainteqrasiyaprosesinzmsbtbhrsini verckvonuninkiafetmicmiyytlrsrasnadaxilolmasndaha yaxndankmklikgstrckdir.
Buvsaitvalideynlr,trbiyilr,psixoloqlar,alimktbtlblriv mumiyytl,genioxucuktlsindyrlibirqaynaqdr. Kitab hm d yeni ail hyat quran, yeni vlad sahibi olan gnclr vlad bytmkd Yol xritsi olma kimi istiqamtlndirici funksiyan yerinyetirbilr. Kitabnrsyglmsinddyrlimslhtvtvsiylriilkmklik gstrnQafqazUniversitetiAzrbaycandilivdbiyyatblmsininm diri, filologiya elmlri doktoru, prof. Akif Hseynliy, Thsil Problemlri nstitutununbmdiri,psixologiyaelmlridoktoru,prof.Ramizliyev, AzrbaycanDvltPedaqojiUniversiteti,mumipsixologiyakafedrasnn mdiri prof. bdl lizady, psixologiya elmlri doktoru, prof. Krim Krimova,stanbulUniversitetipsixologiyafakultsi,inkiafpsixologiyas blmsinin rhbri, psixoloq dos. dr. Gl ndil v stanbul Universiteti dbiyyat blmsi, psixoloq dos. dr. Tevfika Tunaboyluya tkkrlrimi bildirirm. Qafqaz Universitetinin mllim v mkdalarndan Rfiq Zeynalovaya,Nailsgr,CeyhunMikaylova,SahibKazmova,Heydr Abdullayev, Azad Himovaya, Reyhan Slimovaya, Afr brahimova v aada adlar kiln bir qrup tlb heytin Anar Mhrrmliy, Aytn hmdovaya, Ayaz sdova, Qafur Abbasova, ingiz brahimova, BaharMustafayevaya,Elinbrahimova,NzrliTurala,AzrMhrrmova, hmd hmdova, Qiyas Hseynova, Fuad Mmmdova, Knl Hacye vaya, Nail Mehdiyevaya, ahnaz Qocayevaya, Tnzal liyevaya, Xalid Nuriyev, Elvin Rhimova, Xdic smaylovaya, Kmal Soltanovaya, Tran Nrimanovaya,Gll Bayramovaya, XyyamNamazova,Yasmn SfrliyvQdirZeynalovakitabnhazrlanmasvtrtibatndakyardm larna gr, elc d kitabn rsm ilrind gstrdiyi kmkliy gr Qafqaz Universitetinin tlbsi Zaur Abbasova z drin tkkrlrimi bildirirm. HseynXlilov
Hr ey zmzdn asldr; glcyimiz bu gnmzdn, vladmz trbiymizdn,agirdvtlblrimizthsilimizdn.Birszl,sabahnt mlibugnnnecqoyulmasndanasldr. Btnhallardamrkzd sabahnqurucusuolanuaqdurur.Hrey buuanmnviyyatnistiqamtlndirnpsixologiyasndanasldr. nki bu gn yax trbiy olunmu gnc sabah cmiyyti qabaa aparan liderdir. Hmin lideri yetidirmks birbaa psixologiya elmi il laqlidir. Bu mnada hmin liderlri yetidirn valideynlrin zrin bilavasit msuliyyt dr. gr valideynlr sosialpsixoloji chtdn mlumatl olsalar, uaqlarla frdi mnasibt asan v daha faydal kild hyatakeirilbilr. Uaq v yeniyetmlrin inkiafnn sosialpsixoloji msllri kitab uaqv yeniyetmlrin psixolojixsusiyytlrindnbhsedir.Bukitabn olduqca tin bir sahni hat etdiyini nzr alsaq, yazar n byk fdakarlq tlb olunduu aydn olur. Mhz bu msuliyytli ii zrin gtrn, onun rsy glmsi n bir ox aradrmalar aparan Hseyn Xlilov yazlm kitabla zrin byk msuliyyt gtrr. Bu mnada onunmyiniykskqiymtlndirirvminntdarlmbildirirm. Burada yer alan mvzularn qabaqcl lklrin aparc psixoloqlarn tcrbsin v nzriyysin saslanmas onu gstrir ki, kitab cmiyy timizdgedninteqrasiyaproseslrinidahadasrtlndirckvonunin kiafetmicmiyytlr srasnadaxilolmasnbykkmklikgst rckdir. Prof. lizadPedaqojiuniversitetinmumi psixologiyakafedrasnnmdiri 23.11.2009
HseynXlilovunmllifiolduuUaqvyeniyetmlrininkiafnn sosialpsixoloji msllri kitab psixoanaliz gz il qiymtlndirmk istyirm: xsiyytinformalamasndauaqlqdvrnnnminihrbirsrin dvurulayanZ.Freydgnclrliaparanpedaqoqlaradatsiretmidir. O dvrd gnclrl i aparan pedaqoqlar, gnclrin normal v qeyriadi davranlarilnecbirxsiyytsahibolduqlarnbaadmyalr dlar. Hr iki metod uaq v gncin davranlarnn baa dlmsind ictimaiyyt v klinikann birlikd ilmsinin faydal olaca nticsin glinmivbuistiqamtdaparlanilrgetdikcartmdr. nsananadanolandanbalayaraquaqlq,hddibludvrn,ora dan da gnclik dvrn uzanan inkiaf mddtind frqli nqtlrdn tdqiqednpsixoanalizvthsilpsixologiyasnnortaqobyektivardrki, budainsandr. Thsilpsixoloqlaruanoandakhalilmulolarkn,psixoanali tiklr xsiyytin davran il maraqlanrlar. Z.Freyd pedaqogika il psi xoanalizin birbirin tsir etdiyindn bhs edrk pedaqoqlarn iiyl d maraqlanm v 1920ci ildn balayaraq psixoanaliz v mdniyyt ara sndalaqdndahaoxantropolojibirdnc il laqsiistiqamtind inkiafetdirmidir. Bu dnc hr iki metodun ttbiqinin mmkn olmadn irli s rnlrdbircavabolmudur.xsiyytfikrizrinddayananvbuisti qamtdbtninsanlarlalandncninnecortaqnqtsiolabilr? Cavabisoxsaddir:hragirdinbirbirindnfrqliruhdnyasvsinif xaricindfrqlidavranlarvardr.Elisbufrdlreynitrzdyanama vonlarlansiyytqurmanecolabilr?sastinlikburadanirliglir. Hr agird ayr bir dnyadr, amma tin bir vziyyt olduunda: ms ln,hddibululaglnsxntzaman,mumisbblrsnaraqdavra nlarn haql gstrmk istyrlr. Burada tlimatnn rolu bir mnada eyni il psixoanalitikin roluna oxayr ki, hadislr hakim olsun, ruhi davranlarnda mhkm dayansn. Pedaqoq hm nnvi olan qoruma a,hmduaqvgncdkiyeniolankfetmyalacaq,frqliolana dazrrvermyck.Bax,buipsixoanaliziniinoxayr.Tlimatlarn valideynvuaqarasndakbuvasitilikrolupsixoanalizinnzriyana mametoduildstklnrs,dahadafaydalolacanainanrq. Dos.Dr.TevfikaTunaboylukizstanbulUniversitetidbiyyatblm 10mart,2009
Salam cmiyy yolu salam uaq bytmkdn keirUaqlarbiryandanxsiyytolmaqnbtnpotensiallarnortaya xarmaaalarkn,biryandandaiindyaadqlarcmiyytinmnvi dyrlrini v nnlrini yrnmkddirlr. Onlarn gstrdiklri frdi inkiafsylriilictimaitlblrarasndamxtlifproblemlrinmeydana xdistisnadeyil.Mhzbubaxmdan,badavalideynlrolmaqrtiil trbiyilrin, tlimatlarn v laqdar tkilatlarn zrin ciddi bir msuliyytinddynunutmamaqlazmdr.Bumqamdabirinata larszn xatrlamaq yerin dr:Uantlimv trbiysidoumun dan 20 il vvl balayr Bu sz, salam uaq bytmk n vvlc valideynlrin v cmiyytin urlandrlmasnn vacibliyini vurulayr. Hqiqtn d, uaqlarn keirdiklri ya dvrn uyun inkiaf xsusiy ytlrini, onlarn ehtiyac v qabiliyytlrini biln hssas valideyn v tlimatlar olmaldrki,birtrfdnuaqlarn salambymsin,digr trfdndsalambircmiyytinformalamasnaxidmtetsinlr. Uaq v yeniyetmlrin inkiafnn sosialpsixoloji msllri kitab tambumqsdxidmtedck,uaqvgnclrininkiafxsusiyytlrini, yaadqlar problemlri v onlarnsbblrini, hlliyollarnortayaqoya caqvbuproblemlrdnbyklrinxbrdarolmasntminedbilck sviyydhazrlanmqiymtlibirmaterialdr.Bukitabnbadavalideyn lr v tlimatlar olmaq rti il, mvzuyla laqdar btn tkilatlarn uaqvgnclribaadmlrinkmkiolacanainanram. Hseyn Xlilov bu mvzuda yazlm bir ox mnblr mracit etmidir.OnunmllifiolduuUaqvyeniyetmlrininkiafnnsosial psixolojimsllrikitab,eynizamanda,thsilsahsind yetinagird v tlblrndhatlibirmnb olacaq v busahd mvcudolan boluu dolduracaqdr. Hseyn Xlilovu gstrdiyi bu vzsiz xidmtin grsmimiqlbdntbrikedirm. PsixoloqDos.Dr.GlndilstanbulUniversiteti,PsixologiyaFakltsi, nkiafPsixologiyasBlmsininRhbri, 25Yanvar,2009
Bizim Hseyn mllim!rq sosialflsf tliminin sas mumildirici tezislrindn birin gr, qeyrikamil mnlrdn(xsiyytsizlik!) ibart kamil cmiyytin mvcudluuna, htta n mkmml sosialsiyasi v hquqiinzibati tsi satlar vasitsil bel nail olmaq mmkn deyil. in filosofu An Sinyann snaye cmiyyti kimi xarakteriz etdiyi Qrb sivililaziyasnn son yzillikinkiaftarixi,baqaszl,sosialtrqqininQrbmodelivonun meydanaxardqlobalmnviyyatbhranbutezisindoruluunubir daha sbut etdi. Daxili insani mzmundan mhrum, yalnz maraqlardan ibart yeni insan tipinin (flsfi zombi) yaranmas qorxusundan indi yalnz psixoloqlar deyil, filosoflar, sosioloqlar da hycanla bhs etmk ddirlr.Briyytinne minilliksosialtrqqisininnticsikimimey dana glmi unikal xsiyyt fenomeni szn hqiqi mnasnda tarixin arxivin gmlmk thlksi il zzdir. Bel bir raitd masir ictimaihumanitar elmi dncnin v oun ayrayr sahlrinin zrin vvlki dvrlrl mqayis olunmayacaq xsusi bir msuliyyt dr: xsiyyti bhrandan xartmaq! xiyyt is he bhsiz, myyn m hitin, sosial sistemin, nisbtn lokal evrd is trbiy siteminin nticsi olaraq formalar. Onun formalamas n xsiyytdn cmiyyt, c miyytdn xsiyyt mnvi dyrlrin trlmsini tmin edn geni mnada gtrln v byk hrifl yazlmaa layiq Milli Mktb ol maldr. Biz Azrbaycan ailsind doulan krpni kamil bir xsiyyt, layiqli Azrbaycan vtndana evirmk n lazmi mktbi formala dra bilmiikmi? Genetik kodunda potensial olaraq etnikmilli dyrlri dayanAzrbaycanuannhminpotensiyasnnalmas,onunvtn daxsiyytinin mahiyytini tkil etmsi n mummilli sviyyd funksional sistem yarada bilmiikmi? Tssf ki, bu suallara tam olaraq msbtcavabvermkmmkndeyil. Oxuculara tqdim olunan bu kitab bel bir sistemin yaradlmas mis siyasnn hyata keirilmsi istiqamtind atlm bir addm olmaqla x susiaktuallqvmilihmiyytksbedir. Aradrmann qiymtlndirilmy layiq chtlrindn biri mllifin uaq v yeniyetmlrin trbiysi il bal masir dnya psixologiyasnda mvcudolanelmiyeniliklri,glinnnticlriAzrbaycanelmifikirdv riyysindaxiletmsidir.Buradavahidbirproblemtrafndadnyannn mxtlifpsixoloqlarnnmlahizlri,nzriqnatlri,praktikinticlri geniksolunmudur. Mlliffrqlifikirv mlahizlri vahidbirpixo lojiproblematikatrafnasistemliolaraqtoplamaanailolmudur.
BizzaramzdabizimHseynmllimdediyimizpsixoloqHseyn Xlilovuoxdantanyrq.Hseynmllimsadcbirpsixoloqdeyil,dav ran, rftar, insanlarla mnaibti, arya hssal, insan qlbinin d rinliklrin nfuz etmk qabiliyyti il xsiyyti iq halsin brnm birinsansrrafdr.Yaxpsixoloqolmaqnpsixologiyaelmininnzri bilik arsenalna drindn bld olmaqla yana, smimi insan olmaq da sasrtdir.BizbunuilknvbdQafqazUniversitetininpsixoloquHseyn mllimin timsalnda grdk. Ona mracit ednlrin, onunla drdini blnlrin irisind universitet rhbrliyindn tutmu, mllimlr, tlblr, texniki heyt qdr n mxtlif zmrni tmsil edn insanlar vardr.Blio,hamndostu,nsasisqlbsirdadr.Onunlashbtdn sonra hr ks znd daxili bir rahatlq, yngllk hiss edir. zndn tbssmhezamanskikolmayanHseynmllimsankihamnndr dini, problemini, arsn z canna kir. Blk d buna grdir ki, bu tbssml hrd, xsusn baxlarda bir kdr d sezilmkddir. Vaxtil Nobel mkafat laureat Markes yazrd ki, insan zab haqqnda dnmyqoymayanbdbinliklbirlnfrdiyytixudpsndliyinhe bir faydas yoxdur. ndi biz cmiyytd frdiyyti xudpsndlikdn qaynaqlanan bdbinliyi dahi kdri, Fzuli mdrikliyi kimi nmayi etdirnlrteztezrastglirik.Hseynmlliminbuqdrproblemlri risinddaimnikbinliyiMarkesindediklrinitamamiltsdiqedir. Btn bu sadaladmz chtlr bir insan kimi d kitabda qaldrlan problemlrdndanmaamnvihaqqvslahiyytiolduunubirdaha tsdiqlyir.Nxoki,kitabdabumnvislahiyytvhaqlamnvim suliyytinsrhdlriharmonikolaraqbirbirinitamamlayr. SrxanAbbasoluFilologiyaelmlrizrflsfdoktoru, AMEAReyastHeytininbaelmikatibi
Bu gn dnyada onlarca konflikt vardr, insanlar bu konfliktlrin z mindbirbiriilinsanlaziddkildrftaredir,bununladaortaqm dniyytlriqarqaryaqoyurlar.Konfliktlrinortayaxmasbblrin nzrsalndqdainsanlarnzmnliklrinduzaqlaaraq,birbiriilxla qaziddolanhrktlrlrftaretdiyini,qarlqlsbir,hrmtvanlay gstrmkdnoxuzaqdaqaldnnahidioluruq. Buqardurmalarnsbblriniaradrdqdaslindslqardurmann cmiyytd v bu cmiyyti tkil edn aild olduu grlmkdir. Hr gnonlarcaailfacisinin,aildaxiliiddtin,qadnvuaqhaqlarnnpo zulduununahidioluruq.nsanlarn,insanlnbudrciddtmeylli olmasnn sbblrin baxldnda daxili iddt zmin hazrlayan xlaq pozuqluunugrmkmmkndr. Buprobleminortadanqaldrlabilmsinuaqvgnclrinyetidi rilmsivonlaraortaqmdnidyrlrinyrdilmsioxhmiyytlidir. Bu sbbl, bizim glcyimiz olan uaqlarn v yeniyetmlrin bir kadr kimi yetidirilmsi v glcyimiz n hazrlanmas ox hmiyytlidir. Xsusilbudvrd,qloballamannzrrlinticlrindnqorunabilmk, zmdniyytimizisaxlaybglcknsillratdrabilmknuaqla rnvyeniyetmlrintrbiysinvacibvzifmizdir.Ancaqbusahdox azkitabyazlm,mqallrapolunmudur.Mnbukitaboxuduumda bu sahdki boluun aradan qaldrla bilmsi n ox faydal bir sr hazrlandnnvictimaiyytfaydalbirsrolacangrdymn adoldum.midedirmki,glckdbutiplisrlrliderlikedckv btn Trk Dnyasna iq tutacaqdr. srin mllifi Hseyn Xlilova xsusitkkrlrimibildirmkistyirm.nanramki,busrioxuyanv istifadednhrbirksmnimsmimitkkrlrimqatlacaq. Dr.RehaYlmazQafqazUniversiteti,BeynlxalqKonfliktlri AradrmaMrkzininMdiri
Uaqlar siz bx olunmu lahi hdiyydir, hr hans biryavyaxzindeyil.O,Allahtrfindnbizbx olunan n byk, n dyrli mantdir. Allah dyrli qonan dnyada sizin evinizd mskunladrd. O, krpni qorumanz n qlbiniz el bir duyu yer ldirdi ki, lazm olduu zaman dnmdn cannz bel,urundafdaedbilrsiniz.zmalnzyox,Allahn mantini qoruyursunuz. Allahdan mant almaq byk birrfdir. MhmmdBozda1
Dnyaya insan glirHr bir valideynin n byk arzusu vtnimiz Azrbaycana layiqli vlad yetidirmk v onu xsiyyt kimi formalam grmkdir. Bunun n salam mhitin yaranmas, salam trbiynin formalamas vacib rtlrdndir. Ana v ata arasnda olan qarlql hrmt, uaa mna sibtd diqqtli v nzaktli, sbrli v fqtli olmaq dzgn trbiynin sas amillrindn biridir. Elc d, uaqlarn geni potensiala malik x siyyt kimi yetimsi n onlarn dnyagrn znginldirmk v real hyatn qanunauyunluqlarna hazrlamaq v dzgn istiqamtln dirmklazmdr.Uaqdnyasbalbirsandabnzyir.Sandaarkn grrsn ki, bnzrsiz gzl rnglrl boyanm alm vardr. Uaqlar bu alminiqlglcyidir. Tvsiylr. Ail sevgi, mhbbt nuru il dolmu bir ocaqdr. Ailnin daya v davam vladdr. vladlarnn dzgn trbiy almas hr bir valideynin arzusu v xobxtliyidir. lk trbiy ana btnindn balayr. Ana vladn btn ddy gndn iql hyata hazrlamaldr. Bu hazrlq prosesi salam mhitd keirilmlidir. Doumdan vvl analq duyusunun yaratd inam hissi valideyn v doulacaq vlad arasnda msbt mnasibtlrin qurulmasna ynln hrktlrin n vacibidir. Ynianaolacaqqadnnznmnkimmsualnvermsiyerindr. Mn ana olacaam, mnim vladm olacaq v mnim ailmin xobxtliyi1
mhkmlnck. Hamil qadn analqla bal davranlarn hatsindki krplrlmnasibtquraraqsnaqdankeirmli,hatsindolanuaqlar zizlmli, xo szlr deyrk glckd ld edcyi anavlad mnasi btlrindtcrbqazanmaldr2. Hamillik dvrnd qadn dnlm bir tlim formas kemlidir. O, z n psixoloji bir sistem yaratmal v tlimi planl kild hyata keirmyalmaldr.Msln,insanmnviyyatnsafladrankitablar mtali etmli, intellektual oyunlarla mul olmal, istiraht edrkn musiqidinlmlivtrafndakpozitivinsanlarlansiyytqurmaaal maldr. Grginlik, sbilik, stres, hycan v qorxu kimi hisslr yaradan mhitdnkinmlidir.Dahaoxaqhavadaolmal,hyatyoldailxo mnasibtlr qurmaa almaldr. Eyni zamanda, qadn ail iind ba vermi neqativ hallara qar hssas yanamamaldr. Qadn hvalnda bdbinlik v ruh dknly kimi hallar pozitiv dnc il aradan gtrmlidir. El bu nqtd glckd hr baxmdan salam bir vlad bytmk mvzusunda hans yolu semyin lazm gldiyinin hmiyy tinglmioluruq.Dahavacibiisuantrbiysiilmhzhansvaxtdan mulolunmaabalamabilmkdir.Uantrbiysinkrpnindn yayagldiyiandanetibarn,htta,anabtnindbelolarknbalamaqva cibdirdesk,hedyanlmarq.Blkd,ilkvvltrbiydeyrknnyin nzrdtutulduunuqeydetmklazmdr. Birgnbirnfr,mdrikbirasaqqalnyannaglibdrdinionasy ldi:Mnimvladmvar.vladlarmnikisiqabiliyytlidir,ncs is btn kndi cana gtirib. Birinin toyuunu, o birisinin keisini our layr. He kiml yola getmir. Bilmirm n edim? Asaqqal deyir: caz verin,uananasyanmaglsin. Ana asaqqaln yanna glib hadisnin cavabn yrnmk istdikd asaqqal deyir: Sizin byk bir shviniz olub. Ana etdiyi shvi yadna salabilmir.Birqdrdndkdnsonrayadnadrki,o,ncua na hamil olan zaman knlndn nar keib. Evd nar olmadndan qonununaacnnonlarnhytindnbudandanicazsiznardrib. Qonuyaisbuhaqdahendemmidir. Hrbireyinhalallnalmaqvacibdir,deyasaqqaldillndi. Yuxarda veriln rvaytd sas mqsd odur ki, ana hrkt v dav ranlarnadiqqtlvmsuliyytlyanamal,atdhrbiraddmnyz lb, bir bimlidir. Alimlrin tdqiqatlarna gr, krp ana btnind olduu zaman, onlar arasnda psixofizioloji proses keir. Yni krp ana2
btnindyalnzbiolojiolaraqinkiafetmir,eynizamanda,ruhiolaraqana illaqyaradr. Yuxardaifadedildiyikimi,anaatannsasvzifsifiziki,psixolojiv zehnibaxmdandasalambirvladbytmkdir.Eynizamandada,ana yaadcmiyytinmdnidyrlrinivqaydaqanunlarnkrpyy rtmklglckdyaayacacmiyytinqaydalarnauyunsosialmna sibtlr qurmann yollarn yrdckdir. Uaqbytm, trbiyetm yol lar cmiyytdncmiyyt, mdniyytdnmdniyyt frqli olduun dan eyni cmiyytdki aillr arasnda da frqlr yarana bilr. Msln, Amerikal v Yapon aillr uaqlarn frqli urla bydrlr. Amerikal uaqlarnolduqcamstqilvrqabtdzmlbydlmlrininksin olaraq,Yaponuaqlarmumilikdhatsindolduqlarqruplarnmnafe lrinidiqqtalaraqvdahaaslolaraqbydlrlr.Ruslarisuaqlarn hyata individual olaraq yetidirmyi seirlr v onlarn sosial cmiyyt qatlmasna daha ox stnlk verirlr. mumiyytl, misal kiln xalq lardauaqlaraitatkarlqurumeyarolaraqalanmrvuaqlardagnc likyadvrngldikdvalideynlrinitatetmprinsiplrindnyanke irlr. Yni fqt, fdakarlq v itatkarlq kimi hisslr uaqlara az tbli olunur.
Yeniyetmlik dvrn bax
xsiyytin ya dvrlrini v psixoloji inkiaf mrhllrini yrnmk elm n hmi n vacib msllrdn biri hesab olunur. Alimlr ya dvrlriniaradrm,sonraonlarpsixolojibaxmdanmrhllrblm v hr biri n ayrayrlqda mrhllr gr thlillr aparmlar. Bu thlillri sasn Qrb alimlri il Azrbaycan psixoloq alimlrinin fikirl rini mqayis edrk ortaya maraql faktlar xartdq. Bel ki, bu mvzu nunhmiyytliliyininzralaraquaqlarnyadvrlrinigeniaradr ma predmeti kimi semi v burada tqdim etmiik. Uaq v yeniyetm lrin inkiaf dvrlri il bal aparlan elmi tdqiqatlar, tcrblr gstr midirki,Z.Freyd,E.Erikson,Maslov,Elkonin,A.Adler,K.Junq,ocm ldn Azrbaycan alimlrindn M. Hmzyev, . Qdirov, . Bayramov, . Aayev bu problemlr mxtlif aspektlrdn yanam, z aradrma vtdqiqatlarilelmbiroxyeniliklrgtirmilr.
1.1. Psixoseksual inkiaf nzriyysiPsixoanalitikkonsepsiyannsasZiqmundFreyd(1856 1939)trfindnqoyulmudur.Freydintlimininsasnfr dinpsixoseksualinkiafnzriyysitkiledir.Freydgr, ursuzluunsasnseksualinstinktlr(libido)tkiledirv oinsannpsixifaliyytinirtlndirir. Psixoanalizin yaradcs Z.Freyd 1856c il may aynn 6daFreyburqhrindkasbyuntacirininailsinddoul mudur.FreydinatasYakobanasAmaliyaNatansondan20 yabykidi. 1850ciildFreydlrailsivvlcLeypsiq,birneaysonraVyanahrin krvoradadaimimskunlarlar. Freyd hl uaqlqdan iti al v oxuma il seilirdi. O, 17 yanda olarkn yunan,latn,fransz,ingilis,italyanvispandillrinibilirdi3.3
Freyd xsiyytin inkiafnda be psixicinsi inkiaf dvrlri zrind mrhld aradrma aparmdr. Bu dvrlr oral, anal, fallos, latent (gizli)vgenitaldvrlradlanr. Birinci mrhl: Oral (krplik dvr) dvr (0 2 ya): Yeni doul mu uaq kmksiz olub, himayy ehtiyac olduundan, drhal z ha tsiyl mnasibtlr qurmaa can atr. Qida uan sas tlbatdr. Buna gr d uan ksr arzular, maraqlar, mllri az nahiysiyl laq dardr.MhzonagrdFreydbudvrnlatndilindazmnasn vern oral szndn istifad edir. Oral Ya Freyd dvrd ilk hzz mrkzi az hisssidir. 01ya Oraldvr Bzn uaq z tlbatn dy bilmdik 23ya Analdvr d(msln,onamzikverilmdikd)q qrb alamal olur. Bel davran uzun 36ya Fallosdvr mddt davam etmzs, zn sakitl 612ya Latentdvr dirm vrdilri alayr v qzbdn qo 1220ya Genitaldvr runmamexanizmlriniinkiafetdirir.4 Ammaztlbatndybilmdikdondainfantilik,asllqkeyfiyyti formalar.Buisbydkdnsonraznkonformizmvyaneqativdav ranformasndabruzverir. kinci mrhl: Bu mrhl cinsi yetiknliyin balamasna qdr da vam edir v libido subyekt adlanr. Bu dvr onunla seilir ki, uaq z instinktivtlbatndmknhebirxariciobyektehtiyachissetmir. Freyd bu dvr narsizm mrhlsi d adlandrrd. Bu mrhld uaq zn nzrsalr,trafdakyalardanztlbatndmknistifad edir.Narsizmzdbirnemrhldnibartdir.Birincimrhl(Anal dvr: 23 ya) yaa qdr davam edir. Bu dvr ayaqyolu tliminin baland dvrdr. Ayaqyolu tlimini icra edrkn ua hazr olmad halda mcbur etmk v ya cza ttbiq etmk onda iki tip tsirdn birinin inkiafnasbbolur.5 Psixoloji chtdn, Freyd deyir ki, uaqlar istmdiyi ey mcbur etmkolmaz.Belhaldauamcburednanannhrktiniqnayr.Bel birxsusiyytglckdyeniyetmlikdvrnddavakar,hirslixarakter kimi zn bruz ver bilr. Bu xsusiyyt malik olan xslr ziyyt verm,datmaq,sbilik,pintilik,sliqsizlikkimizahirdngrnndav ranlarzndksetdirbilr.4 5
N.smailov,F.smailovTibbipsixologiyavpsixoterapiya(sh.86) EditorAlimKaya,Yrd.Do.Dr.MehmetE.Sardoan,Yrd.Do.Dr.TevfikFikretKarahan EitimPsikolojisi(sh.139)
Bir baqa halda, Freyd gstrir ki, anann tzyiqlrin v czalarna mruzqalmamaqnuaqncisibarsaqlarndatutmaastnlkverir. Bu psixoloji tzyiq nticsind, uaq ayaqyolu ehtiyacn dmmi olur. Bu xarakteri inkiaf etdirn xslr yeniyetmlik dvrlrind d hisslrini bruzvermkdnqaan,ifrattnqidi,nizamintizaml,yavpulyan, lakinxrclmynbirxskimiformalaabilrlr.6 FallosDvr(36ya):Freyd gr budvrcinsikimliyinsasnnqo yulduudvrdr.Uandiqqtitdricnaznahiysivanusdancinsiy ytorqanlarnaynlir.Bumrhldcinsiyytorqanlaryenihzzmnb yin evrilir. Olan v qzlarda cinsi frqlr zn bariz kild gstrir. Freyd fallos mrhlsini qzlar n daha bhranl hesab edir. Bu mrh ldvalideynlrlmnasibtdgrginlikyaranr.Bu,qzlardaanalar,o lanlardaisatalarilmnasibtd xsusilkskinkildmeydanaxr. Uaq z hmcinsi olan valideynlrdn hm qorxur, hm d onu ks cins dnolanvalideynlrinqsqanr.3 Artmaqda olan intellektual fallq maraqlar dmk, tbbs gstr mk,sadmsllrihlletmkimkanverir.Adtnvalideynlrmyyn rivdbutbbstqdiredirvuaqdalyaqthissinitrbiyedirlr. Bellikl,fallosmrhlxsinznqarmnasibtinformalamascn mhm hmiyyt ksb edir. Bu mrhl anormal kers, narsistik tip xsiyyt formalar. Bu tip qeyriyeniyetmlik hissi, n xrda hadislr qarhssaslq,baqalarnnryindnhdsizasllqxasdr.7 Latent(Gizli)Dvr(712ya):Cinsimaraqvistklringizldildiyibu dvrd uaqlar ehtiras v hisslrini nzart altnda saxlamaa alrlar. Uaq bir trfdn cinsi istk v maraqlar olduunu hiss edck, digr trfdn d bu enerjisini baqalarna, insanlararas laqlr v drs oxu maa istiqamtlndirckdir. Bu dvrd uaqlarda zn inam hissi art maabalayr,dostlarqazanrv bununlalaqdarcmiyytdkirollarn yrnibmnimsmybalayr.Budvrduaqzn,zcinsininnma yndlri il eynildirmy alr. Mxtlif oyunlarda itirak edrkn, qrupdaxilindfaliyytxidmtednmxtlifrituallar,qaydalarilnilir. Qrupdaxilidavranstandartlarnndnilmsi,nsiyytvrdilrininyax mnimsnilmsinxidmtedir.8 EditorAlimKaya,Yrd.Do.Dr.MehmetE.Sardoan,Yrd.Do.Dr.TevfikFikretKarahan EitimPsikolojisi(sh.139) 7 N.smailov,F.smailovTibbipsixologiyavpsixoterapiya(sh.87) 8 EditorAlimKaya,Yrd.Do.Dr.MehmetE.Sardoan,Yrd.Do.Dr.TevfikFikretKarahan EitimPsikolojisi(sh.140)6
ncmrhlGenitalDvr(12yadanyuxar):Budvr12yan danbalaybinsanngncyeniyetmlikdvrn qdrdavamedir.Fizio loji v psixoloji chtdn pxtlmy balayan gnclrd hormonlarn tsiriilbirsraproseslrbaverir. Budvrdkisasproblemlrdnbiriolaraq,anaatailmbahisedn vladn zn sbut etmk n z yolda evrsiyl daha ox mnasi btdolmasnzrarpr.Buyadauaqlarsosialfaliyytlrqatlmaa stnlkverirlr. Gnczntanybpxtlrkncmiyytdgncdnmyyndav ranlargzlyir.Gncburollardamnimsmyalr.Cmiyytrolla rndan biri d he bhsiz, pe roludur. Gnc zn n uyun snti semknmksrfedir. Genital dvr mvffq bir kild ken xslr digr insanlarla sa lam mnasibtlr qura bilir, hyatdan zvq alan, yaradc v xobxt bir insan olurlar. Bu dvrdki mvffqiyytsizlik is gncin cmiyytd v frdi sferada salam, bacarql bir xsiyyt kimi formalamasna ngl olur9. Budvrmxsusuaqlaryaradc,zgclriniistifadetmyibacaran, traflanormalmnasibtdolan,insanlarsevnvhrmtedntbiiinsan tipidirlr.10
1.2. Erik Erikson v psixo-sosial inkiaf qaydasPsixososialinkiaflabalngenivhatlin zriyyErikEriksontrfindnortayaqoyulmudur. Eriksonunbunzriyysi,slind,Freydindnc lrinistinadedir.LakinEriksoninsanninkiafnda ictimaiyytin v mdniyytin rolunu sas gtr mklFreyddnfrqlnir.Freyd,nzriyysinidaha oxfiziolojivdeterministikistiqamtddrinldir midir. Nticd Eriksonun nzriyysi psixososial, Freydinnzriyysiispsixocinsiolaraqyrnilir.11 Yenorada N.smailov,F.smailovTibbipsixologiyavpsixoterapiya(sh.88) 11 EditorAlimKaya,Yrd.Do.Dr.MehmetE.Sardoan,Yrd.Do.Dr.TevfikFikretKarahan EitimPsikolojisi(sh.141)9 10
1.2.1. Eriksonun inkiaf mrhllrinin qarladrlmasYa 01ya 23ya 36ya 612ya 1220ya 2040ya 4065ya 65yavyuxar nkiafmrhllri namvinamszlq Avtonomluqvutanc Tbbskarlqvgnahkarlq alqanlqvzninamszlq xsiyytvxsiyytqarql Yaxnlqvyalnzlq Mhsuldarvdurunluq Btnlkvmidsizlik
Erikson insan inkiafn skkiz dvr blr v hr bir dvrd insann yerin yetirilmsi labd olan bir psixososial vzifsi olduunu bildirir. grbuvzifuurlayerinyetirilrs,insanamsbtxsusiyytqazan drar v inkiafnda srtli irlilmy tsir edr. ksin, vzif uurla yerin yetirilmzs, insan nticd qazand mnfi xsusiyytdn zrr grr.Bublnmdvrlrdinsannvzifsibirdvrdndigrdvr kedikc gzl xsiyyt kimi formalamaqdr. Eriksonun nzriyysi, eynizamandahyatboyu(lifespan)nzriyysiolaraqdaqiymtln dirilir12.
1.2.2. Eriksona gr psixo-sosial inkiaf dvrlriTmlinamaqarinamszlq(01ya):Salamxsiyytinnvacib komponentlrindnbirihmbaqalarna,hmdznqarinamhissini inkiaf etdirmkdir. Bu dvr doumla balayb birinci ilin sonunda bitir. Budvrrzinduaqtrafnavdigrinsanlarainanmavyainanma ma yrnir. nam v ya inamszlq sas ehtiyaclarn qarlanbqar lanmamasyla baldr. Uaq yemk, qay, fiziki tmas kimi tml ehti yaclarnn qarlanmasnda baqalarna baldr. gr bu ehtiyaclar kafi sviyydvuyunkildqarlanarsa,uaqdnyanetibarlolaraqq bul edir. ks tqdird, uaq dnyan v insanlar etibarsz olaraq qbul edck.Budvrduaaqaygstrnvalideynvyadayyolaninam vyainamszlqglckdbaqalarnadaynlck.12
Buradak sas mqsd uaa yaad dnyann etibarl bir yer oldu unu hiss etdirmkdir. Bu zaman uaqda aspekt gr inam hissi ya ranr. Tanlq, tutarllq v davamllq. gr uaa diqqt gstrn, qay snaqalanonatandrsa,birbirinitamamlayandavranlargstrirsv davaml olaraq diqqt gstrirs, onda inam hissi oyatmaq ox asandr. Bellikl,uaqbirbirin uyunolanhrey inanacaqdr.nkitutarsz olanlar onsuz da etibarszdr. Uaqlar mhdudiyytlrdn daha ox, bir birinuyunolmayan,mnaszhrktlrdnyorulurlar,narahatolurlar13. Avtonomluaqarutanmavbh(23ya):Biryandanya na qdr davam edn bu dvrd uaqlar avtonomluq v frdilm chdlrininverdiyiinamvutanmaduyularnbirgyaayrlar. Bu dvrd anaatann uaa hdsiz nzart etmsi uan z bacarq larnaqarbhydmsinvbununnticsinddutanmasnasbb olur.Budvruurlakenuaqlargztoxluq,zninamvznqiy mtlndirm kimi keyfiyytlr qazanm olurlar. Bunun hdsindn gl bilmyn uaqlar is kimdns asl olaraq yaamaa vrdi etmkl ya na, hdsiz utancaq olurlar. zlrin he inanmrlar, bacarqlarna daim bhylyanarlar.nkisrbstolaraqbiriinhdsindnglmkn onaraityaradlmayb. Uaqbudvrd yalnz znnhyatakeirdiyiilrdn,davranlar danhdsizzvqalr.Grdyihekiminqarmasnistmir.Msln, pillknlrdn enrkn, ana,ya daata uan yxlmamas n lini tut maaalanda,o,inadladym,zmdcymdeyir. Bu dvr rzind uan davranlarna mhdudiyyt qoymaq, onun znmulolduuiqarmaq,grmliolduuilrionunyerin hyata keirmk uan z bacarqlarna bh etmsin sbb olduu kimi, onun davranlarn dstklmk d onda avtonomluq duyusunu artrr14. Tbbskarla qar gnahkarlq duyusu (36 ya): Bu ya dv rnd uaqlar yeniyeni inkiaf etdirdiklri srbstlik duyusunu istifad edrk traf aradrmaa, dildn istifady, bilik v sosial bacarqlarn inkiafetdirmybalayrlar.Btnbuchdlr,adtn,tbbskarlqola raq qiymtlndirilir. Baqa szl desk, bacarqlarn artrmaa, daha ox EditorAlimKaya,Yrd.Do.Dr.MehmetE.Sardoan,Yrd.Do.Dr.TevfikFikretKarahan EitimPsikolojisi(sh.142) 14 EditorAlimKaya,Yrd.Do.Dr.MehmetE.Sardoan,Yrd.Do.Dr.TevfikFikretKarahan EitimPsikolojisi(sh.142143)13
almaavdahayaxetmybalayrlar.Budvrnnthlklichti gnahkarlqhissininoyanmasdr.Dahasosialv artqbir qrupuntrkibi olmaa balayan uaq, yavayava z potensialn drk etmy balayr. Bununla yana uaqda trafda ba vern pisliklrl bal anlay forma lamaa balayr. Bu dvrd yaxn v ya uzaq traf trfindn dstk lnn, shvlrini anlamasnda, z xarmasnda kmk grn, hvsln dirilnuaqlardatbbskarlqhissiinkiafetdiyihalda,ksindavaml olaraq tnqid ediln, czalandrlan uaqlarda gnahkarlq hissi inkiaf etmybalayr15. alqanlq v mvffqiyytli olmaa qar zninamszlq hissi (612ya):Buyalardauaqlarnmaraqlaroyunayox,artqakademikv sosial mvzular zrind cmlnmy balayr. Eyni zamanda, uaq bu meyarlarbaxmndanznhmyadlarylamqayisedir.yrndiyiv hdsindngldiyiilrgrtrifvdstkgzlyir.Budvrduaqlara qabiliyytlrinuyunilrverrkonlarazlriylyarmaqyrdilrs, myyn dvrdn sonra uaqda qabiliyytli olma duyusu yaranmaa balayacaq.kstqdird,onlardanbacardqlarndanartqnticgzlnil msi, stlik, eldiklrinin bynilmmsi, htta ondan qabiliyytli uaq larlamqayisedilmsiuaqdazninamszlqvyaziflikduyusunun yaranmasna sbb olar. Bu dvr, mlum olduu kimi, uan ibtidai sinifdoxuduudvrdrvbuzamanuaqlarmllimlrininonlarngr dy ii triflmsini v qiymtlndirmsini istyir. Bel olduqda, uaq zn ox byk bir nailiyyt qazanm kimi hiss edr v zninam artar. ks tqdird, uaq zn uursuz, ibilmz kimi grr v onda zninamszlqduyusuyaranmaabalayar16. xsiyytqazanmaaqarxsiyytqarql(1220ya):Yeniyet mlik dvr uaqlqdan yeniyetmliy doru keid dvr kimi qbul edilir. Mn kimm? sualnn suveren olduu bu dvrd insan orqaniz mind hm d bzi fizioloji v bioloji dyiikliklr ba verir. Bu dvrd yeniyetmanaatasndandahaox,hmyadlarndantsirlnir.1220ya aras mrhlnin n thlkli dvr 14 16 ya arasnda ba vern orta yeniyetmlikdvrdr.Ortayeniyetmlikdvrndyeniyetmznhr bireyinmrkzikimigrrvnticdbaqalarnndnclrinianla maqda tinlik kir. Son yeniyetmlik dvrn doru bu xsusiyytin msbtnticydoruirlilmsimidedilir. EditorAlimKaya,Yrd.Do.Dr.MehmetE.Sardoan,Yrd.Do.Dr.TevfikFikretKarahan EitimPsikolojisi(sh.143) 16 Yenorada15
Bu dvrdki qarqlqlarn hll olunmasyla yana, gncin xsiyyti formalar,znuyunpeseirvbupeyhazrlar.Nticolaraq, yeniyetmlikdvr,cinsuyunsosialrollarninkiaf,znmxsusbzi dyrlrin yaradlmas, ictimaiyytdki rolunu myyn etmkl inkiaf etdirilmsi kimi qrarlarn hyata keirilmsi n lazm olan illrdir. Bu v ya bu kimi hdflr nail olmamaq is xsiyyt qarql olaraq ad landrlr17. Yaxnlaqaryalnzlq(2040ya):Gncyeniyetmlikdvrolaraq adlandrlanbudvrd dostluqlaqlribykhmiyytdamaaba layr.zninamhissiissosialmnasibtlrinsviyysindnvxsusiy ytindnasldr.Qarcinslmnasibtlrdartqevlilikdnclrifor malamaabalayr. Budvrdnthlkliinkiaf,gncdolanayrsekilikvyayalnzlq duyusununinkiafdr.grgnctrafndakinsanlarlavqarcinsdn sevdiyibiriylyaxndostluq,laqyaradabilmirs,o,hmiyalnzqala bilr.Adtn,tamformalamam,salamolmayanxsiyytsahibgnc lrmsuliyytdamaqdanqorxduqlarnblmyivyaxnmnasi btlrqurmabacarmrlar.Bumnadayaxndostluqda,sevgidzndn min olmayan kslr hr cr laqdn qamaa alacaq, ya da bu la qlristhiolaraqdavametdircklr18. Mhsuldarla qar durunluq (4065 ya): Erikson mhsuldarlq anlayil,xsusil,yeninsillrininkiafylamaraqlanmavonlararh brlik etmyi nzr atdrr. Yni insan cmiyyt yararl ilr gr bil diyi,yeninsillrrhbrlikedbildiyimddtdmhsuldarsaylr. yrtmk v qyyumluu stlmk n geni yaylm mhsuldarlq v diqqtgstrm formasdr. Onu da demliyik ki, blmyi bilmyn vbaqalarndnmynbirimhsuldarlqduyusundanmhrumdur. Bu dvrd problemlr salam bir kild hll olunmaybsa, yaadq larndan pemanlq duyan, davaml ikayt edn, lml ciddi kild maraqlananbirxsqarmzdacanlanr19. Mnlik btnlyn qar midsizlik duyusu (65 ya v yuxar): Mnlik btnlyn qar midsizlik qarql yallq dvrnd z xr. Bu dvr, bir szl, yaamla hesablama dvrdr. Salam, mhsul dar, sakit bir xsiyyt formaladraraq mnal hyat keirn insanlar Yenorada EditorAlimKaya,Yrd.Do.Dr.MehmetE.Sardoan,Yrd.Do.Dr.TevfikFikretKarahan EitimPsikolojisi(sh.144) 19 Yenorada17 18
fiziki, psixoloji v sosial mhdudiyytlr baxmayaraq, hyatlarnn bu dvrndxobxtvdincdirlr.Ammabundanvvlkidvrlrinisalam yaamayan insanlar is bu dvrd tndxasiyyt, qeyrisosial biri olaraq yaayrlar.Nticdmrlrininboakediyinidnslrd,budvrd lmqorxusuyla,midsizlikhissiylyaamaadavamedirlr20.
1.3. Maslov v tlbatlar iyerarxiyasHumanist psixologiyann tkkl tapmasnda, inkiaf etmsind A.Maslovnun (19081970) xidmtlri vzsizdir. El bu sbbdn d onu humanist psixologiyann mnvi atas adlandrrlar. Humanist psixologiyann balca ms llrini: znfalladrma, xsiyytin inkiaf mexanizmlri vtlbatnnvlriproblemlrinidA.Maslovilmidir. MaslouViskonsinUniversitetinibitirmiv1934cildpsixologiyaelmlri doktoru drcsi almdr. Onun psixologiyaya maranda v konsepsiyalarnn inkiafnda Avropa filosoflarnn, xsusil ABa emiqrasiya etmi alimlrin byk tsiri olmudur. M.Vertqeymerl tanl is Maslovun xsiyytin z nfalladrmas ideyasna gcl tkan vermidir. 1951ci ild Maslov Brenden Universitetin dvt olunur. 1968ci ildn mrnn sonunadk psixologiya bl msinnsdriolur.21 zn formala drma Dyr,uur,zn hrmt Aidolmavsevgi,thlksizlik, inam,doruluq Aclq,susuzluq
Maslov salam bir xsiyytin inkiaf ed bilmsi n lazml olan ehtiyaclardanibartbirtlbatlariyerarxiyasortayaxarmdr. Maslovagr,insanlarndavranlarnistiqamtlndirnonlarntl batlardr,ehtiyaclardr.Tlbatlariyerarxiyasndainsannilkvsasmq sdi, sas ehtiyac olaraq bilinn qidalanma, bslnm v zn thlk dn qorumaqdr (thlksizlik). Sevgi, kims mxsusolma, aidolma, q buledilm kimi digr ehtiyaclara is, vacib iki ehtiyacmz (bslnm v thlksizlik)ddikdnsonrameyiledirik.Buehtiyaclarmzdaddik dnsonraznhrmtnsasrtolantannma,dstklnm,yararl olmaq ehtiyaclarmz ortaya xr. Bunlardan da yuxarda znforma ladrmaehtiyacmvcuddur. Tlbatlar iyerarxiyasnda znformaladrma sviyysin gln kimimtlqvvlkitlbatlardmlisnki,sonraklaranailolasande yilsd,bziistisnalarmvcuddur.Msln,gnlrlacqalaninsanneir yazmaa, ya da sntin digr sahlriyl mul olmaa mara olmaz deskd,tarixdhmiyytlidrcdvacib,gzlsrlriolanbzifilo sofvelmadamlarbuhallarzlrixsusiolaraqistyirdilr.Gnlrcac olsalarbel,dnyahrtlisrlryaradabiliblr. Maslov zn formaladrmaqda olan insann xsusiyytlrini aa dakkimisralayr. vvlc onu deyk ki, tlbatlar iyerarxiyasnda n st srada duran znformaladrma anlayna gr, insann davranlarn istiqamtln dirn sas motiv znformaladrma istyidir. Bu mnada znforma ladrmahebhsiz,insannhyatboyudavamedir.22
zn yoxlamaq n sual v taprqlar1. Erkn uaqlq dvrnn sciyyvi chtlri nlrdir? Fikrinizi nmu nlrlizahedin. 2. Psixiinkiafnzriyysininbanisikimdir?Onundahahanselmisr lrinitanyrsnz? 3. Freydgr,insanhansyamrhllriniqtedir?Yamrhllrinin psixoloqnnkimihmiyytivardr. 4. Psixososial inkiafla bal n geni v hatli nzriyy kim mx susdur? 5. Eriksona gr, hans ya dvrnd uaq traf aradrmaa, dildn istifady, bilik v sosial bacarqlarn inkiaf etdirmy balayr? Yaxn qohumlarnzn uaqlar zrind aradrma apararaq, bu bilik lrinizitcrbedin. 6. Maslovuntlbatlariyerarxiyasndainsannpsixolojitlbatlarnard cllqlasayn.
dbiyyat1. MuhammedBozdaSevgiZekasYAKAMOZyaynclk,1.Bask, Istanbul,2007 2. A.brahimov,H.Xlilov,Salamvlad,dzgntrbiy,tmiznitq, Misri,Bak2004 3. RamizliyevPsixologiya,Nurlann.Bak2008 4. N.smailov,F.smailovTibbipsixologiyavpsixoterapiya, Maarifn.Bak2002 5. EditorAlimKaya,MehmetE.Sardoan,TevfikFikretKarahan EitimpsikologisiPegemAn.Ankara2007 6. .S.Bayramov. lizadPsixologiya,Maarifn.1989, inarap2006 7. FikrtHacyevYaFiziologiyasvMktbGigiyenas,Maarifn K.Koffka,ZihninkiafnEsaslar,Trcmedn:SuatTavlan, Hsntabiatn.stanbul1959
Xarakter v xasiyyt
2.1. XarakterSosial Psixologiyada yrniln msllrdn biri d uaq v yeniyet mlrin xarakter v xasiyytlrinin drindn yrnilmsidir. Xarakter in san psixikasnda yaranan frdi faliyyt v davran xsusiyytlrinin mcmusudur. Hr bir insan znmxsus psixikaya v tkrarolunmaz xaraktermalikdir.Psixikadafrdifaliyytvdavranxsusiyytlrinin formalamas xsin doulduu el ilk gndn balayr. Bu formalama yaamaq mrhllri zr insann fizioloji inkiafnn v sosiallamasnn btnproseslrinihatedir. Bellikl d, xarakterik faliyyt v davran xsusiyytlrinin forma lamaspsixikadamrhllifaliyytproseslrinintsirialtndabaverir. Bu znmxsus frdi formalama xsusiyytlrin psixikann mumi psixoloji, bioloji v sosial proseslr sistemi daxildir. Msln, psixikann zehni aktivliyi hmin xsin xarakterind myyn frqlndirici sosial psixoloji xsusiyytlr yaradr. ksin, psixikas ox olan fiziki faliyyt aktivliyin meyilli olan insanlarn xarakterind is digr frqli xsusiy ytlr formalar v sair. Bu formalama proseslri tbii proseslrdir. nki insan, psixika v xarakter mfhumlar znmxsus tkrar olunmazxsusiyytlrsistemidir. Xarakterin yaranb tam tkmillmsi psixikada zehni, fiziki v sosial faliyyt xsusiyytlrinin artq formalamas demkdir. nki xarakter bizimfaliyytvdavranlarmznthrikedicisubyektivmotivlrinit kiledir.Onagrdinsanlarcmiyytdaxilindzxarakterlrinuyun faliyytgstrirvyaayrlar. Psixikada xarakterin ya mrhllri zr formalamas aq kild hiss olunur. Onun n d hr ya mrhlsinin z xarakterik xsusiy ytlriolur.Psixikatkmilldikc,inkiafetdikcxarakterdmumilir, btvlir.2323
Xarakterszxsiyytszilsinonimdir.Xarakterinsanxsusiyyt lrinincmiolub,insannfizikivzehnifaliyytlrincmiyytinverdiyi dyrdir. Xarakter, iind yaad cmiyytin mentalitetin v xlaq qa nunlarnagryaranrvqiymtlndirilir.Trbiyliinsandedikd,yax, gzl,dorunuyerinyetirn,insanlarsevnkimibaadlr.Bunlarn ksinizndksetdirninsanisxaraktersizhesabolunur. Bu mslnin tlim psixologiyasnda hmiyyti ondan ibartdir ki, bunlaruaqvyeniyetmlrinail,mktbvcmiyytiindhrktv davranlarnformaladrr.Belki,uaqvyeniyetmlrbyklrlm nasibtd olarkn onlarn davranlarndan tsirlnib zlrini byklr kimi gstrmy alrlar. Bu hal v davranlar z vladlarnda ma hidednvalideynlr,belbirhalnvladlarndavrdihalnakemmsi npsixolojitzyiqgstrmmkrtiiltdricnqarsnalmaaal maldrlar. nsanpsixologiyasndavonunxsiyytinininkiafndasasmsl lrdn biri d xarakterdir. Xarakteri tdqiq etmk chdlri hl qdim zamanlardanolmudur.XarakterintsnifatzrilkchdPlatonamxsus dur. O, etik prinsiplr sasnda xarakterin tipologiyasn yaratmdr. Q dim yunan dbiyyatnda Afina cmiyytind yaylm xarakter tipologi yasnTeofrasttsviretmidir.Xarakterintdqiqindzahirigrnlonun myynxsiyyttipinmxsusluuarasndaballqhaqqndaelm,y nifizionomikahmiyytlidrcdztsirinigstrmidir. XIX srin birinci yarsnda xarakter haqqnda elmi fikirlr yaranmaa balad.FrenologiyannyaradcsQallinsanxarakterinintkkltapd 27 elementar psixi xsusiyyti sadalayr. Onlarn arasnda artbtrm instinkti,vladamhbbt,ballq,dostluq,dadcinstinkt,mbarizv znmdafiymeyilliliyiqeydetmkolar.24 Xarakterndir?Xarakterirsidirmi,yoxsasonradanyarananhaldr?Xa rakterinhansxsusiyytlrivardr?Xarakterdyibilrmi? xsiyytin inkiafnda xarakterin rolu bykdr. Xarakter insanda irsidir. rsi xsusiyytlr malikdir. Lakin sonradan qazanlma xsusiy ytlridzndcmldirbilir.Xarakterinidarolunanvidarolun mayantiplrivardr. darolunantipmalikolanuaqlaraistiqamtverdikd,onlardaima zlrini maariflndirmkl bilik toplayaraq, qarlarna xan tinliklrin hdsindnglmyalrlar.24
Nmun(uaqlaragr): Azr,olum,drsdnglndnsonrayemyiniyevdrslrinbala. Ba st, ana! (Azr drsdn glndn sonra ona veriln taprqlar yerin yetirdi). darolunmayanuaqlarisailvcmiyytirisindmslnizbildiklri kimi hll etmk istyirlr. Mslht v tvsiylr o qdr d nm vermk istmirlr. nki cmiyyt irisind uur qazanmaq n inad etmy s tnlk verirlr. dar olunmayan uaqlarda maraql xsusiyytlrdn biri d onlara qar ediln mracitin hans formada olmasna hssaslqla yanama lardr.Ynibirszteztezxatrladaraqvonamrformasndagstrive rilmsinixolamrlar. Nmun: lqar,olum,bundir,mnsnntaprmdm?Demmidimmiki,drsdn glndnsonraryiniyevdrslrinlmulol?Buvaxtaqdrniybun laryerinyetirmmisn?! lqar,valideynininbuszlrindnhedtsirlnmir,zbildiyindavamedir.
Baqabirnmun: Rhim, gl, sninl masa arxasnda ylib shbt edk. Rhim, mnim all balam, sn mktbdn glndn sonra ne vaxtdr ki, drslrinl mul ol mursan. Drslrinl ciddi mul olmasan, biliyinin sviyysi azalacaq, sinif yoldalarndan gerid qalacaqsan, drslrinin ziflmsi mni narahat edr, oxkdrlnrm.nanramki,snbunlardanbirnticxaracaqsan. Rhim valideyni il etdiyi bu shbtdn sonra diqqtini bir yer cmlyib drslrininizamasalmaabalad. Xarakter tiplrinin baqa tsnifatlar da var. Msln, insann hyata, cmiyyt, mnvi dyrlr mnasibti sasnda qurulmu xarakter tipologiyas ox mhurdur. Onun mllifi bu tipologiyan xarakterin so sialtipologiyasadlandranE.From,adamlarbirxsiyytkimidrdtip ayrr:mazoxist,sadist,konformist,tnha. E. Fromun fikrinc, mazoxist tip malik olan adam uursuzluqlarla qarlaanadamdr.Buuursuzluqdaoyalnzzngnahkarsayr. Sadisttipzuursuzluqlarnnsbbiniznddeyil,baqaadamlar da,cmiyytdgrr.O,adamlarvdnyandmnkimiqavrayr,on lar mhv etmy chd gstrir. Daima hakimiyyt, hkmranla, zm y,datmaachdgstrir. Konformist tipmumi ktly qarr,baqalarnecdirs, onlarkimi olmaa, onlardan frqlnmmy chd edir. O, hmi mvcud rait uyunlar. Tnha tip hmi mbarizdn, cmiyytdn uzaqlar, situasiyadan knarolmaa,ondanqamaaalr. K.Junqtrfindnirlisrlmekstravertvintroverttiplixarakter lrin tsnifat geni yaylmdr. Ekstravertlr counluq, tbbskarlq, uyuqanlq,nsiyytcillikxasdr.ntrovertlrnzdaxilialmindba vern hadislrd xsi maraqlarn gdmk, nsiyytsiz, qapal, zn thlil meyil, uyunlamada tinlik kmk xarakterikdir. Hminin xa rakterikonformvsrbst,hakimvitatkar,normativvanarxisttiplr dayrmaqolar.25 Btn bunlarla yana, insan xarakteri onun dnyagr v qidsi ilsxbaldr.nsannmnasibtlrsisteminitkiledndnyagrv qidsi istristmz onun xarakter lamtlrinin formalamasna zmin yaradr. Adtn xarakter formaladqdan sonra bu v ya digr davran trzinihyatakeirmythrikedir.25
Hreysndgizlidir: Yersnikbildiyiqdrarsan Qanadlarnnrpndqdrsyngl ryinindyndyqdrcanlsan Gzlrininuzagrdyqdrscavan Sevdiklrinqdryaxsan Nifrtetdiklrinqdrspis Gznqannrngolursaolsun Qarndaknngrdydrrngin Yaadqlarnqazanchesabetm: Yaadnqdryaxnsansonunavnqdryaayrsanyaa, Sevdiyinqdrdirmrn Glbildiyinqdrxobxtsn Kdrlnm,bilki,aladnqdrdglcksn Hevaxthreyinbitdiyinisanma,sevdiyinqdrsevilcksn. Gnindouundadrtbitinsnverdiyidyr Vqarndaknadyrverdiyinqdrinsansan Birgnyalandeycksns Qoyqarndaksngvndiyiqdrinansn Ayindadrsevgiliyduyulanhsrt Vsevgilinhsrtqaldnqdryaxnsanona Unutma,yanyadqdryasan Gninsniisitdiyiqdristi. znyalnzhissetdiyinqdryalnzsan Vgclhissetdiyinqdrgcl. zngzlhissetdiyinqdrgzlsnbax,budurhyat! Bax,buduryaamaq,bunuxatrladnqdryaayarsan. Yox,bunuunutsangr,aldnnfsqdryrsn, Vqarndaknunutduunqdrtezunudularsan. Glsulandqdrgzldir, Qulartbildiyiqdrsevimli. Uaqalayabildiyiqdruaqdr Vhreyiyrndiyinqdrbilrsn,bunudayrn,sevdiyinqdrsevilrsn26
2.2. Xasiyytxsiyytinformalamasndaxarakterinyrnilmsikimi,onunxasiy ytinin d yrnilmsi byk hmiyyt ksb edir. Tlim prosesi zaman uaqvyeniyetmlrinxaraktervxasiyytlrindcmlnpsixolojix susiyytlrin yrnilmsi ox vacibdir. Yni burada uan znmxsus tbiti (tez sbilmk, sxlmaq, sevinmk, kdrlnmk, darxmaq, hirsli,sakitolmaq)nzrdtutulur. Xasiyytinsanlarnfrdixsusiyytlriniyrnmk,onlarbirbirin dnfrqlndirmk,mumiformadaqiymtlndirmknistifadetdiyi miznpopulyarterminlrdnbiridir.Xasiyyt,sasn,insanlarnfaliyyt vrftarndaifadolunanmrkkbpsixolojixsusiyytdir. nsanlarbirbiriilhrhansbirmnasibtdolarkn(aild,iyerin d,qohumlararasnda,qonuluqda,thsilprosesind,istirahtdolarkn v i. a. ) ilk nvbd birbirinin xasiyytlri il qarlar v ona mvafiq hrkt etmk mcburiyytind qalmal olurlar. Bir hqiqt d vardr ki, yalnz xasiyytlri uyun adamlar konfliktsiz, minamanlq raitind, uzunmddtbirbiriililyibyaayabilirlr.Paxl,xbri,xsis,qorxaq, qlbitmiz, liaq, mrd v bu kimi digr ifadlrl biz insanlarn n xarakterikchtlriniynixasiyytinitqdimedirik.nsanlarxasiyyti ngrxarakterizedrknonlarntsadfihallardaetdiyivyamcbu riyyt qarsnda ba vern hrktlrini o xsin xasiyytin aid etmk dzgn deyil. Xasiyyt xsiyytin myyn ya dvrnd formalaaraq, onundaimidyiilmzxsusiyytinevrilir.Biroxhallardaxasiyytinin pis chtlrini hmin xs gizltmy alr, zn yksk mnvi key fiyytlr malik bir adam kimi tqdim etmk istyir. Bzn o buna nail olur.27 Yuxarda qeyd etdiyimiz nsan xasiyytini dyi bilr, yoxsa yox? sualnacavabaxtaraq. nsan xarakteri dyimzdir, lakin aparlan mahid v tcrblr sasnonudeybilrikki,insanxasiyytidyibilr.Belbirmexanizm yalnz psixoloji chtdn mnvi olaraq nfsin istklrin qar xmaq demkdir.Birzamanlarnfsivhvaniduyularadgnolmuinsann, myynbirvaxtkedikdnsonra,bumllrdnkilmiolduunug rrk. Bu cr kskin dyim, ks duyu il hmin istklri islah etmk, mqddsQuraniKriminifadsiildesk,tvbedibznqnamaqv Allahsevmklmmknolur.27
Xasiyyt anlaynda is irsi bir xsusiyytdn d danmaq lazmdr. Httaxsiyytisciyylndirnxarakter,frdintbitisasroloynamaqla xarakterinictimaivxlaqibirdyrqazanmasndadabykroloynayr. sbilmk,sevinmk,hirsliolmaq,soyuqqanlolmaqkimixsusiyytlr frdlrdirsiolaraqyaransada,ictimaiyrnmyoluildqazanlabilir. Tbit, baqa bir ifad il desk, frdin romantik tarazlq vziyytidir. Duyularnn meydana glmsind varislik v trafn qarlql tsirini ifad etmmsiyl hr hans bir frd n deyiln o daima ndir, onu asanlqla sbildir bilmzsiniz v ya ona n etsniz d, xobxt ed bilmzsiniz klindki ifadlr bu insanlarn xasiyytlri haqqnda m lumatvermkl,slind,onlarnirsixsusiyytlrivyaadqlarcmiyyt haqqndadabizmlumatverir.
zn yoxlamaq n sual v taprqlar1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Xarakterndir? Xarakternecmyynolunur? Xarakterdkipsixolojixsusiyytlrhanslardr? Xarakterirsidirmi,yaxudsonradanyarananhaldr? Xarakterinhansxsusiyytlrivardr? Xarakterdyibilrmi? E.Fromadamlarbirxsiyytkiminetipayrr? Butiplrhanslardrvonlarhaqqndaqsamlumatverin.
dbiyyat1) kranDdyev,Psixika,Qanunn.2007 2) S.Seyidov,M.Hmzyv,Psixologiya,Nurlann.Bak2007 3) N.smailov,F.smailov,Tibbipsixologiyavpsixoterapiya, Maarifn.Bak2002 4) ArifMmmdov,TliminPsixolojisaslar,Maarifn.Bak1993 5) ShelleyE.Taylor,LetitiaAnnePeplau,DavidO.Sears,Sosyal Psikoloji,Trcmetdi:AliDnmez,mgen.2007
3.1. Uaq v yeniyetmlrin xlaq trbiysiPsixologiyada xlaqa yanama qaydalar, yni xlaqn n zaman v nec yarand srlrdn bri filosof v psixoloqlar dndrmdr. Uzunillrgrkmlialimlrbusuallaracavabtapmaaalmlar.Psixolo giya elmind bu suallar hat edn 4 frqli fikir var. Bioloji yanamaya gr,xlaqdoudanmvcuddur.Durkinin(1995)dediyingr,Rousseau insanndoularknpakolduuna,bydkdnsonraiscmiyytqar mas il bir ox problemlrin ortaya xmasna inanr. Bu fikirl Komski (Chomsky)drazlar.Onunfikrinc,xlaqdoudanyaranrvgrc miyytyaxtkiledilrs,uyunraityaradlarsa,xlaqinkiafetdiril bilr. Nticd insanlarn birbirin olan mnasibti qarlql hrmt sasndaqurulur. Psixoanaliz nzriyysinin yaradcs Freydin fikrinc, insanlar xlaqa doudansahibdirlr.O,dahasonrakyadvrlrindnetibarnmyyn hisslrin cmiyytin tzyiqi nticsind formaladn deyir.28 Bu msl ilbalprof.Dr.ErolGngrndfikirlriststdr.Onunyazd AhlakPsikolojisiveSosyalAhlakkitabndakaradrmalarmqayis etmydyr. xsiyyt biz doudan verilir, yoxsa hyatda yaayaraq qazanrq? nsandavranlarndairsiyytinbir rolu varm?Varsa,bununhmiyyti v bykly n drcddir? Doudan sonra qazandmz tcrblr irsiyytin hmiyytini artrr, yoxsa azaldr? Yox, gr xlaqi xsiyyti mizdoulduqdansonrayaranbinkiafedirs,buinkiafnnhmiyytli dvrlri hans yalarda zn bruz verir? Hans hyat trzi xsiyyti mizyaxvyapisistiqamtdtsiredir?Btnbuvbunaoxarsual lara konkret cavablar ver bilsk, insanlarda istdiyimiz ideal xlaq for maladrabilrik.2928 29
Glin, xlaqn n olduunu yrnk. xlaq maddidirmi, yaxud meta fizika il laqsi varm? xlaql insan znd hans keyfiyytlri dayr? xlaqlinsanncmiyytdfaydasndnibartdir? mumitrifldesk,xlaqbaqalarnnyaxlndnn,htta onun n frdi msuliyyt dayan msbt insani xsusiyytlr dndir.xlaq,tbiidirki,maddideyildir.xlaqhmmnvi,hmd mumbridir.xlaqnmetafizikailballvardr(insannnf sinisafladran,kamilliyaparanyolxlaqdankeir).N.Tusiygr: nsann gzl xlaq v gzl xsusiyytlrind olan zifliklrin kkl kild aradan qalxmas n onun kamillmsi lazmdr. Hr varln znmxsus xsusiyyti var. O bunun vasitsi il baqavarlqlardanayrlr,ammaelxsusiyytlridvardrki,on larnbzisiheyvanat,bzilrinbatat,birqismidcanszcisimlrl rikdir(hvt,hirsvs.kimi).Lakinonunhekslrikolmayan xsusiyytlriisdanmaqvdnmkdir.Dnmxsusiyyti insana yaxn pisdn, gzli irkindn, rfi rfsizlikdn ayrd etmy, iradnin tsiri vasitsil bunlar dyidirmy imkan verir. Demli,kimbuqvvdndzgnistifadedibzsyviradsinti csindarzuedilnsviyyyatsa(elbuqvvsasn,bumqsd n yaradlmdr) xobxt, bu qvvdn dzgn istifad ed bilms,yaxudksinistifadets,bdbxtolacaqdr. Xalqmzn byk astronomu v pedaqoqu N. Tusiy gr, insann ideallamasnn qarsnda duran n byk mane onun heyvani arzu v istklrynlmsidir.Belhallarcismaniqvvvhisslrinnoxmeyil etdiyi eyirt, kef mclislri, qadn dknly kimi xlaqa zidd olan eylr,rbtgstrmk(buzamanhvtqvvlristnglir),yaxud hirslnmk,qzblnmk,intiqamalmaq(buzamanqzbhissistng lir) kimi ilrl mul olduqda ba verir v zifliy dlalt edir. nsann byklyozamandaxiliqvvdnyanifaliyytevrilbilrki,oz xsiyytini qorusun v bu mnfi hallardan uzaqlasn. gr insan z nfsinibukimionuzifldneylrdnqoruyabils,zruriolaraqnfsin daxili qvvsi hrkt glr, mhz ona lazm olan: elm yrnmk, hqi qti drk etmk, maarif yiylnmk kimi faliyytlr balar, xobxtlik v sadt atar. nsanlarn fitrtind yaradldan yaxlq v pislik yan yana olduuna gr onlarn peymbrlr, filosoflar, imamlar, rhbrlr, trbiyi v mllimlr trfindn faydal v lazml ilr iradlri il istiqamtlndirmy,fzilt,elm,thsilldedrksviyyniyksltmy ehtiyaclarvardr.3030
xlaqlinsanvalideynvmllimitat,byklrhrmtkimidav ranlarlasciyylnir.xlaqlinsanimanvurkimidyrlrsahibdir. xlaql insan trafindaklara nikbinlik, fdakarlq v xeyirxahlq kimi x susiyytlrialayr. Uaqvyeniyetmlrinxlaqnnformalamasndaailvcmiyytin rolu mstsnadr. Frabi, bn Sina v Bhmnyar dnc mktbinin tmsilisiolanTusininailanlaynnsasnsosialiqtisadiamillrtkil edir.nsanhyatnndavametdirilmsinilkvvlonunsosialiqtisadi ehtiyaclarnndnilmsilazmdr.Bunuisinsantkbanahyatakeir bilmz. Tusiy gr, ideal ail n vacib olan xsusiyytlrdn biri ail zvlriarasndakmnasibtlriqurarknmumiailmnafeyininstn tutulmasdr.Diqqtolunandigrbirmvzuisailzvlriarasndam nasib i blmnn olmasdr. Bundan lav, aild mhkm bir nizam intizamntminedilmsidailninrtlrindndir.nsonolaraqisTusi ail n ev, yni bina v yer seiminin d ailnin vziyytin gr edil msi lazm olduunu irli srr. Onun fikrinc, ailnin, ideal cmiyytin ehtiyaclarnacavabverbilmsinqadnvuannmliyerivardr. Tusiy gr, uan xlaq nqteyinzrindn inkiaf etmsi v yaad cmiyyti dnn, tbbskar v lider olaraq bymsi n o mn viyyatn poza bilck evrdn uzaq tutulmal, ala v mntiq uyun kild trbiy edilmli,onasevgiil yanalmal,bahal,brbzklipal tarlar geydirilmmli, hddindn ox v zorla yemk yedirrk mdsi dknhalagtirilmmlidir.31 Ona gr d uaqlarn trbiysind n xrda msllr bel nzrdn qamamal, uan uralt fikirlri daima yrnilmlidir. xlaq trbiysi kemiin, bu gnn v sabahn n aktual msllrindn biri kimi qal maqdadr.Uaqlarnmsuliyytliolmasnaciddiyanamaqlazmdr. HzrtiPeymbr(s..s.)uaqlarilqarladqdayallarkimionlara iltifatedr,bzisiniiynin,bzisiniqucanaalarvxorftarildemk olar ki, hamsnn knln alar v onlar raz salacaq trzd hrkt edrdi. BznkdnkerknuaqlargrdyzamanAllahrsuluonlarla bykinsankimirftaredrvonlarasslamuleykmdeyr,onlar isznvbsindVleykmsalam,yaRsulullahcavabnverrdilr. Allah rsulu uaqlara olduqca artq dyr verrdi. gr bir uaa sn filan vaxt bunu vercym dey sz vermidirs, bir byk insanla m qavilbalamkimi,vdetdiyivaxtdamtlqsznmledrdi.31
3.2. Uaqlara inam hissi alamaqHzrti peymbr (s.) hmi etimad etmk fikrini tlqin edr v trafndaolanuaqlaronunlalaqliadtetimadxaricindhenbil mzdilr. O hamnn, hminin uaqlarn da nzrind etimadl bir in sand.lbtt,belfrdlrdnibrtalanmilltdetimadlolacaqd. Bundanbaqa,AllahRsulu(s..s.)Allahuaamrhmtetmyn mrhmt etmz klamn buyurur v xalqn qlb v knl insan ol maaarrd:Onlarsevin,onlaraverdiyinizszvaxtndayerinyeti rin;onlarsizinszlrinizlrftarnzarasndaziddiyytgrmsinlr;uaq belbiriahidolmasn. BirhdisdAllahrsulu(s..s.):Sizlrdnbirinizuanabireyvd edrs, qsursuz olaraq onu yerin yetirsin, buyurur ki, buradan da grndykimiuaqdr,yalandesmd,aldatsamdaeybiyoxdurfikri shvdir. Mhmmd peymbrin (.) fikirlri il desk Bli, hr aldatma v vdin xilaf xma bir toxum kimi onun beynind, bu gn olmasa da, sabah bir zqqum aac kimi zhur edck v sizin trbiy chdlrinizi tsirsizhalasalacaqdr.Uanznsizinhaqqnzdayalandedi,szn dndnd,dnyamalnatamahsaldvs.kimiszlrdemsinvya fikirlmsinimkanvermmlisiniz.Onlarsizihmifdakar,sdaqtli, sbirli v xlaql grmli v tanmaldrlar. Bel tvsiylrl peymbri miztrbiydnidealnqtlriartedirdi. Qurannifadsiildesk,Lomanpeymbrolunansihtverrkn cmiyyt iind inc nqtlri nzr alaraq davran trzini tvsiy et midir. Adamlardan tkbbrl z evirm, yer znd lovalova gzib dolanma. Hqiqtn,Allahhebirzndnrazn,lovalanbfxrednisevmz! Yeriind mvazint gzl (n ox yeyin, n d ox asta get) v (dananda) ssiniqaldrma.nkinirkinssuzunqulaqssidir!32 Uaqlarn bydklri mhiti nzr alaraq ya, bilik v mdniyyt sviyylringr qrupladrlmasdahafaydaldr.Uaqbeyandadr sa, ona yrdcyimiz mnvi biliklr, eynil qidalanmada izldiyimiz sulda olduu kimi, frqli ttbiq olunmaldr. Yni uaq yana uyun vacib olan eylri bilmli, bilmmsi lazm olan eylri is vaxt glnd yrnmlidir.32
Mahidlrimizgstrirki,mktbqdryadvrnd olan(3,5,7 ya) uaqlar valideynlrin Allah kimdir? v Mn nec dnyaya gl dim?deysuallarlamracitedirlr.Belsuallarbsitgrnsd,cavab vermkasandeyil.Bziaillrdvalideynlruaqlarnbukimisuallarna qaneedici cavablar vermirlr. lk nvbd valideyn bu suallarn cavabn bilmlidirki.uaqlarnadzgncavablarverbilsin. Numun: 5yallah: Allahkimdir? Atas: Allahgzgrnmzvarlqdr. Varlqdr?Gzgrnmzvarlqndir? Obiziyaradb,ammagzgrnmr. Grnmr?Niy?Axmndonugrmkistyirm. Onunsnigrmsikifaytedr. Mnotaqdatkoynayandadamnigrr? Bli,grr. Bsdilrimiyuyanda? Dilriniyuyandada. Bsaxamyatanda? Axamyatandada. Bsotaninsndrsk,qaranlqdamnigrr? Qaranlqdadagrr. Onda,mnarpaynnaltndagizlnsm,yenmnigrr? Grr. Necdir?Bykdr?Balacadr? Bykdr. Sninboyda? Yox.Omnimboydaolabilmz. Ondaanamboyda? Yox.Allahnbyklyboyagrllmr. Onda,dnizboyda? Dnizboydadayox.Dalarboydadayox. Bsnboyda? Mndiqqtlqulaqas.Aaclargrrsn?
Bli. Baharda ik ar, yayda yallar, meyv verir, payzda yarpaqlar saralbtklr,qdalpaqqalr.Bunlarnecbaverir. Bunlar?Bilmirmki! Bunlar zzn ba vermir. nki zzn ba ver bilmz. gr z zn ba versydi, bu qdr zaman kemzdi. Yni bir aac bar vermk nbuqdrgzlmzdi.BunlarednAllahdr. Uaq n yeni bir ideya meydana gldi. Diqqtini cmlmy balad. Atasnanvbtisualnverdi: Hreyqadirdir? Bli, qadirdir. Dnizlri, dalar da o yaradb. Ya, qar o yadrr. stini,soyuuoyaradb.Heyvanlarvbitkilri,mumiyytl,hreyio yaradb. Ata,Allahqorxuludur? Xeyr,O,qorxuludeyil,Ooxmehriban,balayan,sevimlivzizdir. Mnisevir? Bli,ohrbirimizisevirvqoruyur. Mnonusevbilrm? Snonuhrzamansevmlisn.nkiO,hammznsevimlisidir. Uaq mktb yana glnd Allah var demyiniz bzn uaqda Allahaqaryanlfikirlrformalamasnasbbolabilr.Msln,r yiyer atma,yoxsaAllahgzn der.Sz baxmasan,Allahsni l drr kimi szlr, uaqda Allaha qar sevgi v mhbbt hissi vzin ikrahhissioyadabilr.Uanzibtidaisinifdoxuyarkndinlbalm rkkb fikirlri alamaa ehtiyac yoxdur, sadc, ona bu mvzuda olan msllridrkedcyisviyyd izahetmklazmdr.sasbirchtd odur ki, tlqin edcyimiz hr ey uan hazrk ya dvrndn bir mddt sonraya aid olsun. nki uaq yaad zaman grbgtrck v yaayacaqdr. Bu nqteyinzrdn, traf mhitin verdiyi, ya da vali deyninyrtdiyieylryerliyerinddirs,yetrlisaylabilr.Elis,bizim ona verdiyimiz trbiynin sviyysi onun daha sonra yaayaca hyata aidolmaldr. Valideynlr,adtnikimvzunuizahedrknyanl suldanistifad edirlr.Bumvzulardinivcinsimaariflndirmdir.Ynivalideynlrya lan uaqlara hqiqt kimi atdrmaq istyirlr. Mn haradan gldim? sualna Leylk sni qanadlarnda gtirdi, Biz sni bazardan aldq, Sni xstxanadan gtirdik, Sn zn dnyaya gldin kimi cavablar verirlr. Bu tip cavablar ua qane etmir. nki uaq sual verrkn, ca 42
vaburaltolaraqhissedirvsiftifadlrindmimikasqmr.Bunun sbbivalideyninbumslyciddiyanamadnuansezmsidir.Bu zaman ata v ya ana narahatla qaplr v sn kiiksn, bel suallar vermkeyibdirkimicavablarverirlr.Ataanannverdiyicavablarua qane etmdikd uaq dostlarna, kitablara, internet v s. ynlir v bel qaynaqlarda da hr zaman dzgn v salam mlumat olmur. Bu da ki, uaqnoxthlklidir.Buradahmiyytlimsl,sualcavablandr maanqdrciddiyanamatrzidir. Valideyn uan sualn baa db cavablandrmaa tlsmmlidir. Msln, cinsi mvzuda sual vern uaqda cinsiyyt hormonlar hl inkiafetmdiyinvalideynbununormalsualolaraqnzralmaldr. Valideyn z cavabnda uan dndy kimi dn bilmli v izahat zaman he bir narahatla qaplmadan normal ss tonuyla cavab verm lidir.Bumvzudahrzamanmbahislrolmudur.Cinsimaariflnm aild,yoxsamktbdverilmlidir?,Cinsipedaqogikadanmlumatsz aillrd yetin uaqlar z atmazlqlarn nec tamamlamaldr?, Cinsi maariflnm n myyn ya hddi varm?, Cinsi pedaqogi kadahansnsiyytformasndanistifad edilmlidir. kimimbahisli msllr hl d qarmza xmaqda davam edir. Bu mvzuda Ana, mnharadangldim?kitabnnmllifi,pedaqoqyazAliankrlnn fikirlri ox maraql v dyrlidir. Pedaqoqun dnclrini sizlrl b lmkistrdim: Mndn potla yazb cinsi maariflnmy ne yadan balamaq la zmdr? sualn soruurlar. Onlara cinsi maariflnmnin ana btnind olarknbalandndedikdzarafatetdiyimidnrlr.Halbuki,masir zamanda uan ana btnindki fiziki inkiafyla yana, ruhi v mnvi inkiafn da izlmy imkan vern texniki vasitlr v cihazlar bu fikri tsdiqedir.gruaqailtrfindncinsiyytfrqiqoyulmadansevincl qarlanrsa bunu o, ana btnind hiss edir v daxilind yaamaq arzusu yaranr. ks tqdird, gr uaq cinsiyytin gr istnmyn uaqdrsa v ya ana yanllqla hamil qalbsa, bu anan kdrlndiribs, krp istnmdiyinihissedirvbudaonunuraltnayerlir.Buzamanuaq hissiolaraqanadanksrvbuhaldoulduqdansonradadavamedir. Krpdoulduqdansonradacinsimaariflnmsidavamedir.Dzgn cinsi trbiy v maariflnmnin verilmsi n vvlc valideynin bu mvzuda mlumatl olma lazmdr. Doru mlumat is mxtlif sullarla atdrla bilr. mumiyytl, hr bir valideyn vladna dzgn tlimtrbiyvermkistyr.Lakinbuzamanyaxnticldetmkn
tkcistmkkifaytdeyilvbununlayana,doruinformasiyayasahib olubbunuatdrabilmkdnmlidir.Dvrmzdgnclrmslhaq qndagenimlumatolmadhalda,bumvzudahebireyoxumadan evlnibuaqsahibiolurlar.Onlartlimvtrbiynizatavanalarndan grdklri kild z vladlarna yrdirlr. Bununla da frqind olaraq vyaolmayaraqgnclrvalideynlrinetdiklrishvlritkraredirlr.33 Erknyadvrlrinduaqlarvalideynlriiloxarchtlrinitapma a alrlar. sasn qzlar analarna, olanlar atalarna bnzmk istyir lr. ctimai mnasibt gr, xlaq zamann snandan xm alqanlq larn,qaydalarnmcmusudur.nsannyrncyihrbireycmiyytv ictimai qanunlar il laqdardr. Uan bzi davranlarnn qarsn al maqmmkndr.Msbtbirdavrannqarlndavalideynuam kafatlandrabilr.inmnfitrfingldikdisvalideynuaczalan drmaqvzin,onunbumnfidavrannnqarsnalabilmkyollarn tapmaldr. Buna gr d verilck mkafat v ya cza yerind v zama nndaolmaldr.zrinddurmaqistdiyimizsasmvzuczavmka fatn tipi, drcsi, miqdar v onun nec hyata keirilmsi mslsidir. Lakin cza olmadan uan pis vrdi v hrktlrdn uzaqladrlmas mmkndeyil. Czavermkslauadymkvyaqapalyerlrdsaxlamaqmna sna glmir. Cza vermk uan yemkimk kimi maddi ehtiyaclardan olduukimi,sevgi,fqtkimimnviehtiyaclardandamhrumedilm sidir. Aradrmalar nticsind mlum olub ki, mnvi czalar maddi czalaranisbtndahabyktsirmalikdir.Dylnvigncymruz qalan uaqlarda vicdan hissi oyanmr, ksin, llrin frst ddy zaman onlarn da eyni eylri etdiklri grnr. Dorunu uaqlara fiziki cza yolu il yrtmy alanlar, ksin, psixoloji v xlaqi baxmdan zif,riyakar,qorxaq,zninamszinsanlaryetidirirlr.34 gr uaq bir eydn qorxacaqsa, ktkdn, hdlmkdn, zabdan deyil,valideynlrininnvaziiniitirmkdnqorxmaldr.Uaqatasnnz gzn turutmasn, anasnn smimi znn dyimsini onu tarazla ynldcknbykbirczakimidrkedbilirs,znnimc,kifaytdir. Ancaq uan siz etimad etmyi, kdrini, qmini bldynz inan madaolduqcahmiyytlidir.
UurlyasCanbolatocuklardacinseleitimkonusundayaplanyanllarvedorular nelerdir?http://www.ugurcanbolat.com/?p=1181#more1181 34ErolGngrAhlakpsikolojisivesosyalahlak,(sh.6061)33
Hrktinxlaquyunolubolmamasilbalcmiyytlfrdinfikri mxtlifolabilr.xlaqidavranfrdinvicdanilbaldr,ynifrdet diyi hrkti shv hesab edir v ya bu hrkt gr gnahkarlq hissi duyursa, bu hrkt xlaqi normalara uyun olmayan hrktdir. xlaq trbiysi deyildiyi zaman almza gln ey frdi vicdanla ictimai vicda nn uzlamas, yni cmiyytin mnfi yanad eylr frdin d mnfi yanamasdr. Bu bir idealdr v he bir cmiyytd tam olaraq hyata keirilmyib. Lakin xlaqi davranda olan atmazlqlar frdl cmiyyt arasnda olan ziddiyytlrdn deyil, daha ox frdin xlaqi urundak qsurlardanqaynaqlanr.35 Bizxlaqauyunolmayanhrhansbirhrktetdiyimizzamanvic dan zab kirm v ya vicdanm szldayr kimi ifadlrdn istifad edirik. Burada xlaqi ura bir d xlaqi duyu artrlr. El bizi xlaql olmaaynldnsasqvvdxlaqiduyumuzdur,ynixlaqiurun xlaqivicdanlavzolunmasdr.Vicdanlinsanpisolduunainandbir hrktetdiyizamangnahkarlq hissiduyur v bugnahkarlqhissinin drcsi insandan insana dyiir. Yni xlaqa uyun olmayan hrkt yalnz vicdanl insanlarda gnahkarlq hissi oyadr. nsan n qdr drin birvicdanasahibdirs,pisdavranqarsndaduyacagnahkarlqhissi d bir o qdr bykdr. Freyd gr, gnahkarlq hissi il pis davran birbiri il trs mtnasibdir, yni insan n qdr drst v namuslu dursa, vicdan da bir o qdr qvvtlidir. Buradan bel anlalr ki, n yaxxlaqasahibolaninsanlarnqvvtlivicdanasahibolanlardr,yni noxgnahkarlqhissiduyanlardr.Qsacaifadetsk,yaxdavrann sbbiqvvtlivicdandeyil,lakinqvvtlivicdannnticsiyaxdavra ndr.36 Valideynlr bilmlidirlr ki, onlar uaqlar n nmundirlr. V almaldrlar ki, yax nmun olsunlar. nki uaqlar szlrdn ox, hrktlrdntsirlnir.Valideynlruaqlaqqraraqdananzamanuaq onlar dinlmk vzin, onlarn etdiklrini gtrr v glckd onlar kimiqqraraqdanmayrnir.Vyaxuddaksin,onlaruaaailv cmiyyt iind hrkt v davranlarna diqqt yetirmyi, byklr hrmt gstrmk, drslrini yax oxuma v nizamintizaml olma tlqin edrlrs, glckd zldiklri manelri dfetm gcn malik olarlar. Aradrmalar gstrir ki, bzi aillrd valideyn uana trbiy verrkn ksr hallarda manipulyasiyadan istifad edir. Manipulyasiya 35 36
emosiyalardan, hisslrdn, nsiyyt zaman qar trfin hvalruhiyy sindnistifadedrkttbiqolunanqapaltsirdirvburadamaraqlolan trfmanipulyasiyaedndir,yniuanemosiyavhisslrintsiredib, hvalruhiyysinil alaraqzmaraqlarn mnfikild tsirgstr mkdir. Manipulyasiyann iki nv var: qapal manipulyasiya v idaretm manipulyasiyas.37 Bufikirlrarasndafrqolsada,bizonunzralmayacaqvsadc olaraq onlar birbirin sinonim hesab edcyik. Hissiyyat manipulyasi yann elementidir. Gman edilir ki, valideyn manipulyasiya ediln uaa hrhansbirhissi(emosiya,hvalruhiyy)yeridirki,onuznlverili vziyytgtirsin.Ynivalideynuaahmmnfi,hmdmsbtkild tsir gstr bilr. Msln, bzi aillrd valideyn, znn doru hesab etdiyi, slind, yanl olan fikirlrini uaa tlqin etmk istyir v bunun n alr. Msln, valideyn qatn qara olduunu uana qbul etdirmy alr. Uaq is onun mahiyytini anlamasa bel, grdyn sbut etmk istyir. Uaqlar xsusiyyt etibaril iki tip blnr: idar olunanvidarolunmayan.darolunanuaqlaramanipulyasiyaetmy ehtiyacyoxdur.darolunmayanuaqlarilbirqdrdahaehtiyatldav ranmaq lazmdr. nki onlar insandan daha frqli yanama trzi tlb edirlr.Balqdrinolanyerdzr,insanisonadahayaxolanyerax tarar.Ynionlarayanamaslubufrqliolmaldr.Uanarahatraitd saxlamaqoxtindir,nkio,istristmzvziyytdnxyoluaxtar maa balayr. Yni uan aramsz tzyiq altnda olmas onu psixoloji chtdnsarsldr.Belhallardauaqlardaznqiymtlndirmdrcsi aadr.Onagrd,hreydnvvl,valideyngzlnmunolma ldrki,glcknslinnecolmassualaltndaqalmasn.Yuxardagst rilnikifrqlifikri,valideynnzrdnkeirrkailiinddahadorusu nu ttbiq etmk yollarn axtarmaldr. Hr ey ilk vvl gzl nmun olmaqdanbalanmaldr. Bu mvzu il laqdar olaraq bir ox alimlr tdqiqatlar aparm v kitablar nr etdirmilr. Ancaq J. Piajenin Uan xlaqi Hkm adl kitabnn (1932) nrindn uzun illr kemsin baxmayaraq, onun xlaq inkiaf modeli inkiaf psixologiyasndak aradrmalar n ox vacib olanaradrmasuallarnortayaatmvbunagrdbugnqdrbir oxaradrmayatsiretmidir.37
kurrikulum ve tehsil
Yaş psixologiyasının tərkib hissəsi olan uşaq psixologiyası uşağın psixi inkişafının xüsusiyyətlərini öyrənir.Uşaqlıq dövrü insanın şəxsiyyət kimi təşəkkülünün, sosial dəyərləri mənimsənilməsinin məhsuldar dövrüdür.Dilindən, dinindən, irqindən və milli etnik xüsusiyyətlərindən asılı olmayaraq, bütün uşaqlarda eyni qanunauyğunluqlar əsasında inkişaf edir.Bütün uşaqlar öz inkişafında çağalıq, körpəlik, məktəbəqədər uşaqlıq, kiçik məktəb yaşı, yeniyetməlik və erkən gənclik kimi mərhələrdən keçir: onların hamısında inkişaf böhranlı və sabit olmaqla 2 əsas cəhətlə xarakterizə olunur.
Psixologiya elmi XXI əsrin elmi kimi səciyyələndirilən geniş, şaxələnmiş biliklər sisteminə çevrilmişdir.Bu elmin 100-ə yaxın sahəsi mövcuddur və müstəqil bilik sahəsinə çevrilməkdədir.Yaş psixologiyasının tərkibində insanın ontonogenizdə psixi inkişafının dinamikasını və qanunauyğunluqları öyrənən bir sıra bölməlidir: uşaq psixologiyası, yeniyetmənin psixologiyası, gəncliyin psixologiyası, yaşlı adamın psixologiyası və qocalıq dövrünün psixologiyası xüsusi olaraq fərqəndirilir.
Yaş psixologiyasının xüsusi sahələrindən biri kimi uşaq psixologiyası ontogenezdə uşağın psixi inkişafının faktlarını, qanunauyğunluqlarını, dinamikasını və spesifik xüsusiyyətlərini öyrənir.Uşaq psixologiyasının tədqiqat obyektini uşaqlar təşkil edir.
Uşağın orqanizmini özünün fiziki, fizioloji və morfoloji əlamətlərinə görə yaşlı adamın orqanizmindən fərqləndiyi kimi, onun psixası da yaşlıların pxikasından köklü surətdə
fərqlənir. Uşağın fiziki inkişafı kimi, onun psixi inkişafının faktları və təzahürləri də yaşlıların diqqət mərkəzində olmaqla onlarda böyük sevinc və maraq doğurur.
Uşağın fəallığı yeni olan hər şeyə marağı, rəftar və davranışındakı təkrarsızlıqlar, müstəqillik meyli, müşahidəçiliyi, nitqə yiyələnməsi, yaşlılarla qarşılıqlı əlaqə üsulları, hissi, hərəki və emosional həyatında günbəgün müşahidə olunan dəyişikliklər onun psixi inkişafına aid edilən faktlardır.Uşağın ən məxsusi xüsusiyyəti bioloji varlıq, fərd səviyyəsindən sosial varlıq şəxsiyyət səviyyəsinə doğru inkişaf edir.
Fərdin inkişafının irsiyyət və mühitlə, təbiət və ya cəmiyyətlə, təlim və ya tərbiyə ilə nə dərəcə də şərtlənməsi uzun illərdir ki, elmi ədəbiyyatlar da mübahisə predmeti olmuşdur və bu günədək özünün 1 qiymətli həllini tapmamışdır.Məlumdur ki, uşağın fiziki inkişafı kimi, onun psixi inkişafı da həyat təcrübəsi və orqanizmin yetişməsi prosesinin birgə təsirindən asılıdır.Belə ki, digər canlıların balalandan fərqli olaraq, insan övladı doğularkən potensial nitq imkanlarına malik olur.Normal inkişaf nəticəsində bu imkan həyatın 1-2 ilində reallaşır.İntensiv təlim bu prosesi müəyyən qədər sürətləndirə bilsə də, inkişafın müvafiq mərhələsi üçün uyğun olan sərhədləri kəskin şəkildə dəyişdirə bilməz, 1 yaşdan əvvəl uşağa sərbəst danışa bilməz. Ontonogezdə ( yunanca-mənşə) uşağın psixi inkişafını faktlarını qanunauyğunluqlarını, hərəkətverici qüvvələrini, şərtlərini araşdıran psixologiyası uşağın psixikasının inkişafı prosesini izləyir.Psixologiyada ontogenez uşaqlıq dövründən başlayaraq fərdin psixikasının ə əsas strukturlarının formalaşması prosesini nəzərdən keçirir.Müasir elmi-psixoloji təsəvvürlərə görə ontogenezin əsas məzmunu uşağın əşyavi fəaliyyəti, ünsiyyəti, xüsusilə yaşlılarla birgə ünsiyyəti təşkil edir.Həyatın ilkin dövrlərində uşaq fəaliyyətin sosial, işarə-simvolik strukturlarını, ünsiyyəti mənimsəyir və bu amillər onun şüurunun və şəxsiyyətinin formalaşmasında güclü stimul rolunda çıxış edir.Bu prosesdə uşağın təlabatlar sisteminin formalaşmaqda olan motivlərinin, həyat şəraitinin coğrafi iqlim amillərinin, yaşlıların, cəmiyyətin məqsədəyönlü, fəal təsirinin həlledici rolu vardır. Uşaq artıq 3-4 yaşlarında öz milli mədəniyyətinin əsas sterotiplərini emosional səviyyədə mənimsəmiş olur.Uşaq təlabatlarının məzmunu müxtəlif mədəniyyətdə fərqli olur.Sosial əhəmiyyəti və mahiyyəti uşağın sosial mövqeyinin formalaşmasında, mədəni dəyərlərə sahib olmasında, sosial yönəlişində təsirsiz qalmır.Uşaq şəxsiyyətinin inkişafında əxlaqi milli və dini prinsiplər, miflər, onun fərdiləşmə meyllərini gücləndirir, passivlik, sosial təsirlərə etinasız münasibət yaradır.
Uşaqlıq insan həyatında daha sürətli və intensiv inkişaf mərhələsidir. Bu məqsədlə yaş dövrlərinin təsnifatında insan həyatının ilk 6 ilində 1 sıra dövrlər-Çağalıq, körpəlik, erkən uşaqlıq və məktəbəqədər yaş dövrləri xüsusi olaraq fərqləndirilir.
Uşaq psixologiyası uşağın psixi həyatını, uşaq yaşı dövründə psixi inkişafın xüsusiyyətlərini öyrənir.Ailə nəzarətindən kənarda qalan uşaq küçə icmaları kimi qurumlar yaradır, avtonom əxlaq normaları ilə yaşayaraq əhatə olunduqları sosial mikromühitdə zorakılıq , təcavüzkarlıq, oğurluq və rekertçiliyə qurşanırlar.Uşaq şəxsiyyətinin formalaşmasında güclü, təsiredici amillərdən 1 sosial mühitdir.İnsanın doğulub boya0başa çatdığı sosial gerçəkliyin fəal təsiredici rolu danılmaz 1 fakt kimi uzun yüzilliklər boyu, dünyanın mütərəqqi alim, filosof və maarifçilərinin diqqət mərkəzində olmuşdur.Sosial mühiti sağlamlaşdırmadan sağlam şəxsiyyət – vətəndaş tərbiyə etmək qeyri mümkündür.1 fərd kimi dünyaya gələn uşağın sosial keyfiyyətlərə, insani dəyərlərə yiyələnməsində yaşlılar, onların mühitilə yanaşı, uşağın şəxsi fəallığının da böyük rolu vardır.İlk gündən irəliyə doğru hərəkəti, sadə reaksiyadan mürəkkəb, məzmunlu əməliyyatlara keçid, nitqi mənimsəməsi, müstəqilliyinin ilk təzahürlərinin üzə çıxması psixi inkişafı səciyyələndirən başlıca faktdır.
Psixoloqların şəxsiyyət inkişafı və formalaşmasında 2 başlıca mərhələni məktəbəqədər və məktəb yaşı dövrlərini xüsusi olaraq fərqləndi rirlər.
Uşaq psixologiyası uşaqlıq dövründə uşağın psixasının necə formalaşması, davranışçının müxtəlif təzahürləri arasındakı səbəb-nəticə əlaqəsinin tədqiq edərək, tərbiyə üçün proqram xarakterli istiqamətləri müəyyənləşdirir.
Ailədə uşağın doğulması valideynlər və digər ailə üzvləri üçün fərəh mənbəyi, yeni 1 həyatın başlanğıcıdır.Bundan sonra aildədə mühit dəyişir, ailədaxili münasibətlərdə övlad mərkəzi mövqedə durmaqla, ailə münasibətlərinin möhkəmlənməsi, qarşılıqlı məsuliyyətin yüksəlməsinin şərtləndirir və ailənin yeni qayğıları meydana çıxır.Gənc ailədə ilk uşağın doğulması ərlə arvadın adət edilmiş maraq və vərdişlərinə təsir göstərir, ailənin həyat stili kəskin şəkildə dəyişir-ərlə-arva d çətin və sehrli valideynlik-ata-ana-rolunun ifaçısına çevrilir.
Ailədaxili münasibətlərdə mülayimlik, səmimiyyət, sevgi, qayğı, qarşılıqlı məsuliyyət yeni doğulmuş körpənin fiziki və psixi inkişafı baxımından sağlam, normal inkişafı üçün əsas şərtdir.Uşaq psixologiyasını öyrənməklə onun psixi aləminin möcüzələrinə, sirli-sehrli uşaq dünyasına bələd olmaq olar.Ailədə və tərbiyə müəssisələrində uşağın düzgün tərbiyə edilməsi üçün uşaq psixologiyasını bilmək çox vacibdir.Çünki dünyaya gəldikdən sonra uşaq fiziki cəhətdən olduğu kimi, psixi imkanların dinamik inkişafı və genişlənməsi baxımımndan hər gün dəyişir.Onun hərəki, hissi, emosional, manipulyativ, yaşlılarla qarşılıqlı fəaliyyət üsullarında günbəgün dəyişiklik müşahidə olunur.Bütün bu yeniləşmə və inkişaf mənbəyində uşağın psixikasının hərəkər verici qüvvələri olan daxili və xarici ziddiyətlər dayanır.Uşaq psixikasının öyrənilməsində formalaşan psixi xüsusiyyət, keyfiyyət və tələbatların nəzərə alınması zəruridir.Uşağın aktual yaş dövrü ərzində yaşlıların köməyi ilə əldə etdyi psixi imkanlar sonradan inkişaf edərək onun müstəqillik imkanlarının artmasına imkan verir, yeni inkişaf mərhələsində psixi funksiya, xassələri genişlənir, keyfiyyətcə zənginləşir.Təlim tərbiyə uşağın inkişafında həlledici qüvvədir.
Uşaq psixologiyası pedoqoji psixologiya, pedaqogika və praktik psixologiya fəlsəfə, dialektik materializmdir.Fəlsəfi ideyalar psixoloji nəzəriyəyə, konsepsiyaların yaranmasına təkan verir, psixologiyanın metodoloji əsasını təşkil edir.Fəlsəfə insanın cəmiyyətdə rolunu onun dünya ilə qarşılıqlı münasibətlərini aşkara çıxarır.
Uşaq psixologiyası ümumi psixologiya ilə əlaqədardır. Ümumi psixologiyanın əldə etdiyi elmi-nəzəri müddəalar uşaq psixologiyasının tədqiqat istiqamətlərini müəyyənləşdirməyə, şəxsiyyətin psixoloji strukturunu açmağa imkan verir.
Psixologiya elminin sahələrindən biri olan yaş psixologiyası insan psixikasının inkişafının yaş dinamikasını izləyir, 1 yaş dövründən digərinə keçidin qanuna uyğunluqlarını, psixi proseslərin, biliklərin mənimsənilməsinin, şəxsiyyətin təşəkkülünün yaş amilindən asılılıqlarını öyrənir.Bu cəhət yaş psixologiyasilə, uşaq psixologiyasl ilə əlaqəli gedir.Uşaq psixologiyası uşaqların təlim-tərbiyəsi və inkişafının məqsədi, məzmunu, səmərəli yollarından bəhs edən pedoqogika elmi ilə sıx əlaqəyə malikdir.Pedoqogika şəxsiyyətinin formalaşması, onun təlimi və tərbiyəsində yaş və fərdi xüsusiyyətlərin nəzərə alınmasını mühüm prinsip kimi qəbul edir.
Uşaq psixologiyası anatomiya, fiziologiya, fəlsəfə, məntiq və digər elmlərlə birlikdə bütöv şəxsiyyət tərbiyəsi ilə məşğuldur.Uşaq psixologiyasının sıx əlaqələrə malik olduğu elmlərdən biri uşaq anatomiyası və fiziologiyasıdır.Psixikanın anatomik fizioloji əsaslarının və mexanizmlərinin, uşaq orqanizminin xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi baxımından bu elmlərin uşaq psixologiyası üçün böyük əhəmiyyəti vardır.Uşaq psixologiyasının fiziologiya ilə əlaqəsi uşağın ayrı-ayrı yaş dövrlərində orqanizmdə baş verən fizioloji dəyişmələrin uşaqların psixi aləminə təsirinin aydınlaşdırılması baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.