Məişət zorakılığı və onun fəsadları” – Məqalə

… Ata öz qızına, qardaş baciya, və yaxud əmi qardaş qızına və s. təcavüz edib, neçə illərdir zorla onunla cinsi münasibətdədir. Təcavüz… Hədə, Qorxutma, Təhdid, Yeniyetmə ikən həyati-mənəviyyatı-namusu öz doğma qan qohumu tərəfindən Yandırılmış, Söndürülmüş, mənən məhv edilmiş, parçalanmış həyat faciəsi… Bu Matrilokallığmı, matriarxatmı, nədir bu xərçəngin-zorakılığın Modern Zamanda resepti… (Loru dildə sorğulanır ki, eldə-obada –qohumda- yadda qızmı, qadınmı Yoxxx. ). Elmi dildə yuxarıda sadalan terminologiya «izm»ləri tarixləşir, mifləşir, sosiallaşır.. Cəmiyyət dilində qadına qarşı zorakılıq sosiuma «ictimai rezonans», «ideoloji dissonans» gətirir. Bax, Hörmətli Kişilər budur kuluarların niyə «qadın hüququ», nə qədər danışılar bu «qadın məsələsindən» və s. kimi sorğulanmasının adekvat cavabı.

Zorakılıq anlayışı və növləri

Qloballaşan dünya, müxtəlif ölkələr, yenidən düzənlənən dövlətlər, mədəni-mənəvi müxtəlifliyi ilə inteqrasiya olunan xalqlar, fərqliliyi ilə adaptasiya edilən millətlər və s. kimi politoloji epitetlər. və bu modernləşmələr mənzərəsində BÜTÜN YER üzündə baş alıb gedən, çoxalan, yüksələn Qadına qarşı zorakılığı, Qızlara təcavüz və bu fonda gedən müzakirə və maarifləndirici təbliğatlar… Çox istərdim yazmayım, danışmayım, dinməyim, susum… susa bilmədim.

Zorakılıq XXI əsrin «xərcəng bəlası» kimi sağalmaz «fəlakəti»dir. Zorakılıq əsil həqiqətdə mənəvi terrordur. Bu «terror aktının» törədilməsində «bəhanələr» guya ki, müxtəlif obyektiv səbəblərdən mey­dana çıxır (Bəhanələr: içkili olub, narkotik qəbul edib, ağıl çatışmamazlığı var, həyat yoldaşı, yaxud bacısı qızı yalan deyir, qeyrisi ilə əlaqə də olub və s. və s. bəzəmələr…)

Məlumdur ki, yeniləşən dünyada istənilən sosiumun nüvəsi olan qadın-kişi qarşılıqlı münasibətləri GENDER adlanır- bu sivil mədəniyyətdir. Burada münasibətlər isə bərabərhüquqluluq üzərində köklənmiş dayaqlara əsaslanmalıdır. Azərbaycan Respublikası Konstitutsiyasının 25-ci maddəsi bərabərhüquqluq prinsipini özündə ehtiva edir. Konstitusiyanın 25-ci maddəsinin I bəndində «Hamı qanun və məhkəmə qarşısında bərabərdir», II bəndi «Kişi ilə qadın eyni hüquqları və azadlıqları vardır» kimi təsbit edilmiş,, III bənddə isə «İnsan və vətəndaş hüquqlarını və azadlıqlarını irqi, milli, dini, dil, cinsi, mənşəyi, əqidə, siyasi və sosial mənsubiyyətə görə məhdudlaşdırmaq qadağandır» və IV bənddə də «Heç kəsə bu maddənin III hissəsində göstərilən əsaslara görə zərər vurula bilməz» yazılmışdır.

Gender bərabərliyi, azadlıq və hüquqların təminatında cinsi bərabərlik prinsipial olaraq yuxarıda qeyd etdiyimiz maddələrdə əks olunmuşdur. Bu prinsip əksər demokratik cəmiyyətlərin Ali Qanunlarında öz təsbitini tapmışdır. Bu gün Modern Dünyanın 1№-li Əsas bəlasına çevrilmiş zorakılığa qarşı qanunlar, konseptual aspektdə hər ölkənin qanunvericiliyində nizamlanmışdır.

Belə ki, 1993-cü il 20 dekabrda BMT Baş Məclisində «Qadınlara qarşı zorakılığın bü­tün formalarının aradan qaldırılması haqqında» Bəyannamə qəbul edil­miş­dir ki, onun 1-ci maddəsində yazılıb: «qadınlara münasibətdə zorakılıq –bu cin­si əlamət daşıyan, qadına qarşı cinsi, fiziki və psixoloji zərər və işgəncə ve­ril­məsi və ya bu aktların təhlükəsi olan, onların şəxsi və ictimai həyatda azad­lıq­larının məcburi və ya könüllü məhdudiyyətlərinə səbəb olan halları əks etdirir»

Bu Bəyannaməyə görə, qadın zorakılığı kişilər tərəfindən qadına qarşı disk­ri­mi­nasiyadır. Bəs zorakılıq nədir? «Zorakılıq- özünə və ya digər insana, qrupa, icmaya, cəmiyyətə qarşı işlənən, bədən zədələri, ölüm, psixoloji travma, inkişafda qüsur, əyintilər, müxtəlif cür zərər ilə nəticələnən (və ya nəticələnə biləcək) fiziki gücün və ya hökmün real və ya hədələmək məqsədilə qəsdən tətbiq edilməsidir»

Zorakılığın tipologiyasına diqqət edək:

a) Özünə qarşı. Bu intihar (suisid) və özünə müxtəlif cür zərər etmə, zərər vurmadır. b) Şəxsiyyətlərarası. Bu da iki yerə ayrılır: ailə (partnyorlararası) və icma daxili.

Belə ki, ailə daxili zorakılıqda 1) uşaqlar; 2) partnyor (ər və arvad); 3) ahıllar (ata, ana, qaynana, qayınata və s.) 4) ailə üzvləri (qardaş, bacı, qayın, baldız və s.) daxildir. İcma deyəndə isə buraya (dayı, bibi, xala, əmi və s.) və yadlar (qonşu, dost və s.) aiddir. Zorakılığın bir tipologiyasına da «kollektiv» dairəsi də daxildir ki, o da məhz a) sosial; b) siyasi və c) iqtisadi tərəfə ayrılır. Beləliklə zorakılıq fiziki, cinsi, psixoloji, mənəvi zərər vurmalardır, hətta zərər vurduqdan sonra belə qayğı göstərməməkdir.

Niyə bunları açıqladıq. Çünki XXI əsrin ilk onilliyi də zorakılığın bir xərçəng, bir «quş qripi», bir bəlkə də «dəb» kimi tüğyanı zamanıdır. Aktual olduğu qədər də zorakılıq gah «gizlin», gah da daha aşkar gündəmdədir. Bir tədqiqatçı kimi, hesab edirəm ki, qadına və qızlara qarşı bütün zorakılıqlar aqressiyadır. Bu əks cinsin (Kişinin) qadına ziyan vurması (döyməsi, təhqir etməsi, təhdid etməsi, hədələməsi, müxtəlif fiziki mənəvi, psixoloji güc tətbiqidir). Bunun ən ağrılı tərəfi də məhz qadına cinsinə görə qüvvə, güc tətbiq edilməsidir. El arasında belə deyim var, «belə qolu zorlusan, get qolu güclü bir kişiyə güc göstər, zərif, incə qadını döyən pəhləvansanmı?»

Təbii ki, zorakılığın ən çox mənəvi sarsıntı verən forması seksual zorakılıqdır. Buraya da cinsi əlaqəyə girməyə məcburetmə və təcavüz daxildir.

Belə ki, 1995-ci il Pekin Fəaliyyət Platformasında da deyildiyi kimi «Cinsi zorakılıq və cinsi ünsiyyət yolu ilə keçirilən xəstəliklər, SPİD daxil olmaqla, vaxtsız cinsi əlaqəyə girmək üçün qızlara təzyiq göstərilir. Nəticədə cavanlıq, sosial təzyiq, qoruyucu qanunların olmaması, yaxud onlara riayət edilməməsi səbəbindən qızlar zorakılığın müxtəlif növlərnə, məsələn, zorlama, cinsi məcburiyyət, şəhvani istismar, qız alveri, əsasəndə qızların orqanları və toxumaları ilə alver, həmçinin məcburi əmək kimi zorakılığa məruz qalırlar». Bəs qanunvericilik nə göstərir? Zorlama, yəni zərər çəkmiş şəxsə və ya başqa şəxslərə qarşı zor tədbiq etməklə və ya belə zor tədbiq etmə hədəsi ilə və ya zərərşəkmiş şəxsin köməksiz vəziyyətindən istifadə etməklə onunla cinsi əlaqədə olmaqdır? Cinayət məcələsinin 149-cu maddəsi “zorlama” məsələsini əks etdirir. Bu maddəyə əsasən “zorlama 4 ildən 8 ilədək müddətə azadlıqdan məhrum etmə ilə cəzalandırılır. Müəyyən hallarda 5 ildən 10 ilədək və ya 8 ildən 15 ilədək müddətə azadlıqdan məhrum etmə ilə cəzalandırılır”.

Qan Qohumluğu zorakılığı

Tayfalar arasında qadınların dəyişdirilməsi, (mübadiləsi) kişi hakimiyyətini və ailədə gender uyğnuluğu strukrurlarını təkrar istehsal edir. (Qeyl Rubin)

Bu mövzunu belə incələməkdə məqsəd nədir? Günümüzün ən ağrılı, ən dözülməz, insan hissini hiddətə gətirən Doğma, ən yaxın, eyni DNT tərkibli qan Qohumluğu zorakılığıdır. Sual oluna bilər ki, bu nədir? Yuxarıda sadalanan tipologiya, növ, forma içində bu açıqlanmadı axı… Bu yeni və Qədim formadır. Bu Əxlaqsız, Mənəviyyatsız Doğma Qan Qohumu tərəfindən törədilən ağrıdan ağır, dəhşətdən yüksək, bəlkə də bunu edənin öz Nəsil tarixinə qarşı qətliamıdır. KİV, TV, sosial şəbəkələr, saytlar və s. kimi müxtəlif informasiya ötürücüləri qadın-qız zorakılığından bəhs edərkən, zaman sanki XXI əsr deyil, matriarxatdır, bir çox az qisim üçünsə promiskuitet münasibətlər dövrüdür. Nədir matriarxat? Bu ailə və siyasi hakimiyyətin qadınlara məxsus olduğu ana hakimiyyəti güman edilən fərziyyəvi sosial quruluş formasıdır. Budur matriarxatın ictimai-siyasi anlamı. Bəs mənəvi- mədəni anlamı nədir? Antropoloqlar matriarxata – «ana+ qəbilə» cəmiyyəti kimi baxırlar. Bu cəmiyyət olub, ya mifdir, bu yox, bizi forma öz təsirinə çəkir. Cinslərarası münasibətin ilk forması promiskuitet (nizamsız) əlaqələr olmuşdur. Matriarxat cəmiyyətinin əsas xüsusiyyəti aşağıdakılar: ana ailə başçısıdır, anaxətlilik və matrilokallıq və ya avunkulokallıq (ananın qardaşı qrupunda məskən salma), hətta çox vaxt (epizodik nigah görüşləri və eyni zamanda ər-arvaddan hər birinin öz qrupunda yaşaması) və ya ambiolokallıq (ər-arvadın növbə ilə bu və ya digər qrupda yaşaması) xarakterikdir. İsveçli alim İ.Baxofen «Ana hüququ» kitabında göstərir ki, «patriarxal ənənələrdən əvvəl olan qohumluq ana qəbiləsi idi, varislik «ana xətti» üzrə idi». İ.Baxofen bu sosial quruluşu «ginekokratiya» adlandırmışdır. İ.Baxofenə görə, əvvəlla insanlar qeyri-məhdud cinsi əlaqədə yaşayırdılar, yəni bu «heterizm» idi. Sonrası, bu əlaqələr atanın kimliyini müəyyən etməyə qoymurdu. Daha sonra, ana doğulan uşağın tam sahibi idi, ona görə ki, qadının bir kişi ilə deyil, daha çox kişilərlə cinsi münasibətə girməsi səbəb idi. Nəhayət, qadın istədiyi kişi ilə əlaqəyə girə bilərdi”. (Bir haşiyə çıxacam. Bəlkə də bu gün «Qədim Sənət» adlanan əxlaqsızlığın ilkin dövrü. )

Antropoloq Q.Rubin «Qadınlar mübadiləsi» əsərində «Cins-qeyri bərabərliyin əsasını təşkil edən mədəni səviyyədə yozulan bir anlayışıdır» deyə yazır: «nigah – hədiyyələrin mübadiləsində ən qədim formalarının başlıcası, qadının özü isə ən qiymətli hədiyyə olub. Beləliklə, İNTEST olunan (qan qohumları arasında cinsi əlaqələrin qadağan edilməsi) qadağanın mənası aydın olur: a) onun məqsədiz seksin və uşağın doğulması kimi bioloji halları sosial akt halına, b) seksual və uşağın doğulması kimi bioloji halları sosial akt halına; c) seksin və uşağın doğulması kimi bioloji halları sosial akt halına; d) seksual aləmi qadağa edilmiş və icazəli olan partnyorlarla bölünməsi vasitəsinə çevirmək olar. Bacının və yaxud qızının seksual partnyor kimi istifadə edilməsinə qoyulan qadağa –İNTSEST- nəticəsində bacı-qız başqasına verilir (ərə vermək ifadəsi buradan yaranır), nəticədə ailələr arasında sosial (qohumluq) əlaqələr yaranır. Q.Rubin yazır ki, «qadınlar kişiləri, onlar qadınları əldə etdiyi kimi əldə edə bilmirlər, ona görə də sosial cins («gender» termini elə buradan yaranıb) müxtəlif imkanlarla bağlı olan sosial bölgü formasıdır».

Q.Rubinin «Qadınlar mübadiləsi» əsəri tam təsdiq edir ki, İNTEST –bəşər mədəniyyətinin yaranmasının müqəddəs şərti, Ailə İnstitutunun etik-əxlaqi formalaşmasının ən əsas göstəricisidir. Burada kişilərin ağalığı –üstünlüyü, yəni dominantlığı və qadınlarn asılılığı –diskriminasiyası- özü də sivil mədəniyyətin mövcudluğunun əsasıdır. Bu mədəniyyətdən başqa şəraitə (qardaş-bacı və ya ata-qız nigahı və s.) keçidin necə ola biləcəyini təsəvvür etmək belə demək özü mümkün deyil. Ona görə də yuxarıda matriarxatdan bəhs etdik. Bu gün patriarxal mədəniyyətin dəyişdirilməsi mümkün deyil, yəni doğma qan qohumluğunun ata-qız, qardaş-bacı evliliyi «qəti qadağalıdır». Bu təbiətdən deyil, sivill insan, bioloji cins tərəfindən cəmiyyətdə bərqərar olmuş Mədəniyyətdir… Doğma Qan qohumluğu (ata+qız+bacı və ya qardaşla nigah) isə vəhşilik, idrakın, düşüncənin əqlini itirməsi, heyvani münasibətdir.

Niyə döndük tarixə, niyə dünənə nəzər yetirdik…? Yox, deməzdim ki, bu terminlərin əhatə etdiyi hallar, yəni, «heterizm» «ambiolokalıq» «avunkulokallıq» «ginekokratiya» «İNTEST» bu gün mövcuddur. Bəlkə də qismən (məs: mikroneziya, malay-minanqkabua və s. tayfalarında) öz «izlərini» saxlayıbdır. Belə məqamlarda isə Ailə və qohumluq sistemi donur, Ailə- qohumluq sistemi mənəvi, mədəni, etik, əxlaqi və s. kimi nümunəvi dəyər ölçülərini itirir. Ailə İnstitutunun tənəzzülü də yox, sosiumda bu kimi hallar qəti qəbul edilməz qanunlarından biri olur. İNTEST-in təsdiqidir. Belə də deyim var ki, məhz bəzi hallarda «qanunlar da olanları pozmaq üçündür». Belə olumlar, olanlar, pozulmalı da yox, qətiyyətlə dəf edilməlidir. Bəs nədir bu doğma qan qohumları zorakılığı? Nədir bu sivil dünya qanunların da belə yazılmayanlara yeni maddə əlavə edilməsinə təhrik edən «yeni davranış» və ya «heterizm», «avunkulokallıq»… İNTEST ya da dəhşətli anonslar: Qardaş bacısına təcavüz edib. Bu bəs etmirmiş kimi, ikinci bacıya da təzyiqlər edərək, cinsi əlaqədə olub… Yaxud digər reallıq: Ata qızına təcavöz edib. (Yenə haşiyə: Beləsinə məhz ömürlük cəza tətbiq edilməlidir nəinki 4 və ya 5 il. Yaxud da bütün radikallığımla səslənirəm: bu faktlarda mən genderşunas politoloq yox, elə Feministəm!)

… Ata öz qızına, qardaş baciya, və yaxud əmi qardaş qızına və s. təcavüz edib, neçə illərdir zorla onunla cinsi münasibətdədir. Təcavüz… Hədə, Qorxutma, Təhdid, Yeniyetmə ikən həyati-mənəviyyatı-namusu öz doğma qan qohumu tərəfindən Yandırılmış, Söndürülmüş, mənən məhv edilmiş, parçalanmış həyat faciəsi… Bu Matrilokallığmı, matriarxatmı, nədir bu xərçəngin-zorakılığın Modern Zamanda resepti… (Loru dildə sorğulanır ki, eldə-obada –qohumda- yadda qızmı, qadınmı Yoxxx. ). Elmi dildə yuxarıda sadalan terminologiya «izm»ləri tarixləşir, mifləşir, sosiallaşır.. Cəmiyyət dilində qadına qarşı zorakılıq sosiuma «ictimai rezonans», «ideoloji dissonans» gətirir. Bax, Hörmətli Kişilər budur kuluarların niyə «qadın hüququ», nə qədər danışılar bu «qadın məsələsindən» və s. kimi sorğulanmasının adekvat cavabı.

XXI əsr İnkişaf edən İKT mədəniyyəti çərçivəsində İKT vasitəsi ilə aldığımız qadın zorakılıqlarının statistik çeşidli rəngarəngliyi mənzərəsinin qeyri-etik görünüşü. Hələ də Qara rənglidir.

Qeyd edək ki, 2013-cü il apreldə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisində «İnsan alverinə qarşı mübarizə haqqında» Qanuna və «Cinayət Məcəlləsinə» əlavə və dəyişikliklər müzakirə olunaraq, qəbul edilib. Dəyişikliyə əsasən, “yetkinlik yaşına çatmayanların istismarı da insan alveri hesab olunacaq” və bu istismara yol verənlərə 12 ilədək həbs cəzası kəsiləcəkdir. İnsan alveri kimi köləliyə bənzər adətlər və ondan irəli gələn asılılıqlar, insanın daxili orqanının qanunsuz olaraq çıxarılması, insanın üzərində bio-tibbi tədqiqatların aparılması da insan istismarı sayılacaqdır. Bütün yuxarıda qeyd olunan hallar üzrə Cinayət məcəlləsinin 144-cü maddəsinə əlavə və dəyişikliklər edilən müvafiq cəzalarla da müəyyənləşəcəkdir. İnsan istismarına görə, müvafiq olaraq 4 ildən 12 ilədək azadlıqdan məhrumetmə cəzası da müəyyən olunub. Vətəndaşın şəxsiyyət vəsiqəsinin, pasportunun və ya şəxsiyyətini təsdiq edən digər sənədin, yaxud yol (sərhədkeçmə) sənədinin saxtalaşdırılması insan alveri fatktı kimi qeydə alınır və buna görə 1 ildən 3 ilədək azadlıqdan məhrumetmə cəzası nəzərdə tutulur. Həmçinin, insan alveri məqsədi ilə insan alverçisini və ya insan alveri qurbanını saxta şəxsiyyət vəsiqəsi, pasport və ya şəxsiyyət təsdiq edən digər sənəd, yaxud yol (sərhədkeçmə) sənədləri llə təminetmə, o cümlədən eyni məqsədlə insan alverçisini və ya insan alveri qurbanını saxta şəxsiyyət vəsiqəsi, pasport və ya şəxsiyyəti təsdiq edən digər sənəd, yaxud yol (sərhədkeçmə) sənədləri ilə təmin etmək üçün belə sənədləri əldə etmə faktları da insan alveri faktı kimi sayılaraq 1 ildən 3 ilədək azadlıqdan məhrumetmə cəzası tətbiq ediləcəkdir. Hər hansı bir şəxsin şəxsiyyət vəsiqəsini, pasportunu və ya şəxsiyyətini təsdiq edən digər sənədini, yaxud yol (sərhədkeçmə) sənədini götürmə, saxlama, gizlətmə, zədələmə və ya məhv etmə faktı da insan alveri kimi qiymətləndirilərək, 1 ildən 4 ilədək həbs cəzası ilə cəzalandırılacaqdır.

Bu baxımdan da Azərbaycanda yeniləşən, təkmilləşən qanunların təbliqi ilə bağlı çox ciddi maarifləndirməyə ehtiyac var. Hər hansı sahədə problemləri aradan qaldırmaq üçün qanunların dürüst tətbiq olunması ilə bahəm, bu qanunların zərərçəkənlərində bilməsi zərurətdir. İnsan alveri cinayətləri beynəlxalq sənədlərlə uzlaşdırılaraq, Azərbaycan qanunvericiliyində təsbit olundu. Əvvəllər, Azərbaycanda ümumiyyətlə, insan alveri kimi cinayət dəlillərinin törədilməsi məqbul hesab edilmirdi. Niyə? Çünki bir motivə diqqət edək. Qız qaçırma Qərbdə insan oğurluğu sayılır. Azərbaycanda isə bu adət-ənənədən irəli gələn haldır. Amma, beynəlxalq aləmin qəbul etdiyi qanunlar nəticəsində bu da qəbul olundu. 28 iyun 2005-ci il tarixdə «İnsan alverinə qarşı mübarizə haqqında» Qanun, 30 sentyabr tarixdə isə Cinayət Məcəlləsinə 144.1-ci maddə əlavə olunaraq, orada «insan alveri cinayəti» ifadəsi yazıldı. Yeni dəyişiklik də «insan alveri» sözü beynəlxalq sənədlərə uyğun uzlaşdırılıb. Belə ki, qanuna edilən əlavə və dəyişikliklər bu sahədə məhz dəqiqləşdirmələrin həyata keçirilməsidir. Məhz bu səbəbdən də, bu dəyişikliklərdən sonra Azərbaycanda da insan alveri cinayətlərinin daha dəqiq gender statistikası tətbiq olunacaqdır. Bəzən «seks işinə» cəlb etməklə insan alveri cinayətləri qarışdırılırdı. İndi isə, zor tətbiq etməklə, aldatmaqla, hədələməklə baş verən cinayətlər «insan alveri» cinayəti kimi qəbul olunacaq. Əgər bu dəyişikliklərin geniş maarifləndirmə işi aparılsa, əməl edilsə, insan alverinə qarşı mübarizədə olan neqativ hallar da azalmış olardı.

«Seks işi»nin leqallaşdırılması məsələnin həlli deyildir. Elə ölkələr var ki, leqallaşma orada ciddi problemlərə səbəb olubdur. Məsələn, Hollandiyada hesab edirlər ki, «seks işini» leqallaşdırdıqlarına görə vaxtından qabaq addım atmışlar. Çünki bu, özü ilə daha böyük, daha yeni problemlər yaratdı. Belə ki, ölkəyə turist axını çoxaldı, müxtəlif ölkələrdən Hollandiyaya «seks işi» ilə məşğul olmaq üçün axın başladı və cəmiyyətin ümumi həyat normaları öz sabit və mədəni axarından çıxaraq, pozuldu. Əgər respublikada da «seks işi» leqallaşsa, həmin Hollandiyadakı analoji vəziyyət Azərbaycanda da baş verəcəkdir. Unutmayaq ki, həm də bizim ölkə İran, Ərəb ölkələrinə yaxın qonşudur. Şərqdəki konservativ qadağalar, sərt rejim, burada isə azad, sərbəst, tolerant həyat tərzi bu axına səbəb olar. Yəni, bir müddət keçəndən sonra «seks işi» də bir peşəyə çevrilə bilər.

Bir vacib məsələyə də diqqət edək. Gender zorakılığı nədir… Gender zorakılığı qadınlara münasibətdə hüquq pozuntularının bütün növlərinə aiddir. Zorakılığın bütün fiziki və psixoloji forması, qadınların imkanlarının onların qeyri- ənənəvi davranışları üzərində nəzarəti məhdudlaşdırır. Ona görə də zorakılığa qarşı mübarizə qadınlara münasibətdə hüquq pozulmalarının bütün formalarının aradan qaldırılması üzrə Qlobal proqramın bir hissəsidir. Bütün dünyada qadınlara qarşı zorakılığın müxtəlif növ formaları elə miqyas almışdır ki, BMT hər il 25 noyabr gününü «Beynəlxalq Qadınlara qarşı zorakılıqla mübarizə» günü kimi qeyd edilməsini elan etmişdir.

Yuxarıda Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasından bəhs etdik. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 25-ci maddəsinin prinsiplərinə riayət etməyən ölkə vətəndaşı Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 154.1 maddəsini pozmuş olur. Həmin maddədə yazılıb ki, “… irqindən, milliyyətindən, dinindən, dilindən, qulluq mövqeyindən, əqidəsindən və s. mənsubiyyətlərdən (R.M.- bu qanunda hər cəhət var, ailə daxili, qan qohumluğu, yaxın qohum ifadəsindən savay…) asılı olmayaraq şəxsin hüquq və qanuni mənafelərinə zərər vurmaq şəxsin bərabərlik hüququnun pozulması deməkdir və bu hərəkət qanunla təqib olunandır».

Bu kimi yuxarıda sadalanan qanunvericilik və sosiumda baş verən hallardan irəli gələn təhlilə belə yekun vuraq:

1) Hesab edirik ki, Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsi Ailə Məcəlləsi, hətta Konstitusiyaya zamandan asılı olaraq yeni dəyişiklik və əlavələr ediləndə, mütləq halda bu «Zorakılıqlar növləri və metodu» öz qanuni təsbitini yenidən yeniləşmiş formada tapmış olacaqdır.

4) Ailə daxili qan qohumu (ata, qardaş) tərəfindən törədilən zorakılıq xüsusi cəza-ömürlük həbsə bərabər tutulması müzakirə olunmalı faktdır. Bu halla üzləşən, mənən öldürülən qadın (qızlar) tədqiqatlar da, aşkar edir ki, cismani olumu daha üstün tutur.

5) Bu kimi halların ictimailəşdirilməsində hədsiz həssaslıq olmalıdır. KİV dayanmadan təbliq etməməli, TV gün (həftə) ərzində təkrar-təkrar nümayiş etməməlidir. Bu cinayətin təbliğidir, məlumat deyil. Bu ailələrdə yadlaşma, özgələşmə, bacı-qardaş-ata-baba münasibətlərində çəkingənlik, qorxu, hiddət, ailə daxilində XOF yaratmaqdır.

6) Nümunə çox deyildir! Lap olsun Birdənədir, lakin bu kimi mənəviyyatsızlıq günümüzün görünən reallığıdır. Reallıq isə yalnız xüsusi qanunlar olarsa fakt olmaz. Burada heç bir insan hüququnu pozmaq yoxdur, burada səhv yoxdur, burada daxili, namusu, mənəviyyatı əbədi öldürülmüş cismən məhv olmuş «qınaq obyektinə» çevrilən qız (qadın) var! Və ona təcavüz edən ömürlük cəza almalıdır.

2) 1995-ci il Ümumdünya Pekin Platformasının da 12 problem istiqamətlərindən biri «Qızlar» məsələsidir. (Bu orta məktəbdə təbliğ olunmalıdır).

3) Cinayət Məcəlləsinin 173.1 maddəsində «… yetkinlik yaşına çatmayanın alqı-satqısı və ona sahibliklə əlaqədar digər əqdlərin bağlanması cinayət» sayılır. Lakin bu maddənin də əlavə dəyişikliyə ehtiyacı vardır.

Və sonda fikirlərimi gender üzrə məşhur tədqiqatçı Sulamif Fayerstounun bir kəlamı ilə bitirmək istərdim: «Təbiət qadını kişidən fərqli yaradıbsa, cəmiyyət onu insandan fərqli edib».

Rəna Mirzəzadə AMEA Fəlsəfə İnstitutu “Müasir Siyasətin fəlsəfəsi” şöbəsinin müdiri, professor

“Məişət zorakılığı və onun fəsadları” – Məqalə

Azərbaycanda ailə institutunun möhkəmləndirilməsi, qadın və uşaq hüquqlarının müdafiəsi, gender bərabərliyinin təmin olunması istiqamətində bir sıra mühüm qanunlar, dövlət proqramları qəbul edilmiş və bu sahədə davamlı islahatlar aparılıb.

2006-cı ildə “Gender (kişi və qadınların) bərabərliyinin təminatları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu , 2010-cu ildə “Məişət zorakılığının qarşısının alınması haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu, 2012-ci ildə “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyası, 2016-cı ildə Strateji Yol Xəritələri qəbul edilmiş, ölkəmiz BMT-nin 2016–2030-cu illər üçün Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərinə qoşulub.

Qanunvericiliyin təkminləşdirilməsi yeni düşüncə tərzinin formalaşmasına və müəyyən stereotiplərin aradan qaldırılmasına təkan vermişdir. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, hələ də qadınlara qarşı zorakılıq tam şəkildə aradan qaldırılmayıb. Cəmiyyətdə qadınlara qarşı zorakılıq əsas insan hüquq və azadlıqlarının pozulması kimi qəbul edilir.

Təəssüflər olsun ki, hazırda bütün dünyada hər 3 qadından 1-i həyatı boyu fiziki və ya cinsi zorakılığa məruz qalır. Hər il dünyada zorakılıq səbəbindən öz partnyorları və qohumları tərəfindən 1200-ə yaxın qadın öldürülür, 2 milyon qadın yaralanır, 4 minə yaxın qadın evdə ağır şəkildə döyülür, 1000-ə yaxın qadın isə hər gün müxtəlif təzyiqlərlə üzləşir. 750 milyon qız 18 yaşına çatmamış erkən nikaha girir.

Hər bir zorakılıq əməli, o cümlədən, məişət zorakılığı qadınlar, uşaqlar, ailələr və bütövlükdə cəmiyyət üçün ağır fiziki, emosional, iqtisadi və sosial nəticələr doğurur. Qeyd etmək lazımdır ki, məişət zorakılığı ailədə böyüyən boya başa çatan uşaqların tərbiyəsinə, psixologiyasına, sağlam düşüncə tərzinin formalaşmasına mənfi təsir göstərir. Zorakılığın şahidi olmuş körpələrin sağlamlığı ilə yanaşı, davranışında da problemlər ortaya çıxır, belə körpələr emosional travmadan əziyyət çəkir və tədris prosesində çətinliklərlə üzləşirlər. Evlərində zorakılığın müşahidə edilməsi nəticəsində uşaqlar arasında yuxu pozuntusu və qida qəbulu ilə bağlı çətinliklər, fikri cəmləşdirmək, ümumi narahatçılıq yaşamaq, əyləncəyə marağı itirmək, özünə qiymət verməmək, həmyaşıdlarından kənar gəzmək və ya uzaqlaşmaq, məktəb mühitində özünü dikbaş və ədəbsiz aparmaq, təhsildə geriləmək, təhsildən yayınmaq halları daha çox rast gəlinən ümumi problemlərdir. Uşaqlıq dövründə zorakılığa məruz qalan və ya zorakılıq şahidi olan uşaqların böyüdükdə zorakılıq törətməyə meylli olmaları ehtimalı çox yüksəkdir. Bu da onların gələcəkdə davranışlarında, psixologiyasında özünü biruzə verərək, sağlam düşüncəli insan kimi formalaşmasına mənfi təsir edir.

“Məişət zorakılığının qarşısının alınması haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu – yaxın qohum olan ailə üzvlərinə (ər, arvad, valideynlər, uşaqlar, nənələr, babalar, nəvələr, doğma və ögey qardaşlar və bacılar, övladlığa götürmüş və övladlığa götürülmüş şəxslər), birgə yaşadığı digər qohumlara; nikah pozulduqdan sonra birgə və ya ayrılıqda yaşayan keçmiş ər-arvada; qəyyum və ya himayəçi təyin olunmuş fiziki şəxslərə, habelə üzərində qəyyumluq və ya himayəçilik təyin edilmiş şəxslərə; qanuni nikahda olmadan birgə yaşayan kişi-qadın və onlarla birgə yaşayan yaxın qohumlarına şamil edilir.

Məişət zorakılığı müxtəlif formalarda təzahür edir – fiziki, cinsi, psixoloji və iqtisadi zorakılıq.
Fiziki zorakılıq “üzə vurulan sillə”dən tutmuş həyata qəsd etmə və öldürülməyə qədər olan hərəkətləri əhatə edir. Buraya itələmə, sürükləmə, şillələmə, yumruqlama, təpikləmə, boğma, silahla təhdid etmə, ev dustağı etmə, əl-qolun bağlanması və ya hərəkətin məhdudlaşdırılması, təhlükəli yerdə saxlanılma, xəstə və ya yaralı olduqda yardım göstərməkdən imtina halları daxildir.
Psixoloji zorakılıq təcrid etmək, xəsarət yetirməklə təhdid etmək, hədə-qorxu gəlmək, sataşmaq, təqib etmək, təhrik etmək, incitmək, ləkələmək, fiziki və sosial baxımdan təcrid etmək, hədsiz qısqanclıq və tələbkarlıq (sahiblik) hissi, məhrum etmək, ləyaqətdən salmaq, alçaltmaq, daimi tənqid etmək, uydurma səbəblərdən təqsirləndirmək, hər məsələyə görə qınamaq, saymamaq, ehtiyaclarını məsxərəyə qoymaq, yalan söyləmək, sözünə əməl etməmək, etimadı itirmək və s. Həmçinin qadına qohumları və ya dostları ilə əlaqə saxlamağa icazə verməmək, onu qapalı qapılar arxasında ev dustağına çevirmək, özbaşına evdən çıxmağı və telefondan istifadəni qadağan etməkdən və s. bu kimi hallardan ibarətdir.

Yaxın qohumu olan ailə üzvlərinin, qanuni nikahda olmadığı və ya əvvəllər birgə yaşadığı şəxsin birinin digərini onun iradəsi əleyhinə seksual xarakterli hərəkətlərə məcbur etməsi məişət zəminində cinsi zorakılıq adlanır.

İqtisadi zorakılıq ailə sərvətlərindən istifadə və bu sərvətlərə nəzarət məsələlərində bərabərsizliyə istinad edir. İqtisadi zorakılıq pul verməmə və ya az məbləğdə verilən pulun əvəzində yüksək gözləntilərin olması, ailənin gəlir, ehtiyat və ya xərc məbləğləri ilə bağlı məlumatın verilməməsi, qadının aldığı əmək haqqı və ya digər gəlirini yararsız hesab etmək, qadına evdən kənar işə icazə verməmək və ya qadını işləməyə məcbur etmək və s. halları nəzərdə tutur.

Məişət zorakılığı törətmiş şəxsin hərəkətləri cinayət məsuliyyəti yaratmadıqda, lakin bu hərəkətlər nəticəsində zərər çəkmiş şəxsin hüquqları və qanuni mənafeləri pozulduqda, müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən məişət zorakılığını törətmiş şəxsə həmin və ya ona oxşar hərəkətlərin təkrarlanmaması barədə yazılı xəbərdarlıq edilə və zərər çəkmiş şəxsə qısamüddətli mühafizə orderi verilə bilər.

Mühafizə orderi – məişət zorakılığı törətmiş şəxsin zərər çəkmiş şəxsə qarşı edə biləcəyi hərəkətlərə tətbiq olunan məhdudiyyətlər haqqında aktdır. Məişət zorakılığından zəzərçəkmiş şəxsə – 30 gün müddətinədək qısamüddətli və 30 gündən 180 gün müddətinə isə uzunmüddətli mühafizə orderi verilə bilər. Məişət zorakılığı ilə bağlı hərəkətləri törətmiş şəxs verilmiş xəbərdarlığa əməl etmədikdə, zərər çəkmiş şəxs və ya icra hakimiyyəti orqanı uzunmüddətli mühafizə orderinin verilməsi üçün məhkəməyə müraciət etmək hüququna malikdir.

Qeyd edək ki, Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi tərəfindən Məişət zorakılığı ilə bağlı Məlumat Bankı yaradılmışdır. Məlumat Bankında baş vermiş məişət zorakılığı halları, məişət zorakılığı halları ilə bağlı dövlət orqanlarına müraciət etmiş şəxslər, məişət zorakılığı halları ilə bağlı aparılmış araşdırmalar və nəticələri, məişət zorakılığı halları ilə əlaqədar məsuliyyətə cəlb edilmiş şəxslər, məhkəmə qərarları, o cümlədən valideynlik hüquqlarından məhrum edilmiş və ya valideynlik hüquqları məhdudlaşdırılmış şəxslər, eləcə də valideynlik hüquqları bərpa edilmiş və ya valideynlik hüquqlarının məhdudlaşdırılması ləğv edilmiş şəxslər, akkreditə edilmiş yardım mərkəzləri, onların fəaliyyəti barədə və digər məlumatlar toplanır.

Həmçinin Komitə tərəfindən məişət zorakılığı halları ilə bağlı yerlərdə vəziyyətin qiymətləndirilməsi, riskli ailələrin müəyyən edilməsi və lazımi dəstəyin göstərilməsi, zorakılığın səbəblərinin araşdırılması, zorakılıq qurbanlarının müdafiəsi və müvafiq yardımlarla təmin edilməsi üçün bütün yerli icra hakimiyyətlərində icra başçısının sərəncamı ilə “Gender zorakılığı və uşaqlara qarşı zorakılıq üzrə Monitorinq Qrupları” yaradılmışdır.
Komitənin BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığı ilə birgə həyata keçirdiyi “Məcburi köçkünlər, qaçqınlar və sığınacaq axtaran şəxslər arasında Cinsi və Gender əsaslı Zorakılığın qarşısının alınması və cavab tədbirləri” layihəsi çərçivəsində 2018-ci ildə Ağdam, Bərdə, Goranboy, Füzuli, Bakı şəhəri Binəqədi və Sabunçu rayonlarında Monitorinq Qrupları nəzdində alt şəbəkələr yaradılmış, təlimlər keçirilmiş və üzvləri üçün şəbəkənin qaydaları, koordinasiya və səlahiyyətlərinə dair təlimat hazırlanmışdır. Həmçinin Bakı şəhəri Binəqədi rayonunda məskunlaşan qaçqın və məcburi köçkün icmalarında “Liderlik Məktəbi” mövzusunda, Cocuq Mərcanlı Qəsəbəsində orta məktəbdə şagirdlər üçün erkən nikah, məişət zorakılığı və onun fəsadları mövzusunda maarifləndirici görüşlər təşkil edilib.

“Məcburi köçkünlər, qaçqınlar və sığınacaq axtaran şəxslər arasında Cinsi və Gender əsaslı Zorakılığın qarşısının alınması və cavab tədbirləri” layihəsi 2019-cu ildə də davam etdirilir. Respublikanın Sumqayıt, Gəncə, Mingəçevir şəhərlərində və Ağdam, Bərdə, Füzuli, Goranboy, Bakı şəhəri Binəqədi və Sabunçu rayonlarında qaçqın və məcburi köçkünlərin ən çox məskunlaşdıqlarını nəzərə alaraq, gender əsaslı zorakılıq, məişət zorakılığı və erkən nikahların qarşısının alınması istiqamətində mübarizə tədbirlərinin gücləndirilməsi, qadın hüquqları və gender bərabərliyinin təbliği məqsədilə maarifləndirmə tədbirlərinin keçirilməsi nəzərdə tutulub.

Əgər sizə və yaxınlarınıza qarşı hər hansı bir zorakılıq halı baş verərsə Hüquq mühafizə orqanlarına, Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinə, İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkilə (Ombudsmana), Yerli İcra Hakimiyyəti orqanlarına və bu sahədə ixtisaslaşmış Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına müraciət edə bilərsiz.

Məqalə Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi ilə BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığının (UNHCR) birgə həyata keçirdiyi “Məcburi köçkünlər, qaçqınlar və sığınacaq axtaran şəxslər arasında Cinsi və Gender əsaslı Zorakılığın qarşısının alınması və cavab tədbirləri” layihəsi çərçivəsində hazırlanıb.

Zorakılıq və onun növləri

Ailə içi zorakılığın sayı getdikcə artır və bəzi hallarda bunun sonu qətllə bitir. Bəs zorakılıq nədir? Onun hansı növləri var?

Fiziki zorakılıq – Şəxsə fiziki zərər vurmaq məqsədi ilə birbaşa və ya dolayı yolla şikəstetmə, bədənə ağır xəsarət yetirmə, döymə, təpik, sillə, itələmə, əşya atma və s. Bəzi əlamətləri: əllərdə, üzdə, ayaqlarda və bədənin digər hissələrində zərbə izləri, çapıqlar, kəsiklər; qırıqlar və ya çürüklər; yanıq izləri;

Cinsi zorakılıq – İnsanın öz iradəsi olmadan, zorla, hədə-qorxu və ya aldatma yolu ilə hansısa formada cinsi əlaqəyə məcbur edilməsidir.

Psixoloji zorakılıq – Təhqir, hədə-qorxu, təhdid, şantaj, nəzarət və s. ilə özünü göstərən insanın psixoloji sağlamlığına zərərdir. Bəzi əlamətləri: bir insana qarşı davamlı qışqırıq və təhdidlər; söyüş söymək və nalayiq sözlərdən istifadə etmək;

İqtisadi zorakılıq – İş və ya təhsilə qadağa, maliyyə dəstəyindən məhrumetmə, xərclərə tam nəzarət kimi özünü göstərə bilən maddi təzyiq formasıdır.

Nərmin Nərimanova