Ali məktəblər uzrə hazırlanan dərslik

birini xüsusi olaraq öyrənir, həm də ən xırda obyektləri də, məsələn, kəndləri, dairələri, əsas çayların

ümumi

2. всеобщий (относящийся ко всем, охватывающий всех; распространяющийся на всех). Ümumi seçki hüququ всеобщее избирательное право, ümumi təhsil всеобщее обучение, təbiətin ümumi qanunları всеобщие законы природы; ümumi tarix всеобщая история

3. экон. валовой (общий, весь, целиком, без вычетов и расходов). Ümumi mənfəət валовая прибыль, ümumi məhsul валовая продукция, ümumi istehlak валовое потребление, ümumi istehsal валовое производство, ümumi büdcə валовой бюджет, ümumi gəlir валовой доход, ümumi yığım валовой сбор, ümumi xərc валовой расход; ümumi iclas общее собрание; ümumi kitabxana публичная библиотека; ümumi yataqxana общежитие; лингв. ümumi isim нарицательное имя существительное

◊ ümumi dil tapmaq kimlə найти общий язык с кем
general, common, total
ümumi rəy – general opinion
ümumi iş – common case
ümumi həcm – total amount
ümumi əsaslarla – on the same basis as everyone else
genel, umumî
evrensel, gayrisafi, genel, umumî
genel, umumî
сущ. устар. прокурор (обвинитель в судебном процессе)

сущ. мат. знаменатель (делитель в дроби). Kəsrin məxrəci знаменатель дроби, ümumi məxrəc общий знаменатель, ümumi məxrəcə gətirmək привести к общему знаменателю

2. лингв. артикуляция (работа органов речи, необходимая для произнесения определённого звука). Məxrəc sürüşməsi скольжение артикуляции

◊ ümumi məxrəcə gəlmək прийти к общему знаменателю
1

1. постановление. Partiyanın qərarı партийное постановление, qərarı bəyənmək одобрять постановление, qurultayın qərarları постановления съезда, ümumi iclasın qərarı постановление общего собрания, qərara ələvə приложение к постановлению, qərarı həyata keçirmək проводить в жизнь постановление, qərarı oxumaq зачитывать постановление, əsaslandırılmış qərar мотивированное постановление, əsassız qərar необоснованное постановление, ümumi məcburi qərar общеобязательное постановление

2. решение (заключение, вывод). Yeganə düzgün qərar единственно правильное решение, ümumi qərar общее решение, gözlənilməz qərar неожиданное решение, arbitraj qərarı решение арбитража, bir səslə qəbul olunmuş qərar единогласно принятое решение, qəti qərar окончательное решение, alternativ qərar альтернативное решение, qərarı gözləmək ждать решения; qərarın layihəsi проект постановления

◊ qərar vermək kim, nə haqqında дать заключение о ком, о чем., qərar çıxarmaq вынести решение, qərar qəbul etmək принимать решение, постановление, qərara almaq решать, решить; qərara gəlmək прийти к заключению

2
сущ. терпение, выдержка; qərar tapmaq (tutmaq):
1. успокаиваться, успокоиться
2. остановиться где-нибудь

◊ qərar etmək расположиться, утвердиться; qərardan düşmək выйти из себя, потерять терпение; qərarı gəlmir сил не хватает, не хватает терпения; qərarı kəsilmək см. qərardan düşmək; qərarını kəsmək kimin лишить покоя кого

1. рост. Ümumi artım общий рост, artım sürəti темпы роста, istehsalın artımı рост производства

2. прирост. Məhsulun artımı прирост продукции, sabit artım стабильный прирост, əhalinin artımı прирост населения

3. увеличение
4. повышение
5. приплод (о животных). Birinci artım первый приплод
6. припёк (о хлебе), привар. Düyü böyük artım verir рис даёт большой привар
7. физиол. придаток (дополнительное образование в организме). İlik artımı мозговой придаток
8. приращение
9. прибыль, прибывание. Yeraltı suların artımı прибыль грунтовых вод
1. приростный. Artım burğusu тех. приростный бурав
2. избыточный. Artım momenti тех. избыточный момент
3. прибыльный. Artım hissəsi фин. прибыльная часть
1

1) совокупность признаков организма, обеспечивающих размножение, по которым различаются мужские и женские особи

2) каждый из двух разрядов живых существ (мужчин и женщин, самцов и самок), различающихся по этим признакам. Qadın cinsi женский пол, kişi cinsi мужской пол, təbii cins естественный пол, hər iki cinsdən olan şəxslər лица обоего пола

2. порода (целостная устойчивая группа сельскохозяйственных или некоторых других животных одного вида, обладающая определёнными признаками или особенностями, передающимися по наследству). Yerli cins местная порода, ətlik cinslər мясные породы, südlük cinslər молочные породы, zərifyunlu qoyun cinsi тонкорунная порода овец, Qarabağ cinsindən olan at лошадь карабахской породы, yeni cinslərin alınması (yetişdirilməsi) выведение новых пород, cinsin cırlaşması вырождение (измельчание) породы

1) биол. группа животных или растительных организмов, объединяющая близкие виды. бот. monotip cins монотипный род, politip cins политипный (многотипный) род, sədəflilər cinsi род перламутровых

2) разновидность, сорт, тип чего-л. Maddənin cinsi род вещества

3) лингв. в русском языке: грамматический класс слов, характеризующийся определёнными падежными окончаниями и особенностями согласования. Cins kateqoriyası категория рода, orta cins средний род, ümumi cins общий род, isimlərin cinsinin təyini определение рода имён существительных, sifətlərin cinsə görə dəyişməsi изменение прилагательных по родам, cinsə görə uzlaşma согласование в роде

4. породность (принадлежность сельскохозяйственных животных к потомству определенной породы); см. cinslik. Sürünün cinsinin yaxşılaşdırılması улучшение породности стада

1. породный:

1) относящийся к породе, производимый с учётом особенностей пород. Mal-qaranın cinsə görə rayonlaşdırılması породное районирование скота

2) породистый (с ярко выраженными признаками хорошей породы); чистопородный, высокопородный, чистокровный; племенной. Cins at породистая (чистокровная) лошадь, cins inək породистая (племенная) корова, cins mal-qara породистый (племенной) скот

2. племенной (оставленный для продолжения потомства породы). Cins döllük buğa племенной бык-производитель

3. сортовой:
1) относящийся к определенному сорту (категории, разряду) по качеству, расценке

2) связанный с принадлежностью к определенному сорту. Bağların cins tərkibi сортовой состав садов, cins keyfiyyəti сортовое качество, cins təmizliyi сортовая чистота

3) принадлежащий к какому-л. ценному, высококачественному сорту; сортный. Cins toxum сортовые семена, cins buğda сортовая пшеница

1) биол. относящийся к роду как группе животных или растительных организмов; объединяющий близкие виды

2) относящийся к роду как грамматической категории (в русском языке). Sifətlərin cins şəkilçiləri родовые окончания прилагательных

◊ bəşər cinsi: 1. род человеческий; 2. человек
2
сущ. джинсы (одежда спортивного стиля из прочной хлопчатобумажной ткани, прошитая цветными нитками)

прил. джинсовый. Cins parça джинсовая ткань, cins kostyum джинсовый костюм, cins şalvar джинсовые брюки, cins yubka джинсовая юбка

1. половой. Cinsli sporlar бот. половые споры

2. см. cins II, I); 2), 2; породистый; племенной, чистородный. Cinsli mal-qara породистый (племенной) скот

3. сортовой (относящийся к высокому или специальному сорту); сортный, высокосортный. Cinsli pambıq сортовой (высокосортный) хлопок

4. … племённый (вторая составная часть некоторых прилагательных). Müxtəlif cinsli разноплемённый

5. … рода (относящийся к какому-л. роду). Kişi cinsli isimlər существительные мужского рода, qadın cinsli isimlər существительные женского рода, ümumi cinsli isimlər существительные общего рода

1. суммироваться, быть суммированным:

1) быть собранным вместе (о каких-л. данных, фактах, донесениях и т.п. ). Məlumatlar cəmləşdirildi донесения были суммированы

2) быть обобщенным в ком-л., чем-л.
2. собираться, быть собранным кем-л. в одном месте
3. сосредоточиваться, быть сосредоточенным

4. объединяться, быть объединённым, сплачиваться, быть сплочённым, консолидироваться, быть консолидированным. Ümumi düşmənə qarşı mübarizədə qüvvələrimiz cəmləşdirilməlidir наши силы должны быть объединены (консолидированы, сплочены) против общего врага

1. собираться, собраться (сходиться, сойтись, съезжаться, съехаться куда-л., сосредоточиться в одном месте). Süfrə başına cəmləşmək собраться вокруг стола, müzakirə etmək üçün cəmləşmək собраться обсудить что (для обсуждения чего), yürüş iştirakçıları cəmləşdilər собрались участники похода

2. сосредоточиваться, сосредоточиться:

1) собираться, собраться, сконцентрироваться. Çayın sahilində cəmləşmək сосредоточиться на берегу реки, əsas sənaye obyektləri şəhərdə cəmləşmişdir основные промышленные объекты сосредоточены в городе

2) воплощаться, воплотиться в ком-л., чём-л. Onda xalqımızın ən gözəl xüsusiyyətləri (keyfiyyətləri) cəmləşmişdir в нем сосредоточились лучшие черты (качества) нашего народа

3) устремляться исключительно на кого-л., что-л., концентрироваться на ком, на чём. Diqqəti cəmləşdi kimin nəyin üzərində, harada внимание сосредоточилось на ком, на чём

3. объединяться, объединиться:
1) соединяться, соединиться. Bir dəstədə cəmləşmək объединиться в один отряд

2) сплачиваться, сплотиться. Bir təşkilatda cəmləşmək объединиться в одну организацию, ümumi düşmənlə mübarizə üçün cəmləşmək объединиться (сплотиться) для борьбы с общим врагом

сущ. хирургия
1. лечение болезней оперативными методами

2. отдел медицины, изучающий методы лечения болезней операционным путём. Ümumi cərrahiyyə общая хирургия, xüsusi cərrahiyyə частная хирургия, bərpa cərrahiyyəsi восстановительная хирургия, göz cərrahiyyəsi глазная хирургия

прил. хирургический:

1. относящийся к хирургии. Cərrahiyyə şöbəsi хирургическое отделение, cərrahiyyə korpusu хирургический корпус

2. используемый при операции; операционный. Cərrahiyyə iynələri хирургические иглы, cərrahiyyə stolu (kürsüsü) операционный (хирургический) стол

3. осуществляемый средствами хирургии. Mürəkkəb cərrahiyyə əməliyyatı сложная хирургическая операция; cərrahiyyə otağı операционная

сущ. языковедение, языкознание, лингвистика. Dilçiliyə giriş введение в языкознание, müqayisəli dilçilik сравнительное языковедение, ümumi dilçilik общее языкознание

прил. языковедческий, лингвистический. Dilçilik fənləri языковедческие дисциплины, dilçilik məktəbi лингвистическая школа

Ali məktəblər uzrə hazırlanan dərslik

Ali məktəblər uzrə hazırlanan dərslik və tədris vəsaitləri coğrafiyanın daha geniş istiqamətlərini əhatə edir.

– fiziki coğrafiya uzrə – Q.K.Gulun redaktorluğu ilə «Azərbaycan SSR-nin fiziki coğrafiyası» (1959),

– V.Kalesnik «Umumi yerşunaslıq» (Ş.B.Kərimovun tərcuməsi, 1968),

– M.A.Museyibov, B.A.Budaqov, N.Ş.Şirinov «Umumi Geomorfologiya» (1967, 1986),

– M.A.Museyibov «Azərbaycan SSR-nin landşaftı» (rus dilində, 1981),

– M.A.Museyibov, M.S.Cobanzadə, F.Ə.Əhmədov «Qitələrin fiziki coğrafiyası», I və II hissələr, 1974, 1976),

– M.S.Cobanzadə «Umumi yerşunaslığın əsasları» (1988), F.Milkov, N.Qvozdetski «SSRİ-nin fiziki

coğrafiyası» (R.H.Muğalovun tərcuməsi, 1990),

– M.A.Museyibov «Azərbaycanın fiziki coğrafiyası» (1998);

– Hidrometrologiya uzrə – N.A.Vəliyev, M.Ə.Məmmədov «Hidrologiya» (1982,1984),

– M.Ə.Məmmədov, N.Fətullayev «Təsərrufat fəaliyyətinin cayların rejiminə təsiri» (1992),

– İqtisadi və sosial coğrafiya uzrə – Ə.M.Hacızadə «SSRİ-nin iqtisadi coğrafiyası» (1963),

– Ş.Y.Goycayski «Əhali coğrafiyası» (1979), Y.Q.Sauşkin «İqtisadi coğrafiyaya giriş» (Ə.M.Hacızadənin

tərcuməsi ilə, 1981),

– R.H.Məmmədov və O.S.Osmanov «SSRİ-nin iqtisadi coğrafiyası. Rayonlar hissəsi» (1984, 1989),

– T.G.Həsənov «Coğrafiyanın tədqiqat metodları. İqtisadi coğrafiya hissəsi» (1990),

– N.N.Allahverdiyev «Azərbaycan SSR-nin iqtisadi və sosial coğrafiyası» (1991),

– Xarici olkələrin iqtisadi və siyasi coğrafiyası uzrə – C.A.Məmmədov, H.B.Soltanova «İranın və Əfqanıstanın

coğrafiyası» (1989) və «Ərəb olkələrinin coğrafiyası» (1992).

– Ətraf muhiti muhafizə və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə uzrə – R.B.Abdullayev «Azərbaycanın su

hovzələrinin muhafizəsi» (1987),

– Ş.Y.Goycaylı, N.K.Mikayılov, R.B.Abdullayev və b. «Ətraf muhiti muhafizə və təbii ehtiyatlardan səmərəli

– Geodeziya və kartoqrafiya uzrə – M.H.Əliyev «Geodeziya və topoqrafik rəsmxətt» (1961),

– R.X.Piriyev «Kartoqrafiya» (1975, 1964), Geodeziyanın əsasları və topoqrafiya (1994),

– M.H.Qocamanov, Z.A. Bağmanov «Geodeziya olculərinin riyazi hesablanması» (2000) və s.

Azərbaycanda ali təhsilli coğrafiyacı kadr hazırlığının həm ixtisas tərkibi və həm də coğrafiyası xeyli

genişləndirilmişdir. Əvvəllər təkcə Bakının ali məktəblərində coğrafiya ixtisasları uzrə kadr hazırlanırdısa, 80-ci

illərdən Naxcıvan, Lənkəran, Gəncə şəhərlərində də belə ixtisaslar yaradılmışdır.

1975-1980-ci illərdən etibarən muxtəlif təşkilatların yuksək ixtisaslı kadrlara olan tələbatının artması ilə bağlı olaraq

BDU-nun coğrafiya fakultəsində movcud coğrafiya ixtisasları ilə yanaşı hidrometeorologiya, okeanologiya, kartoqrafiya,

ətraf muhitin muhafizəsi (bu ixtisas hazırda respublikanın digər ali məktəblərində də yaradılıb) və 2000-2001-ci tədris

ilindən beynəlxalq turizm və sosial-xidmət təsərrufatı istiqamətində kadr hazırlanır. 1992-ci ildən respublikanın coğrafiya

tədrisində iki pilləli-bakalavr və magistr təhsil sisteminə kecilmişdir.

Azərbaycan Respublikası mustəqillik əldə etdikdən sonra qısa vaxt ərzində orta məktəblərdə coğrafiya tədrisi

sahəsində koklu dəyişikliklər aparıldı. Bu dəyişikliklər birinci novbədə olkəmizin mustəqilliyini coğrafiya təhsilində əks

etdirən yeni tədris proqram və dərsliklərin hazırlanmasın olmuşdur. Yeni tipli proqram və dərsliklərin tez muddətə

hazırlanması və nəşrinin təşkilində Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi və onun nəzdində prof. M.A.Museyibovun

sədrliyi ilə fəaliyyət gostərən coğrafiya uzrə Metodiki Şura cox boyuk işlər gormuşdur.

Bu dovrun uğurlu işlərindən biri də orta məktəblərdə «Turk dunyası coğrafiyası» (XI sinif) kursunun tədrisinin təşkili

oldu. Qısa muddətdə prof. M.A.Museyibov, dos. V.Ə.Əfəndiyev və metodist muəllim N.Seyfullayevanın muəllifliyi ilə

«Turk dunyasının coğrafiyası» dərsliyi yazıldı. Orta məktəbin digər dərsliklərinin yazılmasında akad. B.Ə.Budaqov, prof.

Ə.C.Əyyubov, Ş.Y.Goycaylı, N.N.Allahverdiyev, dos. T.Gərayzadə, T.G.Həsənov, B.Paşayev, D.Ələsgərov, Y.Qəribov,

Ş.Pənahov, E.Əlizadə, M.Mirzoyev, N.Əyyubov və b. fəal iştirak etmişlər.

Məktəb coğrafiyası sahəsində qısa muddətdə gorulmuş bu boyuk quruculuq işləri fasiləsiz olaraq indi də davam

etdirilir. Proqramlar yeniləşdirilir, kohnə dərsliklər təkmilləşdirilir, azərbaycan və rus dillərində təkrar nəşri həyata

kecirilir. Yeni nəşrində başlıca diqqət əvvəlki dərsliklərin əksəriyyətində yol verilmiş noqsanlar, cox sozculuyun,

murəkkəb cumlə və fikirlərin, rəqəm aludəciliyinin və s. aradan qaldırılmasına yonəldilməlidir. Orta və xususilə ali

məktəblərdə coğrafiyanın tədrisinin yaxşılaşdırılması sahəsində də əsaslı işlər gorulməlidir. Bir cox hallarda, elə indinin

ozundə də ali məktəb tələbələri auditoriyalarda oxunan muhazirələrin passiv (statik) dinləyicilərinə cevrilirlər. Ona gorə

ali məktəblərin yeni metodikaya boyuk ehtiyacı vardır.

Məktəb coğrafiyasının inkişafında muhum əhəmiyyəti olan coğrafi atlas və xəritələrin latın əlifbası ilə azərbaycan

dilində capa hazırlanması sahəsində də fəal işlər aparılır. Artıq «Yarımkurələrin fiziki xəritəsi», «Dunyanın siyasi

xəritəsi, «Dunyanın iqlim xəritəsi», «Azərbaycan Respublikasının inzibati-ərazi bolgusu xəritəsi», «Yer qabığının

quruluşu», «Azərbaycan Respublikasının fiziki, oroqrafiya, geomorfologiya, torpaq xəritələri», «Azərbaycan

Respublikasının iqtisadi, sənaye, kənd təsərrufatı, nəqliyyat xəritələri» və b. cap olunmuş və bu iş indi də davam

etdirilir. Bu xəritələrin hazırlanmasında akad. B.Ə.Budaqovun rəhbərlik etdiyi Azərbaycan EA Coğrafiya İnstitutu

və onun əməkdaşlarından İ.E.Mərdanovun, prof. Ə.C.Əyyubovun, B.T.Nəzirovanın və BDU-nun fiziki coğrafiya

kafedrasının mudiri prof. M.A.Museyibovun muəllifliyi və boyuk əməyi olmuşdur. Artıq daha iri həcmli atlas və

kontur xəritələr hazırlanması mərhələsinə kecilibdir və onların coxu capa təqdim edilibdir.

Kartoqrafiyanın bu zəngin məhsullarının keyfiyyətli cap edilib Azərbaycanın butun şəhər və kənd məktəblərinə

catdırılması gunun vacib məsələlərindən biridir.

Beləliklə, məktəb coğrafiyasının iki muhum istiqamətində: a) yeni proqram və dərsliklərin yaradılması; b)

məktəb xəritələrinin hazırlanması həyata kecirilməkdədir.

Bu muhum tədris sahəsində gələcəkdə başlıca məqsəd:

1) Orta və ali məktəb proqram və dərsliklərinin elmi-metodiki prinsiplərinin işlənməsi;

2) hər iki tədris mərhələsinin yeni metodikasının və tədris vəsaitlərinin hazırlanması;

3) coğrafiya təhsil sisteminin Avropa standartlarına uyğun təşkil edilməsidir.

Butun bu irimiqyaslı vəzifələrin həyata kecirilməsində respublika coğrafları, coğrafiya cəmiyyəti yaxından

iştirak etməlidir. Tədris metodikası ilə bağlı olan məsələlərin həllində isə Azərbaycan Dovlət Elmi-Tədqiqat

Pedaqogika, Azərbaycan Muəllimləri (kecmiş muəllim kadrlarının təkmilləşdirmə institutu) və Bakı Muəllimləri

Təkmilləşdirmə İnstitutlarının uzərinə muhum vəzifələr duşur.

Məktəb coğrafiyasının inkişafında yeni istiqamətlərdən biri də ali məktəblərə qəbul imtahanlarının test usulu ilə

aparılması və bu sistemdə coğrafiyaya geniş yer verilməsidir.

Hər il humanitar və iqtisadi, son illər isə bir cox ixtisasları uzrə qəbul imtahanlarında coğrafiyadan 30 suala

cavab vermək tələb olunur. Bu isə məktəb coğrafiyasının butun kurslarının dərindən oyrənilməsini tələb edir və

butovlukdə onun səviyyəsinə musbət təsir gostərir.

Test sual və proqramlarının, yeni tovsiyələrinin hazırlanmasında Tələbə Qəbulu uzrə Dovlət Komissiyası

yanında fəaliyyət gostərən ekspertlər qrupu və daimi seminar əhəmiyyətli işlər gorurlər.

Beləliklə, Azərbaycan Respublikasının ali və orta məktəblərində coğrafiyanın tədrisinin yaxşılaşdırılması ucun

əlverişli şərait yaradılmışdır. Bu şəraitdən bacarıqla istifadə edərək onun tədrisini daimi təkmilləşdirmək və

dərinləşdirmək tələb olunur.

Xulasə əvəzi

Azərbaycan Respublikası coğrafiyasının tarixinə dair aparılan umumi tədqiqatları aşağıdakı kimi

– Azərbaycan coğrafiya elminin tarixi uzrə axtarışlar davam etdirilməlidir.

– Coğrafiya elminin qarşısında, xalq təsərrufatının ərazi təşkili, təbii ehtiyatlarla təmin olunması, əhalinin

məşğulluğu, sağlamlığı, təhlukəsizliyi, onun təchizatı və istirahətinin daha səmərəli qurulması problemləri uzrə

elmi-tədqiqat işlərinin aparılması, vəzifəsi durur.

– Olkə təsərrufatının muasir tələblərini odəmək məqsədi ilə respublikanın təbii və antropogen landşaftlarının

daha dərindən oyrənilməsini davam etdirmək lazımdır.

– Coğrafiyanın butun sahələrində aerokosmik materiallardan və metodlardan geniş istifadə olunmalıdır.

– Landşaftın dinamikası, geokimyası, inkişaf proqnozları, onların qruplaşması və s. ən yeni metodlara tədqiq

– Gələcəkdə də Azərbaycanın və onun qonşu rayonlarının paleocoğrafi inkişafı tarixini oyrənmək zəruridir.

Faydalı qazıntıların axtarılmasında paleocoğrafi tədqiqatları daha da dərinləşdirmək, muasir tektonik hərəkətləri

yeni geofiziki və riyazi metodlarla oyrənmək lazımdır.

– Olkə təsərrufatının muxtəlif sahələrində iqlim potensialından səmərəli istifadə etmək ucun respublika iqlimini

oyrənmək tələb olunur. İqlim ehtiyatlarının, bioiqlim potensiallarının geniş miqyaslı tədqiqi və təcrubi cəhətdən

qiymətləndirilməsi kənd təsərrufatının gələcək inkişafı ucun boyuk əhəmiyyət kəsb edir.

– Aqroiqlim ehtiyatlarının aşkara cıxarılması və bazar iqtisadiyyatı şəraitində onlardan səmərəli istifadənin

təşkili fasiləsiz şəkildə oyrənilməlidir. İqlim dəyişmələrinin proqnozları hazırlanmalı, təhlukəli atmosfer

hadisələrinin muxtəlif muddətli proqnozlarının dəqiq metodikası işlənməlidir.

– Hidroloji hadisə və proseslərin təhlilində aerokosmik metodların tətbiqi genişləndirilməlidir.

– Respublika su ehtiyatlarından daha da səmərəli istifadə etmək ucun su hovzələrinin qorunmasına dair, su

daşqınları və sellərlə mubarizə, ekstremal halların qarşısını almaq, su anbarlarının muhafizəsi və qorunması,

suvarma şəbəkələrinin daha səmərəli təşkili kimi hidroloji tədqiqatları davam etdirmək lazımdır. Cay hovzələrinin,

xususən tranzit cayların ekosistemini qoruyub saxlamaq məqsədilə cayların ekoloji axımı uzrə tədqiqatlar

aparılmalıdır. Məcra prosesləri və sel-daşqın hadisələrinin oyrənilməsi əsaslı surətdə genişləndirilməlidir.

– Respublikanın təbii şəraitini və onun təbii ehtiyatlarını əks etdirən umumi respublika və ayrı-ayrı regionların

fiziki-coğrafiyası yeni mərhələdə daha onəmli yer tutmalıdır.

– İqtisadi və sosial coğrafiya elminin vəzifəsi başlıca diqqəti olkə təsərrufatının intensiv inkişafına komək edən

geniş tədqiqat işlərinin aparılmasına yonəltməkdir. Yerli ehtiyatları aşkara cıxarmaq, onları olkə təsərrufatının

istifadəsinə vermək sahəsindəki işləri davam etdirməlidir.

– Olkədə məhsuldar quvvələrin tarazlı (kompleksli) inkişafını, muxtəlif miqyaslı sahə və ərazi sistemlərinin

məqsədəuyğun təşkilini təmin edən tədqiqatlar lazımdır.

– Əhalinin və əmək ehtiyatlarının coğrafi cəhətdən oyrənilməsini davam etdirmək lazımdır. Kənd və şəhər

məskunlaşmasını yaxşılaşdırmaq, ətraf muhitin istehsala və insanların həyatına, fəaliyyətinə təsirini daha dəqiq

oyrənmək tələb olunur.

– İnsan ilə təbiət arasında munasibətlərin xarakterini oyrənmək və bu munasibətlərdən insanların xeyrinə

istifadə etmək istiqamətində aparılması lazım gəlir.

– İqtisadi əlaqələrin yaxşılaşdırılmasına, respublikanın xarici və regional iqtisadi əlaqələrinin

səmərəliləşdirilməsinə, ərazi əmək bolgusunun duzgun təşkilinə daha cox fikir verilməlidir.

– Uzun muddət yaddan cıxmış sosial coğrafi tədqiqatları indi davam etdirmək zəruridir. İnsanların muxtəlif

təbii-coğrafi şəraitdə həyat tərzini, sağlamlığını, istirahətini və s. yaxşılaşdırmaq ucun ərazinin təbii-iqtisadi

imkanlarını aşkar etmək və onlardan istifadə yollarını oyrənmək.

– Bizə qonşu və yaxın olan xarici olkələri coğrafi cəhətdən oyrənmək, qonşuluq imkanlarından istifadə etməklə

bu olkələrlə iqtisadi və mədəni əlaqələrin yaranması imkanlarını muəyyənləşdirmək, regional və qlobal iqtisadi

inteqrasiyanın inkişafında coğrafiyanın potensialından intensiv istifadə etmək.

– Əhəmiyyəti nəzərə alınmaqla Xəzərin kompleks tədqiqini genişləndirmək.

– Respublikanın və onun ayrı-ayrı rayonlarının kompleksli coğrafi xususiyyətlərini əks etdirən əsərlərinin sayını

– Bu tədqiqatları aparmaq ucun yeni, ən qabaqcıl metodlardan, coğrafi tədqiqatlarda komplekslilikdən, sistem

metodundan, ən yeni və ətraflı məlumat verən kosmik tədqiqatlardan geniş istifadə etməliyik. Komputerlər sistemi

və elektron hesablama maşınlarından istifadə edərək informasiya yığmaq və daha dəqiq tədqiqatlar aparmaq tələb

– Təsərrufatın, ekoloji muhitin butovlukdə cəmiyyətin oyrənilməsində coğrafiya elmlərinin inteqrasiyasını

Античная география. Под. ред. Боднарского- М. 1953

Анучин Д.Н. Географические работы – М.1954.

Баранский Н.Н. Становление Советской Экономической географии. Из-во. «Мысль», М.1980.

Берг Л.С. Очерки по истории русских географических открытии. М.-Л. 1949.

Витвер И.А. Историко-географическое введение в экономическую географию зарубежнего мира – М,

Геттнер А. География, ее история, сушность и методы – М, 1930.

К.Грегори. География и географы. М. 1988.

Гумболдт А. Картины природы – М, 1959.

Qumilyov L.N. Qədim Turklər, Bakı, 1993.

Дитмар А.Б. От Птоломейа до Колумба. М. «Мысль», 1989.

Джонстон Р.Дж. География и географы. М. 1987.

Дробижев В.З., Ковальченко И.Д., Муравьев А.В. Историческая география СССР. М. 1973.

Исаченко А.Г. Развитие географических идеи – М.1971.

Максаковский В.П. Историческая география. М. 1997.

Максаковский В.П. Географическая культура. Учебн.,М. 1998.

Магидович И.П., Магидович В.И. «Очерки по истории географических открытии». В пяти томах. М.

Мир географии – М. 1984.

Отечественные физико-географы и путешественники – М. 1959.

Саушкин Ю.Г. История и методология географической науки. Курс лекции – М. 1976.

Фрадкин Н.Г. Географические открытия и научное познание Земли. – М. 1972.

Экономическая география в СССР. История и современное развитие – М. 1987.

Энциклопедия. География М. «Аванта», 1997.

Ятунский В.К. Историческая география М. 1955.

Azərbaycan mənbələri

Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 60 ildə: uğurlar, nailiyyətlər və perspektivlər. B. 1999.

Azərbaycan tarixi uzrə qaynaqlar. B. BDU-nun nəşriyyatı. 1989.

Budaqov B.Ə. Turk uluslarının yer adları – B. 1994.

Vəlixanlı N.M. IX-XII əsrlərdə ərəb coğrafiyaşunasları və səyyahları Azərbaycan haqqında. B. 1974.

Гейбуллайев Г.А. Топонимика Азербайджана – Б.1986.

Yaqub Mahmudov. Səyyahlar Azərbaycana gəlir. B. 1986.

Nurəddin Kərimov. Qırx il səyahətdə. B. 1977.

Fəridə Məmmədova. Azərbaycanın siyasi tarixi və tarixi coğrafiyası. B. 1993.

Coğrafiya elmi 50 ildə. Akad. B.Ə.Budaqovun red. ilə – B. 1996.

Qədim misirlərin coğrafi təsəvvürləri

Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci il tarixli əmri

Qədim misirlərin coğrafi təsəvvürləri

Bu sahifa navigatsiya:
• 1.3 Qərbi, Cənubi və Şərqi Asiyanın qədim xalqlarının coğrafi ideyaları
• Aristotelin
• Makedoniyalı İskəndərin
• Klavdiy Ptolemey
• Hippokratın

1.2 Qədim misirlərin coğrafi təsəvvürləri

Qədim dünya onlarca müxtəlif ölkələrin və mədəniyyətlərin mozaikasından ibarət idi. Yeni torpaqlar

axtarışına birinci növbədə iqtisadi ehtiyaclar təhrik edirdi; yeni münbit torpaqlar tapmaq və

mənimsəmək; əsirlər və qənimətlər əldə etmək; uzaq ölkələrlə ticarət əlaqələri qurmaq. Alimlər Qədim

misirlərin coğrafiyası haqqında məlumatları müxtəlif abidələr, fildişi və papirus kağızı üzərindəki

yazılardan əldə etmişlər. Bu yazılarda və hərbi yürüşlərdə, Nil vadisində əkinçilik, ətraf ərazilərdə

yaşayan xalqlar haqqında məlumatlar verilmişdir. Misirlilər e.ə. XXIX əsrdə Süveyş körfəzinə və

bərxəzinə çıxmışlar, orada olan şor sulu gölləri kəşf etmişlər. Həmin göllərdən indi Süveyş kanalı keçir.

E.ə. XXVIII əsrdə Sinay yarımadasında vadilərə rast gəlmişlər və qiymətli tikinti materialları, malaxit,

firuzə daşı tapmışlar və uzun əsrlər ondan istifadə etmişlər. Misirlilər Suriyaya daxil olmuşlar və Fərat

çayının mənbəyinə çıxmışlar. Aralıq dənizində misirlilər ilk dəfə e.ə. XXVII əsrdən üzməyə başlayıblar,

daha sonra Nil çayı ilə 2 min km qədər yuxarı qalxmışlar. Qırmızı dənizin sahillərinə çıxdıqdan sonra

misirlilər əmin olmuşdular ki, dəniz yolu quru yoluna nisbətən daha rahatdır.

Afrika sahillərilə Punta (Müasir Somali) qədər olan dəniz yolunun mənimsənilməsində birincilik

misirlilərə məxsusdur. Somalidə bitən qiymətli ağac növlərindən alınan qətranlar gəmilərlə Misirə

E.ə. IV əsrdə Misir Makedoniyalı İskəndər tərəfindən tutulduqdan sonra misirlilərin topladıqları geniş

coğrafi biliklər yunanlar tərəfindən əğz olunmağa başlanır. Bu işdə İskəndəriyyə şəhərində yaradılmış

zəngin kitabxanalar və rəsədxana müstəsna rol oynayır.

1.3 Qərbi, Cənubi və Şərqi Asiyanın qədim xalqlarının coğrafi ideyaları

Misirlə yanaşı sivilizasiyanın qədim ocaqlarından biri də Dəclə və Fərat çayarası olmuşdur. Onun cənub

dəniz sahillərində şumerlər bir sıra şəhər-dövlət bina etmişlər. Şumerlərin coğrafi anlayışları haqqında

e.ə. XXV əsrdə gil lövhələrin üzərində çəkilmiş xəritədən aydın aydın görmək olar. Ən qədimi olan belə

xəritələrin birində Şimali Mesopotamiya kəndləri, çayları və dağları əks olunmuşdur. Digərində isə

Mesopotamiyanın ən böyük şəhəri olan Vavilyondan Yer Fərat çayının kəsdiyi yastı dairə formasında

göstərilmişdir. Fərat çayı dağlardan axır və özü də hər tərəfdən Yerlə əhatə olunmuş okeana tökülür.

Okeanın kənarlarında üçbucaq şəklində olan yeddi ada yerləşir.

E.ə. XIII-XII əsrlərdə Ön Asiyanın səhnəsində güclü Assuriya imperiyası görünməyə başlayır. Onların

hərbi yürüşlərini tərənnüm edən yazılarda Xəzər, Qara və Aralıq dənizlərini əhatə etdiyi ehtimal olunan

«Günəş batan dənizlər» təsvir olunurdu. Bu dənizlərin öz arasında birləşmələri haqqında hələ o zamanlar

yaranmış təsəvvürlər Yeni dövrə qədər gəlib çıxmışdır.

Assuriyalılar e.ə. 802 və 788-ci illərdə İran yaylasından köçərək Türkmənistan-Xorasan dağlarının cənub

yamaclarına Hərirud və Murqab çaylarına qədər gedib çıxmışlar. Məğlubiyyət bilməyən güclü Assuriya

çarlarının qoşunları hərbi yürüşlər zamanı Su riyanı, Fələstini, Finikiyanı və Kiçik Asiyanın şərq

hissələrini kəşf etmişdirlər.

E.ə. I-ci minillikdə Urmiya gölü tökülən Çiqatay çayı ətrafında qədim Azərbaycan dövləti olan Manna

yaranmışdır. Onun sərhədləri şərqdə Xəzər dənizinə şimalda Araz çayına qədər uzanırdı. Manna dövləti

Azərbaycan xalqının formalaşmasında müstəsna rol oynamışdır. Onun paytaxtı İzirtu (Zirta) şəhəri idi.

Manna dövlətinin qala şəhərləri, suvarılan əkinləri, üzümlükləri, bağları, geniş otlaqları, qoyun və at

E.ə. IX əsrdə indiki Van gölü ətrafında paytaxtı Tuşpa şəhəri olan Urartu dövləti yaranmışdır. Urartulular

Kiçik Qafqazın şimal yamacları və Kolxida ovalığının cənub kənarı ilə hərəkət edərək, Kür çayının yuxarı

axınlarına çıxmışlar. Kars yaylası vasitəsilə Araz çayının orta axınına, oradan Zəngi (Razdan) çayı ilə

qalxaraq Göycə gölünə çıxmışlar. Zəifləyən və dövlətini itirən urartu tayfaları xarici təzyiqlər nəticəsində

Kiçik Qafqazı aşaraq Orta Kür vadisinə, bəziləri isə hətta Böyük Qafqazın ətəklərinə gedib çıxırlar.

Ehtimal olunur ki, məhz urartulular Böyük Qafqazı ilk kəşf edənlərdir.

E.ə. 2-ci minilliyin sonunda və 1-ci minilliyin əvvəllərində İran Azərbaycanı (Cənub Azərbaycan)

ərazisində paytaxtı Ekbatan (indiki Həmədan) şəhəri olan möhtəşəm və güclü Midiya dövləti yaranmışdır.

Özünün ən yüksək tərəqqisi dövründə Qızıl İrmak (müasir Türkiyə) çayından başlanmış Əfqanıstana,

Orta Asiya vadilərinə qədər böyük bir ərazini tutmuş və Astara ilə Qorqan arasında Xəzər dənizi

sahillərinə çıxmışlar. Nəticədə Elbrus bütün enlik boyu midiyalılara məlum olmuşdur. Təxminən e.ə. 590-

cı illərdə ayrı-ayrı Midiya dəstələri Kür çayını keçmiş Xəzər sahili yoldan istifadə edərək Abşeronun

şimalına, Xəzər darvazasına (Dərbənd) qədər gedib çıxmışlar.

Qədim farslarda coğrafiyaya aid qiymətli mənbə Böhüstan yazıları hesab olunur. Bu kitabda çar Daranın

zəbt etdiyi geniş ölkələrdən, Qərbi Şərqlə birləşdirən karvan yollarından nağıl olunur. Adı çəkilən karvan

yolu qərbdə Vavilyondan başlayaraq şərqdə Çinə qədər gedib çıxırdı.

Farsların «Böyük İran» adlandırdıqları imperiya fars dilində danışan bütün əraziləri – Orta Asiyanın

cənubunu, Hindistanın şimal-qərbini, Qafqazın cənub ucqarlarını və Mesopotamiyanı əhatə edirdi.

Özəyini – mərkəzini müasir İran və Əfqanıstanın bir hissəsi təşkil edirdi. Qüdrətli dövlətin əsasını qoyan

II Böyük Kir Orta Asiyaya, Qafqaza soxulur. Qoşunu ilə Amu-Dərya vadilərini tutur, Pamir («Mitranın»

Çardağı) dağlıq ərazinin ətəklərinə qalxır.

Təxminən e.ə.517-ci ildə Dara Kabul çayının ağzında kiçik donanma düzəldir. Hind çayı ilə üzü aşağı

enərək Ərəbistan dənizinə, oradan isə e.ə.514-cü ildə Süveyş körfəzinin lap qurtaracağına qədər üzüb

gəlir və orada üstü yazılar qoyur. Dara Aralıq dənizinin şərq sahillərindən başlamış Hind çayına qədər

uzanan ərazidəki dövlətlər və torpaqları özünə qatır.

Farsların məlumatından istifadə edən Herodot Xəzər dənizinin ölçüləri haqqında düzgün məlumat verir.

Onun heç bir dənizlə əlaqəsi olmayan qapalı su hövzəsi olmasını söyləyir. Dənizin uzunluğu avarlı

qayıqlarla 15 günlük, eni isə ən geniş yerdə 8 günlük məsafədir. Avarlı qayıqların o zamanlar gündəlik

getdikləri məsafə 80 km və yaxud 15 gündə 1200 km olar ki, bu da Xəzərin indiki uzunluğuna

Aralıq dənizinin şərq sahillərindəki Sidon, Tir və b. şəhər-dövlətlərdə yaşayan finikiyalılar özlərinin

səyahətləri haqqında az yazılı mənbələr qoysalar da, Avropa və Şimali, Qərbi Afrika sahillərini və çoxlu

adları ilk dəfə kəşf edənlər məhz onlar olmuşlar. Bacarıqlı dənizçilər olan Finikiyalılar e.ə. XII-X əsrlərdə

sahil boyu ilə Aralıq dənizini başdan-başa üzüb keçmişlər.

E.ə. VIII əsrdən başlayaraq finikiyalılar müntəzəm olaraq Kanar adalarına üzürlər. Burada onlar şibyənin

xüsusi növündən boyaq, əjdaha ağacından isə qətran əldə edirlər, bunlardan isə müxtəlif rənglərin

istehsalında istifadə olunurdu.

Finikiyalıların dəniz əməliyyatlarının miqyası daha böyük olmuşdur. Demək olar ki, məhz finikiyalılar

Afrikanı ilk dəfə kəşf edənlərdir. Oların Afrika ətrafında dolanaraq Qırmızı dənizdən Aralıq dənizinə

misilsiz keçidi yalnız iki min il sonra təkrarlanmışdır. Naməlum finikiya dənizçiləri birinci olaraq

ekvatoru kəsib keçmişlər və ilk dəfə günorta vaxtı günəşi şimalda görmüşlər. Onların bu məlumatlarına

hətta tarixin atası hesab olunan Herodot belə inanmışdır.

Karfaqenin (e.ə. VII-VI əsr) Şimali Afrikada finikiyalılar tərəfindən əsası qoyulsa da, sonralar müstəqil

qüdrətli dövlətə çevrilir. Məhz Atlantik okeanındakı Azor adaları, Şimali Afrikadakı Atlas dağları

haqqında ilk məlumat verən karfaqenlilərə coğrafiya minnətdar olmalıdır. Karfaqenlərin ticarət karvanları

müntəzəm olaraq Saxara səhrasını kəsib keçərək Niger çayına çıxmışdır. E.ə. VII-V əsrlər Karfaqen

Afrikanın Atlantik okeanı sahillərini və Piriney yarımadasının Aralıq dənizi sahillərini ilk

Cənubi Asiyanın Hind çayı hövzəsindəki qədim mədəniyyət e.ə. III-II əsrlərdə mövcud olmuşdur.

Xarappa şəhərində (müasir Pakistan) tapıldığından xarappan mədəniyyəti adlanırdı. Tapılmış abidələr və

yazılar əsasında müəyyən edilmişdir ki, onlar Hind-Qanq ovalığını, Tar səhrasını, möhtəşəm dağ sistemi

olan Himalayı kəşf etmişlər və geniş Hindistan yarımadasına çıxmışlar. Ərəbistan dənizi və Oman

körfəzində üzərkən xarappanlar sahilə perpendikulyar əsən mövsümü küləklər haqqında topladıqları

biliklərdən istifadə edirdilər.

İşgüzar hind tacirləri Mərkəzi Asiya səhraları və dağlarından yollar salaraq e.ə.II əsrdən mövcud olan və

Çini Aralıq dənizi ilə birləşdirən Böyük İpək yolunu açmışlar.

Yeni ərazilərin öyrənilməsi və mənimsənilməsində tacirlərlə yanaşı buddizm rahibləri də böyük rol

oynamışlar. Qayaüstü yazılarda deyilirdi ki, onlar Suriya, Misir, Şimali Afrika, Liviya və Yunanıstanda

olmuşlar. E.ə. I əsrdə rahiblər Göylər dağının (Tyan-Şan) cənub yamaclarındakı vadilərdə öz

monastırlarını tikmişlər. Onlar VII əsrdə Hindistandan Tibetə çətin, lakin qısa yol açmışlar.

Hindi-Çin yarımadasını kəşf etmək şərəfi qədim hindlilərə məxsusdur. Onlar Asiyanın bu iri cənub-şərq

çıxıntısını Qızıl Torpaq adlandırmışlar, sahildə olan adaları və dənizləri öyrənmişlər. Qədim hindlilərin

ümumiləşdirilmiş ilkin coğrafi bilikləri onların müqəddəs kitablarında toplanmışdır.

Qədim Çin mədəniyyəti e.ə.II-I minillikdə Xuanxe və Yantsız çaylarının aşağı axınlarındakı düzənlikdə

yaranmışdır. Qədim çinlilər Xuanxe və Yantsızı çayları boyunca yuxarı qalxaraq dağlıq əraziləri və aşağı

enərək Sarı və Cənubi-Şərqi Çin dənizləri sahillərini, Koreya Yarımadasını və həmçinin Tayvan adasını

E.ə. IV əsrdə və III əsrin başlanğıcında Çində coğrafiyaya həsr olunmuş əsərlər yaranmağa başlayırlar.

Belə ki, e.ə.III əsrdə Çin çarlığının anonim coğrafiyaçısı o dövrdə məlum olan ərazinin ilkin təsvirini

E.ə. II əsrdə coğrafiyaya dair əsərlərin xüsusi forması-səyahətlərin yol təsviri yaranır. Belə təsvirin

müəlliflərindən biri olan Çjan-Syan e.ə.138-ci ildə Çin imperatoru tərəfindən Mərkəzi Asiyanın

Yeddiçaylıq (Semireçye-rus.) rayonunda köçəri həyat sürən sakların düşərgəsinə göndərilir, lakin onu

yolda Mərkəzi Monqolustan və Trans-Baykal yüksək düzənliklərində hökmranlıq edən hunlar əsir

götürür. On il əsirlikdə qaldıqdan sonra Qaçmağa müyəssər olur. Mərkəzi Tyan-Şanın hündür

aşırımlarından keçib donmayan İssık-Kul gölünün cənub sahilinə köçəri sakların düşərgəsi olan – Çiqu

şəhərinə gəlib çıxır, oradan yenidən dağ aşırımlarını keçərək Narın çayı dərəsi boyunca Fərqanə vadisinə

– Quşyan (Kassan) şəhərinə gəlir. Bir il sonra vətənə qayıdan Çjan-Syan Pamir dağlarını şimaldan (Alay

vadisindən) keçərək Təklə-Məkan səhrasına gəlib çatır. Onun səthi ilə bir vadidən digərinə keçərək

axarsız duzlu göl (Lobnor) yerləşən geniş yastı çökəkliyə çatır. Özünün hesablamalarına görə 14.2 min

km. yol qət etmiş Çjan-Syan ilk dəfə çinliləri Mərkəzi Asiyanın çölləri, səhraları, iri dağ sistemləri-Tyan-

Şan və Pamir, bu dağlardan başlayan və «Qərb dənizinə» (Aral) tökülən Amu-Dərya və Sır-Dərya çayları

haqqında dürüst məlumatlarla tanış etmişdir. Onun keçdiyi marşrutla e.ə. II-I əsrlərin sərhədlərində

Böyük İpək yolunun cənub qolu salınmışdır.

Tarixi məlumatlara görə e.ə. XI-VIII əsrlərdə Çində ipək parça üzərində yüksək səviyyədə tərtib olunmuş

torpaq və poçt yolları və digər xəritələr düzəldilirdi. Onlardan biri olan «hərbi» xəritədə yollar, çaylar,

dağlar, hərbi postlar, siqnal qüllələri, yaşayış yerləri və orada olan evlərin sayı və s. əks olunmuşdur.

Xəritələrdə yerlər dəqiqliklə göstərilirdi. Bunun üçün ən mükəmməl alət olan kompasdan istifadə

olunması haqqında çin səyyahları hələ e.ə. III əsrdə məlumat verməyə başlamışdılar.

Bizim eranın III əsrində məsafə ölçən alət icad olunur; yüngül arabacığın təkəri və barabanı dişli ötürücü

ilə birləşdirilirdi. Hər «li» (576 m) barabana vurmaqla qeyd olunurdu. Bu icadın köməyi ilə Çində ipək

parça üzərində 18 səhifədən ibarət böyük regional atlas düzəldilmişdir ki, bir adam onun səhifəsini güclə

1.4 Avropa antik dövrünün xalqlarının coğrafi ideyaları

Quldarlıq quruluşunun ən yüksək inkişaf səviyyəsinə çatdığı qədim yunan və Roma dövlətlərində

incəsənət, elm və ədəbiyyat sahəsində, şəhərsalma, memarlıq işində böyük nailiyyətləri əldə edilmişdi. Bu

ölkələrdə bir sıra elmi məktəblər yaranmışdır.

E.ə. VI-V əsrlərdə yunanların İon dənizi sahilində yerləşən Milet şəhərində onun adını daşıyan İon

(Miletli) natur fəlsəfə məktəbi fəaliyyət göstərirdi. Onun nümayəndələri arasında Heraklit (e.ə. 540-480-

cı illər) xüsusilə fərqlənirdi.

Coğrafi hadisələri (qurunun və dənizin bir-birini əvəz etməsi, zəlzələlər, Nil çayının daşması və s.) elmi

cəhətdən ilk dəfə e.ə.VI əsrdə İon məktəbinin nümayəndələri Fales və Anaksimandr izah etməyə (sırf

mücərrəd nəzəriyyə şəklində) cəhd göstərmişlər.

Məhz həmin məktəbin nümayəndəsi olan Anaksimandr ilk coğrafi xəritə düzəltmişdir. E.ə. VI əsrdə o

həmin dövrdə Yerin məlum olan hissəsinin ilk xəritəsini tərtib edir və onu hər tərəfdən su ilə əhatə

olunmuş yastı dairə formasında göstərir. Belə ki, həmin dövrdə qədim Yunanıstanda dənizçiliyin və

ticarətin inkişafı qurunun və dəniz sahillərinin təsvir olunmasını tələb edirdi. Hətati Miletli (e.ə.580-480)

Yunanıstanı və o zaman məlum olan bütün ölkələrin coğrafi təsvirini vermişdir.

Qədim Yunanıstan filosofu Herodot (e.ə.486-125) o zamankı İtaliyaya, Babilistana, Nil çayı vadisinə,

hətta Don çöllərinə səyahət etmiş və nəticədə qiymətli coğrafi fikirlər irəli sürmüşdür. Onun fikrincə,

tarix coğrafi fikirlər, coğrafiya isə tarixi biliklər baxımından öyrənilməlidir. O, ilk dəfə Nil çayı vadisinin

təşəkkülünü və onun deltasının əmələ gəlməsini öyrənmiş, Xəzərin dəniz deyil, göl olmasını söyləmişdir.

Herodot tarixi coğrafiyanın əsasını qoymuşdur.

Beləliklə, artıq e.ə. VI əsrdən başlayaraq elmdə iki müstəqil coğrafi istiqamət yaranmışdı; ümumi

yerşunaslıq, yaxud fiziki coğrafiya və ölkəşünaslıq. «Klassik Yunanıstan» dövrünün ən görkəmli

nümayəndələrindən sayılan Aristotelin ümumi yerşunaslıq elminin inkişafına böyük təsiri olmuşdur. Elm

tarixində əvəzedilməz xidmətləri olan görkəmli alim və böyük filosof Aristotelin (e.ə.384 – 322) bir sıra

qiymətli çoğrafi fikirləri bu gün də öz əhəmiyyətini itirməmişdir. O, «Meteorologiya» əsərində təbii

coğrafi məsələlərə geniş yer vermişdir. Bunu nəzərə alsaq, Aristoteli hidrologiya, okeanologiya və

metereologiya elmlərinin banisi hesab etmək olar.

Aristotel təbiətin elementlərini sadəcə sadalamırdı, qurunun və dənizin bir-birinə qarşılıqlı təsirini tarixi

metodla öyrənməyi təklif edirdi. Onun əsərlərində digər elmlərin də ilk müddəalarını görürük. O, siyasi

hadisələri izləmiş, hətta «Siyasət» adlı kitab da yazmışdır. Real gerçəkliyi, hadisələrin səbəblərini riyazi

yollarla həll etmək istəmişdir. Aristotelin dövrü ilə qədim yunan klassisizmi qurtarır və ellinizm başlanır.

Bu dövr Aristotelin tələbəsi olan Makedoniyalı İskəndərin (e.ə.356 – 323), Yunan dövlətinin yeni-yeni

hərbi qələbələri dövrü, ictimai həyatın bütün sahələrində əldə edilən parlaq müvəffəqiyyətlər dövrü idi.

Bu dövrdə yunanlar tərəfindən zəbt edilən Misirin, Yaxın Şərqin, Orta Asiyanın və Hindistanın

mədəniyyəti yunan mədəniyyəti ilə qovuşur. Yunan alimləri və səyyahları həmin ərazilərdəki zəngin

elmi, tarixi və bədii əsərlərlə tanış olurdular. Beləliklə, dünya görüşləri genişlənir, elmi bilikləri

dərinləşirdi. Əgər Qədim yunanlar Yaxın Şərqin qədim xalqlarının coğrafi materiallarını, məlumatlarını

toplayıb və ümumiləşdirib gələcək nəsillərə ötürməsəydilər, bu xalqların coğrafi kəşflərinin çoxu unudula

Həmin vaxtlar elmdə ilk diferensassiya, elmi tədqiqatların ixtisaslaşması prosesi başlamışdı. Bəzi ellərdə

ellinizm məktəbinin geniş ərazidən topladığı məlumatların sintezi gedirdi. Bu işdə zəngin bilik sahibi

Eratosfen (e.ə. 276 – 194) mühüm yer tuturdu. O, coğrafiyanı dəqiq elmlər sırasına daxil etmiş, onu

riyaziyyat, fizika, təbiət və tarix elmləri ilə əlaqələndirmişdir.

Eratosfen makedonyalı İskəndərin İskəndəriyyədə yaratdığı böyük kitabxananın materiallarından istifadə

edərək, bilik dairəsini genişləndirmişdir. Yerin ən dəqiq ölçülərini Eratosfen vermişdir, ilk dəfə

«Coğrafiya» adlı kitab yazmışdır. Bu kitabda coğrafiyanın tarixi, Yerin, okeanları və qurunun forması və

ölçüləri göstərilmişdir. O zamandan bəri Yeri və yaxud onun hissələrini təsvir edən elmi coğrafiya

Mükəmməl coğrafi xəritələri Eratosfen tərtib etmişdir. Məhz Eratosfen Yerin kürə formasında təsvirini

vermiş, kürənin dərəcə torunu müəyyənləşdirmiş, ekvatorun uzunluğunu cüzi xəta ilə hesablamışdır.

Eratosfen təsdiq edirdi ki, Priney yarımadasından qərbə tərəf üzməklə Hindistana gedib çatmaq olar.

Məlum olduğu kimi, 1700 ildən sonra Kolumb bu ideyadan mahiranə istifadə etmişdir. Eratosfen fiziki

coğrafiyanın əsasını qoymuşdur. Onu «coğrafiyanın atası» hesab edirlər.

E.ə. II əsrdə Yunan imperiyası süquta uğrayaraq müstəqilliyini itirmiş, əvəzinə Avropada yeni böyük

quldarlıq dövləti olan Roma imperiyası yaranmışdır. Roma imperiyası quldarlıq dövrünün elm və

mədəniyyətinin, ədəbiyyat və incəsənətinin ən yüksək nailiyyətlərinə yiyələnmiş, özündən əvvəlki yunan

elmini və mədəniyyətini qoruyub saxlamış, öz mədəniyyətini onun mirası üzərində qurmuşdur. Roma

imperiyası dövründə yunan elminin bir sıra müddəalarına yenidən baxıldı, ona əlavələr olundu, elm xeyli

inkişaf etdirildi. Bu zaman yeni bir cəhət də meydana gəldi. Bütövlükdə yunan elmi fəlsəfə, riyaziyyat,

fizika və təbiiyyat elmlərilə əlaqədar yarandığı halda, Roma elmləri, o cümlədən coğrafiya tarixilik

baxımından yaradılırdı. Bunu Romanın məşhur coğrafiyaçı və tarixçi alimi Strabonun (e.ə.64 – b.e.24)

fəaliyyətində izləmək olar. İki eranın qovşağında (e.ə.64 – b.e.24) yaşamış, 43 kitabdan ibarət

«Coğrafiya» əsəri yazmış və ilk dəfə bu termini işlətmiş Strabon coğrafiyada ərazinin mənimsənilməsi

prosesini və tarixilik problemini qoymuşdur. O, «Coğrafiya» əsərində antik dövrün coğrafiyasının

predmetini tam dolğunluğu ilə izah etmiş və göstərmişdir ki, bu elm dövlətin tələbatına xidmət etməklə

yanaşı, hökmdarların fəaliyyəti ilə bilavasitə bağlı olmalıdır. Müəllifin fikrincə, onun «Coğrafiya»

əsərində Roma dövlət başçıları, sərkərdələri, əyalət inzibatı orqanları, tacirlər soraq mənbəyi kimi istifadə

edə bilərdilər. Buna görə həmin əsərdə təbiət və təsərrüfatla yanaşı, xeyli tarixi, etnoqrafik, məişət

məlumatları da var. «Coğrafiya» faktiki olaraq tarixi coğrafiya sahəsində ilk qiymətli əsərdir. Strabon

göstərirdi ki, Yer həmişə indiki kimi qalmayacaq, sonralar onun quru səthi ilə su səthi arasındakı nisbət

tədricən dəyişikliyə uğrayacaq. Hazırda məskunlaşan quru vaxtilə suyun altı, sututarlar isə quru

olmuşdur. Çaylar, göllər indiki kimi olmamışdır, əvvəlki çayların bəziləri qurumuş, yeniləri əmələ

Mütəfəkkir alim coğrafiyada tarixilik metodunu məharətlə məkanın təhlili ilə əlaqələndirmişdir.

Strabonun coğrafiya elmi sahəsindəki xidmətlərindən biri də budur ki, o, coğrafi təsvir daha dolğun və

bütöv olsun deyə materiki və ya ölkəni hissələrə bölüb, ayrı ayrılıqda öyrənmək metodunu təklif etmişdir.

Bu gün güclü təsir bağışlayan həmin təklif coğrafiyada rayonlaşma adını almışdır.

Strabondan sonra Romanın coğrafiya ilə bağlı böyük alimi-astranomu və kartoqrafı Klavdiy Ptolemey

(b.e. 90-168) olmuşdur. O da İskəndəriyyə kitabxanasından geniş istifadə etmişdir. Ptolemey

astronomiyaya aid 13, coğrafiyaya aid 8 kitab yazmışdır. Bu kitablarda orijinal xəritələr və atlaslar da var.

Ptolemey coğrafiyanı və xoroqrafiyanı bir-birindən fərqləndirirdi və özü coğrafiya ilə məşğul olmağa

başladı (müasir terminlə desək, xoroqrafiya kartoqrafiyanı da daxil etməklə ümumi coğrafiyanı və

diyarşünaslığı əhatə edirdi).

Ptolemey göstərir ki, xoroqrafiya ayrı-ayrı yerləri müstəqil tədqiqat obyekti kimi götürür və onların hər

birini xüsusi olaraq öyrənir, həm də ən xırda obyektləri də, məsələn, kəndləri, dairələri, əsas çayların

qollarını və s. təsvir edir. Coğrafiya Yerin bizə məlum olan hissəsini bütövlükdə və fasiləsiz təsvir edir,

onun təbiətini və vəziyyətini ən ümumi şəkildə göstərir. Həm də xalqları, iri şəhərləri, körfəzləri, çayları

və diqqətəlayiq olan başqa şeyləri qeyd edir. Ptolemeyə görə xoroqrafiya ən kiçik coğrafi obyektlərin

keyfiyyət göstəricilərini əks etdirdiyi halda, coğrafiya böyük ərazilərin, yaxud bütövlükdə Yer kürəsinin

ümumi kəmiyyət xüsusiyyətlərini göstərir.

Ptolemey coğrafiya elminə bir sıra anlayışlar – coğrafi və kartoqrafik generalizasiya, tədqiqatın miqyası,

onun obyekt və məzmunla əlaqəsi və s. kimi məsələlər gətirmişdir. Klavdiy Ptolemey b.e. II əsrində

Yerin ona qədər heç kim tərəfindən belə dəqiqliklə düzəldilməyən xəritəsini tərtib etmişdir və onun

dərəcə torunu göstərmişdir. Onun xəritəsində üç qitə – Avropa, Asiya və Liviya o zamanlar Afrika belə

adlanırdı, və Atlantik (Qərb) okeanı, Aralıq dənizi və Hind okeanı təsvir olunmuşdur.

Şərh etdiyimiz dövrdə tibbi coğrafiyanın da bünövrəsi qoyulmuşdur ki, bu da məşhur yunan həkimi,

«təbabətin atası» Hippokratın (e.ə. 460-377) adı ilə bağlıdır. O, «Havalar, sular, məhəllələr haqqında»

adlı əsərində xalqların məişəti, sağlamlığı və xarakterinin ətraf mühitlə əlaqələrini açıb göstərmişdir.

Əlbəttə, ətraf mühitin insanın sağlamlığına, onun psixikasına təsir göstərməsi ideyası özlüyündə müsbət

haldır. Lakin Hippokrat bu məsələni bir qədər bəsitləşdirmiş, insanların həyatında təbii mühitin təsirini

tarixi inkişaf baxımından xeyli şişirtmişdir. Onu da qeyd edək ki, müxtəlif şəraitdə həyatın, məişətin,

xarakterin ətraf mühitdən asılılığını Herodot da göstərmiş, lakin tarixin inkişafında onu həlledici hesab

Gördüyümüz kimi, qədim dünya coğrafiyasında iki müxtəlif istiqamət yaranmışdı. Ən çox Strabon

tərəfindən qəbul edilən təsviri diyarşünaslıq xarakterli xoroqrafiya istiqaməti. Bu istiqamət daha çox

humanitar məzmunda qurulmuşdu, yəni bu istiqamətə uyğun gələn coğrafiyada ən çox xalqların

həyatından, ölkələrin siyasi quruluşundan, şəhərlərdən və s. danışılırdı.

Coğrafiyanın xoroqrafiya istiqaməti fiziki coğrafiya məsələlərini arxa plana çəkir. Fiziki coğrafiya burada

yardımçı rol oynayır.

Riyazi coğrafi istiqamət. Bu istiqamət daha çox Ptolemeyin adı ilə bağlıdır: məzmunu yerin forması,

böyüklüyü, onun xəritədə əks etdirilməsi yolları, kartoqrafik proyeksiyaların tərtibi, yerin dərəcə toru və

s. ibarətdir. Uzun müddət ümumi coğrafiya adı ilə tanınmış həmin istiqamət müasir dövrdə Yerşünaslıq

Yuxarıda haqqında danışdığımız alimlərin heç biri öz ixtisaslarına görə coğrafiyaçı olmamışlar. Onların

əksəriyyəti filosof və tarixçi idi. Coğrafi fikirlər isə onların fəlsəfi fikirlərində və digər elmi əsərlərində öz

Qədim dünyanın sonunadək sırf coğrafiyaçı meydana gəlməmiş və coğrafiya elmi yaranmamışdı.

Praktikaya istinad edən, elmi tədqiqatlar nəticəsində yaranan coğrafiya elmi sonrakı dövrlərdə Avropada

və Yaxın Şərqdə elmin inkişafına çox böyük təsir göstərmişdir. Bu təsirin bəzi əlamətləri coğrafiya

elmində son illərədək özünü büruzə verməkdədir.