Press "Enter" to skip to content

Zvi – kimya

Burda YOS hazirligi ucun təməl ve imtahan tipli suallarin oldugu kitablardir. Bu kitablarla asanliqla qaydalari yadda saxlayib, daha cətin suallari asanliqla hell eleye bileceksiniz. Bu kitablar ile qizim Ankara Diş

Kimya qayda kitabı

В обьявлении указана цена за 2 книги. Мир вокруг нас – географический атлас для детей. – 10 манат. Я познаю мир. Математика. Детская энциклопедия. – 15 манат. Можно купить книгу по отдельности. Malın növü: Kitablar

Мировой бестселлер! Вся легендарная вселенная DC Comics под одной обложкой! Это уникальное издание впервые предоставит российским читателям возможность подробнейше погрузиться в невероятную реальность культовых героев и

Qedimi qurani kerim daw basma 17/18 ci esirlere tesaduf edir babalarimdan qalib satiram maraglanan olsa qiymetde razilasma olacaq satilmaqda komeyliy gosteren wexsede hörmet olunacaq

Təzə kimidir Vergi / Praktiki İzah 2020ci il Malın növü: Kitablar Çatdırılma?: Bəli

Добрый день.меня зовут Эльнара . Продаю книги по всеобщей истории и истории Азербайджана.книги в отличном состоянии. Звоните по указанному номеру ниже. Malın növü: Kitablar

SƏTƏM və bütün növ digər jurnalların tərtib olunması və satışı həyata keçirilir. Jurnallar yerli qanunvericiliyin tələbləri əsasında hazırlanıb. Qalın üzlü. 200 səhifə. Jurnallar tikilib, cildlənib və qaytanlanb.

Malın növü: Kitablar Çatdırılma?: Bəli

Test toplusu yaxşı vəziyyətdədir Azərbaycan dilində

30 tom böyük tib ensiklopediyası kitabları axırıncı buraxılış.

The Whispers of Healing Oracle sizə emosional, fiziki və mənəvi sağlamlığınızı qidalandırmaq, gücləndirmək və bərpa etmək üçün buradadır. İstər sınmış bir ürəyi sağaltmaq, istər iş problemini həll etmək, istərsə də

Hayvan Mezarlığı. İstifadə olunmayıb, öz qiyməti 14-15m. Qiymət aşağı salına bilər.

Burda YOS hazirligi ucun təməl ve imtahan tipli suallarin oldugu kitablardir. Bu kitablarla asanliqla qaydalari yadda saxlayib, daha cətin suallari asanliqla hell eleye bileceksiniz. Bu kitablar ile qizim Ankara Diş

Sahih Buxari və Sahih Muslim müxtəsər türkcə. Hərəsi 30 manatdı, ama 2si bir yerdə 50 Malın növü: Kitablar

İkinci əl kitablar və jurnallar satıram. Əla vəziyyətdədi. Öz şəxsi kitabxanama məxsusdu. Qoymət razılaşma yolu ilə

Antik musiqi kitabı əla vəziyyətdədir .ibtidai musiqi nəzəriyyəsi kitabı 1977 ci ildə buraxilib

Məlumatlar

Tezbazar.az Pulsuz Elanlar saytıdır. Elanlar sayti kimi Bakıda və Azərbaycanda elanlar yerləşdirib asanlıqla məhsul və xidmətlərinizi sata və ala bilərsiniz. Ucuz telefonlar, ucuz komputerlər, elektronika məhsulları , mebel sifarişləri, xidmətlər və digər elanları ucuz qiymete asanlıqla tapmaq mümkündür. Daşınmaz əmlak elanları, ev elanlari, kiraye evler, ucuz torpaq axtarmaq istəyənlər saytdan faydalana bilərlər. Avtomobil masin alqı satisi, Arenda masinlar, Rent a car icare masinlar. Siz saytda öz məhsul və xidmətlərinizi pulsuz elan kimi yerləşdirə bilərsiniz.
Saytın rəhbərliyi elanların məzmununa görə məsuliyyət daşımır.
© 2016 TEZBAZAR.AZ | info [@] tezbazar.az | Bizimlə əlaqə

Üzvi – kimya

Mövzu 1: GİRİŞ, ÜZVİ KİMYANIN MƏQSƏDİ,VƏZİFƏLƏRİ, YARANMA TARİXİ, NƏZƏRİ ƏSASLARI. P L A N 1. Üzvi kimyanın predmeti, məqsəd və vəzifələri. Başqa elmlərlə əlaqəsi. 2. Üzvi kimyanın inkişaf tarixi. Dünya və Azərbaycan alimlərinin rolu. 3. Üzvi kimyanın inkişafında nəzəriyyələr a) Tiplər b)Radikallar c) Quruluş nəzəriyyələri 4. Üzvi reaksiyaların getmə şəraiti və mexanizmi. 5. Üzvi birləşmələrin təbii mənbələri. 6. Üzvi birləşmələrin təsnifatı. 7. Ədəbiyyat Üzvi kimya tərkibində karbon atomu olan kimyəvi birləşmələri öyrənən bir elmdir.Üzvi kimya canlı aləmdə (bitki, heyvan, insan) yayılmış karbon atomunun digər

Post on 04-Feb-2017

Documents

  • Mvzu 1: GR, ZV KMYANIN MQSD,VZFLR, YARANMA TARX, NZR SASLARI. P L A N 1. zvi kimyann predmeti, mqsd v vziflri. Baqa elmlrl laqsi. 2. zvi kimyann inkiaf tarixi. Dnya v Azrbaycan alimlrinin rolu. 3. zvi kimyann inkiafnda nzriyylr a) Tiplr b)Radikallar c) Qurulu nzriyylri 4. zvi reaksiyalarn getm raiti v mexanizmi. 5. zvi birlmlrin tbii mnblri. 6. zvi birlmlrin tsnifat. 7. dbiyyat zvi kimya trkibind karbon atomu olan kimyvi birlmlri yrnn bir elmdir.zvi kimya canl almd (bitki, heyvan, insan) yaylm karbon atomunun digr
  • 2 elementlrl ml gtirdiyi birlmlri yrnn bir elimdir. zvi birlmlri ml gtirn sas drd elementdir (O, H, N, C). Bu Aristotel nzriyysi il st-st dr. Bunlara orqanogen elementlr deyilir. Hazrda myyn edilmidir ki, zvi birlmlrin trkibind s, p v digr elementlrd rast glinir. zvi kimya-nn sas mqsdi canl orqanizmi tkil edn sas zvi birlmlrin trkibini yrnmk v yeni drman preparatlar v yeni ml gln v malicsi mmkn olmayan xstliklrin malicsini tapmaqdr. zvi kimyann inkiaf tarixini bir ne dvr blnr: I dvr-emperik dvr bu dvr on mil il bundan vvl gedib xr. Bu dvrd qdim insanlar bir ox zvi maddlri alm v istifad etmilr(spirtli ikilr, sirk, bir ox boyaqlar-indiqo alizarin v s.). Sonralar orta srlrd lkimyalar tmiz halda bzi maddlri almaq sullarn kf etdilr. Birinci dvr XVI sr gdr davam etmidir. II dvr- atom molekulu anlaylar dvr Lomonosov, Laplas dvr XVIII srd bir ox zvi madd alnmdr. 1773-ci ild Rull saf karbomid ld etdi. 1760-1785-ci illrd eele tmiz halda zm, limon, alma v bir ox mad-dlri sintez etmidir. T ( C ) h (N2) O (O)2 S (H2)
  • 3 NH4OCN t H2NCONH2 1827-ci ild Berselius canl v cansz almin kimyvi elementlrdn tkil olun- duunu sbut etdi v bununlada o vaxta qdr mvcud olan vitalist nzriyyy son qoydu. 1828-ci ild Vler qeyri-zvi madd olan ammonium-sianatdan qzdrmaqla zvi madd karbomid ald: 1845-ci ild alman alimi A.Kolbe aac kmrndn S, Cl v sudan zvi madd olan sirk turusu ald. 1851-ci ild P.Bertlo sni yolla benzol naftalin sintez etdi. O, 1860 ild qliserin ya turusundan yalar sintez etdi. III dvr-sintez v qurulu nzriyysi dvr adlanr-Bu dvr XIX srin ortalarndan balayaraq 1920-ci il qdr davam etmidir. Artq bu dvrd bir ox zvi maddlrin alnma sullar myyn edilmi yeni tdqiqat sullar tapl-mdr. IV dvr 1920-ci ildn zamanmiz qdr olan dvr hat edir-Bu dvr neftin krekinqi, da kmrn quru destillsi, tbii v sni qazlarn kimyada geni istifadsi, onlardan alnan bir ox maddlrin sni v sintetik liflr, plastik maddlr, kauuk v s. zvi kimyann inkiafnda aadak nzriyylr mvcud olmudur: 1. Radikallar nzriyysi-zvi kimyada ilk nzriyydir. Bu nzriyynin sas banilri Y. Libix v F.Vlerdi (1832). Onlar myyn etmilr ki, bir ox atom qruplar dyimdn kimyvi reaksiyalar zaman birlmdn digrin keir, msln:
  • 4 CH3COOH + Cl2 CH2ClCOOH + HCl Onlar bel gman edirdilr ki, zvi birlmlr radikallardan, q/zvi birlmlr is atomlardan tkil olunmular. Bu nzriyynin kmyi il bir ox yeni radikallar alnm v yeni birlmlr yrnilmidir. Ancaq nzriyynin nqsan chtlri oxdur. Bel ki, onlar radikallar atomlara oxadrlar. Radikallarn srbst yaranmasn sbut etmy alrdlar. Lakin yeni faktlar sbut etdi ki, radikallar srbst yaaya bilmir. CH3-radikalnn alnmas hmi CH3 CH3 etann alnmas il nticlnirdi. Bundan baqa fransz kimyas J.Dyuma aadak reaksiya il radikallar nzriyysini alt st etdi: Bu kimi faktlar sasnda radikallar nzriyysi z hmiyytini itirdi. Artq yeni nzriyyy ehtiyac yaranmd. 2. Tiplr nzriyysi-Banilri O.Loran v .Jeran-idi. Bu nzriyynin banilri radikallar nzriyysinin ksin olaraq molekulun dyin sas tutur. zvi birlmlrin reaksiyalar il q/zvi birlmlrin reaksiyalar arasnda oxarlq olduunu irli srdlr. Tiplr nzriyysin gr zvi maddlr sad q/zvi maddlrdn (tiplrdn) tryir v trkibindki hidrogenlrin qalqlarla vz olunmasndan ml glir. Su tipi: HCl tipi: NH3 tipi CH4 tipi: C7H5OH benzoy aldehidi C7H5OCl benzoil xlorid C7H5OOH benzoy turusu C7H5ONa benzoy t-un Na duzu C2H5OOH etil spirti C2H5OCl etil xlorid C2H5ONH2 etil amin C2H5OONO2 etil nitrat H CH3 H H Metil spirti O O C2H5 CH3 H H3C Etil spirti Dimetil efiri O O C2H3O C2H5O H C2H3O Sirk turusu Sirk anhidridi O O H CH3 Cl Cl Metil xlorid C2H5 C2H3O Cl Cl Etil xlorid Asetil xlorid H C2H5 H H H H Etilamin N N C2H5 C2H5 C2H5 C2H5 H C2H5 Metilamin Trietilamin N N H CH3 H H H H H H Metan Etan CH3 CH3 CH3 CH3 H CH3 H H Propan Butan
  • 5 Bu nzriyyy gr sas tiplrdn zvi maddlr, bu tiplrin reaksiyala-rn vermli idi. Su tipin aid spirtlrin su kimi Na v PCl5 il reaksiyaya germsi buna dlil idi. Tiplr nzriyysinin sas nqsan molekulun birtrfli yrnilmsi v maddnin ikinci hisssi olan radikallarn nzrdn qarlmas idi. Bundan baqa taplan yeni zvi maddlrin say ardqca tiplr mnsubiyyti mslsind mbahislr sbb olurdu. ox vaxt bir ox alimlr eyni maddni mxtlif tiplr aid edirdilr. Bu sbbdn bu nzriyyd z hmiyytini itirdi. XIX srin ortalarnda bu nzriyylrdn baqa eterin, nvlr nzriyylri d meydana xmdr, ancaq onlar da az hmiyytli oldular. Rus alimi A.M. Butlerov 1861-ci ild znn qurulu nzriyysini yaratd: 1. zvi birlmlrd karbon 4 valentlidir. 2. C-atomu baqa atomlarla v bir-biri il birlrk uzun zncir ml gtirir. 3. Maddnin molekulunda atomlar arasnda kimyvi laq vardr.Hr kimyvi maddnin bir quruluu var. 4. Maddnin kimyvi xasslri onun molekulunun trkibindn v kimyvi quruluundan asldr. 5. Eyni molekul kili eyni trkibli maddnin mxtlif quruluda olmas- izomerlik hadissi adlanr. 6. Ayr-ayr reaksiyalar zaman molekullarn ancaq myyn hisssi dyiir. 7. Molekulun trkibin daxil olan atomlarn kimyvi xasssi onlarn molekulda mvqeyindn asldr Karbon atomunun zvi birlmlrinin ox olmas bir ox sbblrdn asldr. Hazrda 13 mln-dan ox zvi madd mvcuddur. zvi kimya bir ox elmlrl laqlidir.lk nvbd q/zvi kimya, biokimya, fiziki kimya, biologiya, fizika, anatomiya, fiziologiya, biotexnologiya, ekologiya v s. elmlrl sx laqli inkiaf edir. zvi kimyann inkiafnda bir ox alimlrin rolu, xidmtlri olmudur. Y.Sil, .Jerar, E.Franklit, Kekule, A.Kuper, M.Lomonosov, A.M.Butlerov, M.Markovnikov, A.Zinin, N.Zelinski, Kuerov. Azrbaycan alimlrindn Y.Mmmdliyev, .Quliyev, A.Mhrrmov, M.Qulubyov, .mrov v baqalarnn xidmtlri olmudur. Masir zvi kimyann qarsnda geni imkanlar durur. Bel ki, indiki neft ehtiyyatlar dnya halisinin tlabatn 50-100 il dy bilr. Bu yanacaq nvn vzedn alternativ yanacaq nv tapmaq, kmr maya yanacaa evirmk, metanol, etanoldan istifad etmk, su qazndan, sintez qazndan yanacaq kimi istifad etmk, tbii qazdan alnan polimerlrin sayn, eitini oxaltmaq, xalq tsrrfatnda metallar polimerlrl vzetmk, sni v sintetik liflrin keyfiyytini yaxladr-maq yeni nvlrini almaq, k/t zrrvericilrin qar yeni drman preparatlar sintez etmk, heyvan v insanlarda ml gln yeni xstliklrin qarsn almaq n yeni drman preparatlar sintez etmk v s. C C C C
  • 6 XYRYXR :: H 2ON . XYRYXR 2 323 3 3 2124 ClClCHClHC HClHCClCH Yeni zvi tdqiqat sullar il alnan sintez, olunan zvi birlmlrin quruluu dqiq yrnilir v onlarn daxili quruluu tam alr. Rentgenoskopik, spektroskopiya, elektronomikroskopiya, N.M.R. (nv maqnit rezonans) v s. yeni sullarla yeni maddlrin trkib v quruluu dqiq yrnilmidir. zvi reaksiyalarn getm raiti nzri saslar zvi birlmlr sasn kovalent rabit hesabna birlirlr. Bu rabitlr qrmaq n bzn reaksiyalar saatlarla davam edir. Mhsulun xm is 70-80%-dn ox olmur. Kovalent rabitlrin qrlmas aadak hallarda ba ver bilr: 1. Srbst radikallara ayrlmaql Bu cr paralanma homolitik paralanma v ya homoliz adlanr. Nticd sr-bst radikallar alnr; H+, Cl+, C+H3, C+2H5 Kovalent rabitnin 2-ci paralanma nv heterotik v ya qeyri-simmetrik para-lanma adlanr. Bu halda mumi elektron ct atomlarn birin keir, nticd msbt v mnfi ykl hissciklr alnr. Hallogen alkillrin duzlarla reaksiyas bu tipddir. 2. zvi birlmlrd vzetm reaksiyalar aadak hallarda ba ver bilr: a) Nukleofil vzetm (Sn)-zvi birlmnin nvsin mnfi ykl hisscik hcum edir b) Elektrofil vzetm (Se)-nvy msbt ykl hisscik hcum edir. c) Radikal vzlnm (Sr)-nvy radikallar hcum edir, nticd srbst radikallar alnr. O, da z nvbsind proses qoulur, zncirvari reaksiyalar alnr AB BABA : A : / B A / :B :A- + B+ A+ + B- : XXClNaOHCHCHHONaClCHCH XRXR 2323 : . 2ONHO OH 2
  • 7 zvi birlmlrd sp ( CC ), sp2 ( C=C ) v sp3 ( C-C ) hibridlm nvlri vardr. zvi maddlrin tbii mnblri-zvi birlmlrin (maddlrin)tbii mnblri aadaklardr: 1. Neft ; a) Parafin nefti- Ruminiya, Qrozn, Pensilvaliya (AB) b) Naftenlrl zngin olan- Bak, Kaliforniya. Emba v s. c) Aromatiklrl zngin olan-Borno, Sumatra, Perm. Neftdn 2000- qdr madd alnr. 2. Da kmr- 3000- qdr madd alnr. Aadak fraksiyalar vardr; a) Da kmr qtran b) Koks c) Koks qaz d) NH3-su 3. Tbii qaz-90%-dn ox metandr 4. Torf 5. Aac 6. Heyvan mhsullar zvi birlmlrin tsnifat (nvlri) zvi birlmlr Alitsiklik Tsiklik
  • 8 DBYYAT 1) .. . , , 1980. 2) .. . , , 1980.
  • 9 3) .. . , , 2002. 4) . .. . – , 2002. 5) Qarayev .F., maev .B., Talbov G.M.zvi kimya, Bak, 2003. 6) Mhrrmov A.M., Mhrrmov M.M. zvi kimya, BDU, Bak, 2007. 7) Mhrrmov A.M.,Allahverdiyev M.. zvi kimya, BDU, Bak, 2007. Mvzu 2: DOYMU KARBOHDROGENLR, QURULUU, ALINMASI, XASSLR, TTBQ SAHLR. P L A N 1. Doymu k/h-n homoloji sras v adlanmas. 2. Doymu k/h-n izomerliyi v fza qurulular. 3. Doymu k/h-n fiziki v kimyvi xasslri. 4. Doymu k/h-n alnma sullar. 5. Radikal mexanizmi il gedn reaksiyalar v onlarn getm rtlri. 6. Mhm birlmlri v onlarn aqrar sahd ttbiqi.
  • 10 CnH2n+2 formuluna cavab vern birlmlr srasna doymu k/h-lr deyilir. Aq zncirli doymu k/h-lr alifatik, alkan, parafin v ya metan sras kimi adlandrrlar. Doymu k/h-lr sras CH2 il frqlnir Bir hidrogen atomu qoparldqda radikallar alnr. . a) elektron quruluu Doymu k/h-d sp3 hibridlm vziyytinddir. CH4 Metan C2H6 Etan C3H8 Propan C4H10 – Butan C5H12 Pentan C6H14 Heksan C7H16 Heptan C8H18 Oktan C9H20 Nonan C10H22 Dekan C11H24 – Undekan C12H26 Dudekan C13H28 Tridekan C19H40 Nonadekan C20H42 Eykozan C30H62 Triakontan C40H82 – Tetrakontan C50H102 – Pentokantan C100H202 – Hektan CH3 Metil mumi formullar CnH2n+1 C2H5 Etil CH2 CH2 CH3 Birli propil CH3 CH CH3 kili propil, izopril | CH3 CH CH2 CH3 kili butil | CH3 CH2 CH2 CH2 Birli butil | CH3 C CH3 l butil | CH3 Metan molekulu Bucaq 109,50 C-H rabitsi uzunluu 0,109 nm C-H enerjisi = 427 kC/mol Etan modeli (Dreydinq) C-H = 405 kC/mol C-C = 351 kC/mol C-H = 0.11 nm Nyumen proyeksiyas
  • 11 b) Adlandrlmas: sasn adlandrma mvcuddur ; 1. Tarixi qdim adlardan istifad olunur. Bu adlandrmaya tsadfi v ya trivial adlanma deyilir. lk drd nmayndsi beldir. 5- dn balayaraq yunan saylarna n lav etmkl adlanr. 2. Smrli (rasional) adlanma sasn metann trmsi kimi baxlr. n ox axlnmi C-atomu metan kimi qbul olunur, radikallar oxunur v axrda metan sz deyilir. 3. Sistematik (beynlxalq) adlanma (nternasional Unton of Pure and Applied Chemestry) qsa kild UPAK (YUPAK) getdikc tkmillir. Bu cr adlandrma aadak qaydadadr; n ox axlnmi, n uzun C-znciri seilir, ax ox v yaxn yerdn nmrlnir, n kiik radikaldan balayaraq n byk radikala doru adlar v yerlri yazlr, uzun zncir oxunur. gr zncird doymu doymam rabitlr v digr atom qruplar varsa zncirin nmrlnmsi byk qrup olan yerdn balanr. gr eyni uzunluqda zncir olarsa stnlk doymam rabit olan zncir verilir. vvl = sonra rabit adlanr, axrda byk qrupun ad il bitir. COOH1 > COOR > C N > CHO > COR > C = O > OH > hal1 > NO2 > NH2 >, = >,
  • 122000C, Cu ALINMA SULLARI: Alnma sullar a) Snayed alkanlar neftdn fraksiyal distill sulu il alrlar, bu qarq benzin (v ya sintetik benzin adlanr) 1. CH3 CH CH CH CH2 CH3 2. CH3 CH CH CH CH2 CH3 | | | | | | Cl CH3 CH3 Br CH3 CH3 3,4 dimetil 2-xlor heksan 2-brom 3,4 dimetilheksan Cl | 4. H3C CH2 CH CH CH3 3. CH3 CH C CH2 CH3 | | | | CH3 CH3 Cl 3.3 dixlor 2 metilpentan 2-metil 3- heksilpentan 5. H3C H2C CH CH2 CH CH2 CH2 CH3 6. H3C CH CH CH2CH3 | | | | CH OH CH3 NO2 / \ / \ H3C CH3 CH3 CH3 3 nitro 2 metil pentan 2 metil etil 5 izopropil oktan Cl | 7. H3C CH CH2 CH CH3 8. H3C C CH CH CH3 | | | | | CH3 C6H5 F CH3 J 2 metil 4 fenil pentan 2 flor, 2 xlor, 4 yod 3 metil pentan 9. H3C CH HC =CH2 10. CH C CH =CH CH3 | 3 penten 1-in 3 tsiklopentil 1 btin 11. CH2 = CH CH2 C CH 12. H3C CH CH CH = CH CH3 | | | 1penten 4-in CH3 OH NH2 5amin 2 metil 4 heksen 3-ol
  • 13 t n CO + (2n+1) H2 Cn H2n+2 + n H2O b) laboratoriyada alkanlar aadak sullarla alrlar: 1. Doymu bir sasl C-turularnn Na duzunun NaOH il q/t-dn RCOONa + NaOH R H + Na2CO3 C2H5COONa + NaOH C2H6 + Na2CO3 2. Al4C3-n su il q/t-dn Al4C3 + 12 H2O 4Al(OH)3 + 3CH4 3. Doymam k/h-in hidrogenlmsindn B 4. Vrs sulu il alkanlarn monohallogenli trmlrinin Na (v ya K) qarlql tsirindn. (bu sulla yalnz metan alnmr) CH3X + 2Na CH3 CH3 + 2NaX ( X=C, Br, J ) rigin gstrmidir ki, bu reaksiya zaman vvlc Sonra is laboratoriyada 5. Halkoqen alkillr susuz efir mhlulunda maqnezium qrntlar il tsiri(Qrenyar) CnH2n + H2 Kt , CnH2n +2 Cn H2n 2 + 2H2 CnH2n+2 C2H4 + H2 C2H6 C2H2 + 2H2 C2H6 CH3Cl + 2Na CH3Na + NaCl CH3Na + CH3Cl CH3 CH3 +NaCl CH3Cl + Na CH3Cl – NaCl CH3CH3 CH3CH2CH3 CH3CH2CH2CH3
  • 14 6. Metal – zvi birlmlr su il tsir etmk Yaxud 7. Mxtlif zvi birlmlrin reduksiyas nticsind doymam karbohidrogenlri Ni, Pt v ya Pd k/t itirak il hidrogenldirdikd 8. Hallogenli birlmlri (Na amalgamas v su, Na metal v spirt yaxud Zn+HCl reduksiya etdikd R-radikal demkdir. Bir ox zvi birlmlri HJ il reduksiya etmkl 9. Doymu zvi turularn duzlarnn qat mhlulunu elektroliz etdikd( Kolbe sulu) , bu duzlar paralanaraq aadak tnlikl Doymu karbohidrogenlrin C1- C5 onlar qaz, C5-C16- maye, C16-is brk halnda olurlar. a) C2H5Br + Mg C2H5MgBr b) C2H5MgBr +C2H5Br C4H10 + MgBr2 (C2H5)2Zn + 2H2O 2C2H6 -Zn(OH)2 CH3MgJ + HOH CH4 + Mg(OH)Cl CH2 CH3 + 2H | CH2 CH3 RCl +2H R – H +HCl C2H5OH + HJ C2H5J C2H6 – H2O +HJ -J2 1) 2CH3COONa 2CH3COO- + 2Na+ O 2) CH3 C CH3C O: 3) CH3 :C CH3 + CO2 O O O : O : DOYMU KARBOHDROGENLRN FZK XASSLR
  • 15 Doymu karbohidrogenlrin molekul ktllri artdqca onlarn qaynama drclri, rim drclri v sxlqlar ykslir. Kimyvi xasslri: a) vzetm reaksiyalar 1. flor adi raitd metanla partlayla reaksiyaya girir 2. Xlorla metann girmsi n onlarn qar ya qzdrlmal, ya da ultrabnvyi alarla iqlandrlmaldr 3. Sulfat turusu il adi raitd tsir etmir. Yksk temperaturda is oksidldirici kimi tsir edir t, qay0C M Trm. M W ( C )0t M W(H2)0t M Nizam M CH4 + 2F2 C + 4HF Cl2 2Cl Cl +CH4 CH3+HCl CH3 + Cl2 CH3Cl +HCl CH3Cl + Cl CH2Cl + HCl CH2Cl + Cl2 CH2Cl2 + Cl v s. . CHCl3 . CCl4 CH4 + J2 CH3J + HJ T0,hv SO3H | CH3 CH (CH2)4 CH3 CH3 C (CH2)4 CH3 | CH3 +H2SO4 -H2O
  • 16 Sulfoxlorlama reaksiyas Reaksiyann sulfoxlorlama reaksiyas zncirvar radikal vzlnm mexanizmi zr gedir: Sulfoxloridlr dri v para snayesind istifad olunur. 4. Nitrat turusu duru mhlul halnda , 1000S-d , tzyiqd qzdrldqda k/h-in nitrobirlmlri ml glir. 22 242 24232 22 21362146 2 2 NORONRONON OHONHNOHNOHNORONHR NOHCHONOH T OH b) Oksidlm reaksiyas Oksigen v oksidldiricilr yksk t0 mxtlif birlmlr evrilir. HOOROOROORRH R . hidroperoksid H H CH3 CH2 OH | | CH3 – C O O H CH3 C O CH3 C ClClRSOSOR SORSOR ClHRClHRClCl hv 22 22 2 2 + H2O -HCl R- SO2Cl NaOH -HCl R SO3H Sulfat turu R SO3Na – Sulfonat O H H C O H H -CH3 -R0 +RH -OH | H | N
  • 17 c) Paralanma reaksiyalar (yksk t-lu v katalizator i/g. Yksk C-lu k/h-r qzdrdqda doymu v doymam k/h-r paralanrlar) 168157 , 3215 147167 , 3014 HCHCHC HCHCHCkt kt d) Dehidrogenlm reaksiyas. Doymu k/h-r qzdrdqda doyma-m k/h-r evrilirlr. e) zomerlm reaksiyalar. Yksk temperaturda AlCl3 katalizator-luu il doymu k/h-lrin bir ne izomerlri alnr CH3 CH3 CH2 = CH2 8000S 2CH4 10000S 15000S t, k -H2 C2H4 + H2 2C + 2H2 C2H2 + 3H2 AlCl3 CH3 CH2 CH2 CH2 CH2 CH3 CH3 | CH3 CH CH2 CH2 CH3 CH3 CH CH CH3 | | CH3 CH3 CH3 | CH3 C CH2 CH3 | CH3 CH3 – CH2 CH – CH2 – CH3 | CH3
  • 18 TTBQ SAHLR – Doymam k/h-lrin zlri v birlmlri mxtlif mqsdlr n geni istifad edilir. Metan tbii qaz kimi aqrar sahd istixanalarn isidilmsind istifad edilir. Metandan metil spirti, asetilen, etilen alnmasnda, k/t zrrvericilrin qar drman preparatlarnn hazrlanmasnda geni istifad olunur. C6H14, C7H16 hlledici kimi geni ttbiq edilir. C2H6 oxlu halogenli tr-mlrindn (sasn xlorlu) snayed v aqrar sahd geni istifad edilir. Benzinin trkibi sasn maye trkibli doymu k/h-lr tkil edir. Qazoyl, kerosin k/t manlarnn sas yanacaq xammaldr. Srt-g yalar, qudron (asfalt) aqrar sahd geni istifad olunur. DBYYAT 1) .. . , , 1980. 2) .. . , , 1980. 3) .. . , , 2002. 4) . .. . – , 2002. 5) Qarayev .F., maev .B., Talbov G.M.zvi kimya, Bak, 2003. 6) Mhrrmov A.M., Mhrrmov M.M. zvi kimya, BDU, Bak, 2007. 7) Mhrrmov A.M.,Allahverdiyev M.. zvi kimya, BDU, Bak, 2007. Mvzu 3: DOYMAMI K/H-LR, ALKENLR V ALKADENLR, QURULUU, ALINMASI, XASSLR, TTBQ P L A N 1. Alkenlr, homoloji sras, adlanmas v radikallar. 2. Elektron quruluu, izomerliyi. 3. Alkenlrin alnma sullar(snaye v laboratoriyada) 4. Fiziki v kimyvi xasslri.
  • 19 5. Alkadiyenlrin quruluu v nvlri 6. Alnma sullar 7. Fiziki v kimyvi xasslri. 8. Aqrar sahd ttbiqlri. Molekulda karbon atomlar arasnda bir ikiqat rabitsi (C=C) olan doymam k/h-lr alkenlr v ya etilen sras k/h-r deyilir. CnH mumi formuluna malikdirlr. Aq zncirli k/h-lr ikiqat rabit olan karbonlar sp2 hibridlm vziyytinddir. Adlanmada sonluqlar en kililri il bitir. Bir hidrogen atomu qopardqda radikallar alnr ki, sonluqlar il kililri il bitir. (CnH2n-1) CH2=CH2 eten, etilen CH2 = CH CH3 propen, propilen CH2 = CH CH2 CH3 buten, butilen CH2 = CH (CH2)2 – CH3 – penten, pentilen CH2 = CH (CH2)3 – CH3- heksen, heksilen CH2 = CH (CH2)4 – CH3 hepten, heptilen Radikallar CH2 = CH vinil, etenil CH2 = CH CH2 allil, propen 2-il CH2 = C CH3 izopropenil, 1-metil etenin
  • 20 Alkenlrin adlandrlmas. Tarixi (trivial v ya tsadfi ) Adlandrlma: Eyni sayda karbon atomu olan alkann adnn sonuna ilen kilisi lav edilir. C5H10 amil spirtindn (C5H11OH) alnd n amilen adlanr. Smrli adlandrlma: (rasional) Bu sulda ikiqat rabitli karbonlar etilen kimi qbul olunur. Ona birln radikallar oxunur v axrda etilen sz lav edilir. Radikal say (yunanca) ardcl olaraq byk radikallar oxunur. Sonda uzun zncir en kilisi lav etmkl oxunur. gr alken molekulunda halogen atomu olarsa, ilk nvbd hallogen atomunun birldiyi karbonun nmrsi v hallogenin ad deyilir. (F, Cl, Br, J ardcll il) CH3 CH = CH2 Metil etilen CH3 CH = CH CH3 Alimetil etilen simmetrik dimetiletilen CH3 C = CH2 | CH3 Qeyri simmetrik dimetiletilen CH3 C = CH CH3 | CH3 Trimetiletilen CH3 C = C CH3 | | CH3 CH3 Tetrametiletilen H2C = C CH CH2 CH3 | | CH3 CH3 2, 3 dimetil penten – 2 CH3 CH = C CH CH2 CH3 | | CH3CH3 3,4 dimetil heksen -2 HC = C CH3 | | Cl Cl 1,2 dixlor propen H2C = C CH CH CH CH3 | | | | F Cl CH3 Br 2-flor 3-xlor 5-brom 4-metil heksen-1
  • 21 Alkenlrin quruluu v izomerliyi: Alkenlrd ikiqat rabit rabitnin biri siqma (mrkzlrini birldirn dz xtt boyunca ml gln rabit), o biri is pi (knardan perpendikulyar istiqamtd rtn rabit) rabit adlanr. Sp2 hibrid orbitallar 1200 bucaq altnda bir-birini rtr . C = C rabitsinin uzunluu 0, 134 nm C C is 154 nm-dr. Mr (alken) = 14 n . ki qonu alkenin molyar ktlsinin cmi 28n+14 il, orbitallarn mumi say 6n, rabitlrin mumi say 3n dsturlar il ifad olunur. Aadak izomerlik nvlri vardr: 1. Zncir izomerliyi alkenlrd zncirin quruluunun dyimsi il myyn olunur. H H C = C CH3 H | | | 0,134nm 0,154 nm 1200 C C H H H H CH3 C = CH CH CH3 | | CH3 CH3 21 CH2 = CH CH CH2 CH3 | CH3 3-metil penten-1 CH2 = CH CH2 CH CH3 | CH3 4-metil penten 1 = 20 = 1 cmi =21 3n sp2 sp2 = 1 sp2 s = 1 n=7 sp3 3 = 13 p p =1 37=21 sp3 sp3 = 2 sp3 sp2 = 3
  • 22 2. Vziyyt izomerliyi ikiqat rabitnin zncird yerini dyimsil myyn olunur. 3. Hndsi izomerlik (fza izomerliyi) ikiqat rabity nzrn radikallarn v ya atomlarn (atom qruplarnn) yerini dyimsil myyn olunur. Alnma sullar: 1. Termiki krekinqi v pirolizdn (neft fraksiyl.) alrlar. 2. Alkanlarn dehidrogenldirilmsindn CH2 = CH CH2 CH3 buten CH3 CH = CH CH3 2 – buten Cl Cl C = C H3C CH3 Sis (eyni) 2,3 dixlorbuten Cl CH3 C = C H3C Cl Trans (mxtlif) 2, 3 dixlorbuten 2,3dixlorbuten -2 CnH2n + 2 CH2 = CH2 CH2 = CH CH3 C3H8 Bu reaksiyalar 470-4800 C-d Piroliz is 600-8000C-da sasn olefinlr arom. alnr. CH3 CH = CH CH3 CH3 CH2 CH2 CH3 + H2 CH2 = CH CH2 CH3 5000 S Al2O3 , Cr2O3
  • 23 b) Laboratoriyada: 1. Birhallogenli trmlr KOH (sp) tsir etmkl 2. 3. 2. Dihalogenli alkanlara (qonu) Zn, Mg-la tsir etmkl. 3. 4. 3. Alkinlrin hidrogenlmsi il Fiziki xasslri: Alkenlr suda pis hll olur. C2 C4 qaz, C5 C17 maye, C18-d yuxar brk halda olurlar. Eyni karbonu olan doymu k/h-lr nisbtn sxlqlar oxdur. kiqat rabitsi zncirin knarnda olan alkenlrin bir sra xasslrinin onlarn molyar ktlsindn asllq qrafiki aada verilir. 80% CH3 CH = CH CH3 CH3 CH2 CH CH3 + H2O CH3 CH2 CH = CH2 20% + KOH (sp) – KCl CH3 CH CH2 + Zn, Mg CH3 CH = CH2 | | Cl Cl – ZnCl2 CnH2n-2 + H2 CnH2n C2H2 + H2 C2H4 t qay.- t r.0C Mr N (izom.) Mr (C, H) Mr Mr
  • 24 Kimyvi xasslri: Birlm, oksidlm, yanma, izomerlm, polimerlm reaksiyalar xarakterikdir. a) Birlm reaksiyalar H2O, Hhal, hal. birlirlr. 3. 1. CH2 = CH CH3 + HOH CH3 CH CH3(Markovnikov qaydas) | 2-propanol CH2 = CH CH2 + HBr CH3 CH CH3 | 2 brom propan 2. Xorro effekti CH2 = CH CH2Cl + HCl CH2 CH2 CH2 | | Cl OH Br
  • 25 Formaldehidin birlmlri ( Prins reaksiyas) 4. Polimerlm reaksiyas 5. Oksidlm reaksiyas 6. Ozonlama bu reak-a gr alkenlrin quruluu bilinir CH3 | CH3 – C = CH2 + 2H2C = O CH3 C CH2 CH2 | O CH2 O 4,4 dimetil 1, 3 deksan CH2 = CH2 + HCN CH3 CH2 C N CH3 CH2 COOH H+ CH3 H3C O O +2HOH -NH3 CH2 = CH2 ( – CH2 CH2 -)n nCH2 = CH ( – CH2 CH -)n | | CH3 CH3 nCH2 = CH ( – CH2 CH -)n | | Cl Cl p, t CH2 = CH2 + KMnO4 + H2O CH2 CH2 + KOH + MnO2 2CH2 = CH2 2 CH2 CH2 etilen oksidi O O2 Ag R R R R O C = C + O3 C O C 2R C + H2O2 H H H H H O O zo ozonid aldeh. +H2O
  • 7. vzetm reaksiyalar 8. zomerlm Ttbiq sahlri: Alkenlrin ttbiq sahlri ox genidir. Bel ki, onlardan bir ox zvi birlmlrin sintezind istifad olunur. Spirtlrin aldehidlrin, turularn, xlorlu trmlrinin (hans ki, aqrar sahd geni istifad olunur) v s. alnmasnda geni istifad edilir. Onlardan alnan polietilen, polipropilen, xlorpren v s. polimerlrindn aqrar sahd, istixanalarda, fermalarda geni istifad edilir. Etilendn aqrar sahd meyvlrin tez yetidirilmsind istifad edilir. Bu xass etilenin fermentlrin fallnn artrlmas il izah olunur. Dnyada ild 100 min ton etilen, 50 min ton propilen istehsal edilir ki, onlardan mxtlif hmiyytli birlmlr alnr. CH3 CH3 CH3 | | | CH3 C = CH2 + O3 CH3 C O CH2 H3C C = O + CH2 + H2O2 | O O O +H2O CH2 = CH CH3 CH2 = CH CH2 Cl 3 xlor propen -1 5000 S + Cl2 – HCl H3C CH CH = CH2 H3C C = CH CH3 | | CH3 CH3 5500 S Al2O3
  • 27 2. Komunq olunmular bir birqat rabit il ayrlrlar 3. zol olunmular ikiqat rabitlr arasnda 2 v ya daha ox olan CH2- qrupu olur. n hmiyytli nmayndlri butadien 1,3 v izoprendir. Alkadienlrd molekulda hibrid orbitallarn say 4n-4, siqma rabitlrin mumi say 3n-3, rabitlrin mumi say 3n-1, orbitallarn mumi say 6n-2, molyar ktllri 14n-2 ds-turlar il hesablanr. Alkadienlr n qurulu vziyyt v fza (hndsi) v optiki izomerlik xarakteridir. 1. Qurulu izomerliyi (axlnm) 2. Vziyyt izomerliyi (rabitlrin yerini dyimsi) Sp2 sp sp2 CH2 = C = CH2 allen propadien CH2 = C = CH CH3 metilallen 1,2 butadien CH3 CH = CH CH = CH2 pentadien 1-3 H2C = CH C = C CH = CH2 3,4 dipropil heksatrien 1, 3, 5 | | CH3CH2CH2 CH2CH2CH3 CH2 = CH CH2 CH2 CH = CH2 heksadien 1-5 Sp2 hibridlm H H C C C C H H 0,134nm 0,148 nm 1200 1200 CH2 = CH CH = CH CH3 CH2 = C CH = CH2 Pentadien 1,3 2 metil butadien 1,3 CH2 = CH CH = CH2 CH2 = C = CH CH3 Butadien 1,3 Butadien 1,2 Molekulunda iki ikiqat rabitsi v mumi formulu CnH2n-2 olan aq zncirli karbohidrogenlr dien k/h-i v ya alkadienlr adlanr. Dien k/h-in mvafiq alkenin en kilisi dien kilisi il vz olunmaqla. Beynlxalq nomenklaturaya gr adlandrmada 2 ikiqat rabit daxil olmaqla n uzun zncir seilir. Nmrlnm ikiqat rabitnin birinin yaxn olduu trfdn balanr. Zncir birln radikallar oxunur uzun zncir oxunmaqla ikiqat
  • 28 3. Fza (hndsi, sis, trans) izomerliyi 4. Optiki izomerlik: Asimmetrik karbon atomu olan alkadienlr optiki izomerlik /g-r Alnma sullar: 1. Lebedev sulu 60-70-ci illr qdr istifad olunmudur. 3.Alman sulu ikiatomlu spirtlrin dehidratlamas H3C CH2=CH2 H3C H C = C C = C H H H CH=CH2 Sis pentadien 1.4 Trans pentadien 2,3 C2H5 C2H5 *| *| H2C = C C CH = CH2 H2C = CH C C = CH2 | | | | 2C2H5OH CH2 = CH CH =CH2 + H2 + 2H2O Al2O3, ZnO, MgO 4000 -5000 S 2. CH3 CH = CH CH3 CH2 = CH CH = CH2 + H2 CH3 CH2 CH = CH2 CH3 C = CH CH3 | CH3 CH2 = C CH = CH2 + H2 CH3 CH CH = CH2 | | CH3 CH3 560 Cr2O3, Al2O3 560% Al2O3, Cr2O3 HO CH2 CH2 CH2 CH2 OH CH2= CH CH =CH2 + 2H2O 1,4 butandiol t 2CH2=CH CH2Cl + 2Na CH2 = CH CH2 CH2 CH = CH2 -2NaCl 4. CH2= CH CH2Cl + Mg CH2 = CH CH2MgCl + CH2 =CH CH2Cl CH2=CH CH2 CH =CH
  • 29 T r., tqay.0 M M N, izom % C M % H M Fiziki xasslri: Butadien 1,3 qaz, izopren mayedir, sonrak nmayndlrinin molyar ktlsi artdqda brk hala keirlr. Molyar ktllrindn asl olaraq bzi fiziki sabitlrinin dyimsi a-ki qrafiklrdn grmk olar. Kimyvi xasslri: a) Birlm reaksiyalar hallogenlr v Hhal lr HOH alkadenlr 1,2 ( 00 S-dn aa-da) v ya 1,4 ( 400 s-dan yuxar) vziyytd birl bilrlr. 5. CH2Br CHBr CH2Br CH2 = CBr CH2Br CH2 = C CH2 6. HCCH + 2CH2O HOCH2 CC CH2OH HOCH2 CH2- CH2 CH2OH CH2 =CH CH =CH2 7. Prins reaksiyas CH3- CH = CH2 + CH2O CH2 =C CH =CH2 | CH3 8. Favorski reaksiyas CH3 C CH3 + CH CH CH2 = C CH =CH2 | O CH3 CH3ONa HBr Zn ZnBr2 Cu2C2 -2H2O H+ -H2O KOH -H2O H2C = CH CH = CH2 + X X=Cl2, Br2 CH2 CH CH = CH2 | | X X CH2 CH = CH CH2 | | X X t
  • 30 2 H2O H2C CH2 CH CH Dimerlm : 2CH2 =CH CH = CH2 1,5 tsiklooktadien HC CH = CH2 2CH2 =CH CH = CH2 1 vinil tsikloheksen Polimerlm reaksiyalar: yksk temperatura v tzyiqd butadien 1-3 v izopren polimerlrk tbii v sintetik kauuklar 1-2 rabit qalr. Bromlu suyu v KMnO4 rngsiz-ldirirlr. nCH2 = CH CH = CH2 (- CH2 CH = CH CH2-)n sni butadien (divinil kauuku) nCH2 = C CH = CH2 (- CH2 C = CH CH2-)n tbii izopren kauuku | | CH3 CH3 CH2 = C CH = CH2 + 2Br2 CH2 CBr CH CH2 | | | | | CH3 Br CH3 Br Br 8 7 6 5 4 3 1 t, k CH2 CH2 CH2 H C = C C = C H H n H CH2 n Sis forma Trans forma
  • 31 Rezin kauukun kkrdl 130-1400S qzdrmaqla alnr. Kkrd ox olduqda ebonit alnr. ( – CH2 CH CH CH2)n – H2C CH CH CH2 CH2 CH CH CH2- | | S S – H2C CH CH – CH2 CH2 CH CH CH2 – | | S S n Kauuk + S Rezin Rezin KMnO4 v bromlu su mhlullarn rngsizldirmir. Ttbiq sahlri: Alkadienlrin n ox istifad ediln nmayndlri divinil v izopropendir. Onlardan alnan kauuk v rezindn aqrar sahd man, traktorlar, kombaynlarn hisslri, tkrlri hazrlanr. Hminin mxtlif qablar, altlrin dstklri, lklr, xsusi geyimlr hazrlanr. Bu mhsullar bir ox yerd metallar vz edrk yax ntic gstrirlr. Hminin qap v pncr hazrlanmasnda bir ox mqsdlrd geni istifad olunur. DBYYAT 8) .. . , , 1980. 9) .. . , , 1980. 10) .. . , , 2002.
  • 32 11) . .. . – , 2002. 12) Qarayev .F., maev .B., Talbov G.M. zvi kimya, Bak, 2003. 13) Mhrrmov A.M., Mhrrmov M.M. zvi kimya, BDU, Bak, 2007. 14) Mhrrmov A.M.,Allahverdiyev M.. zvi kimya, BDU, Bak, 2007. Mvzu 4: ALKNLR , ELEKTRON QURULUU, ADLANDIRIL- MASI, ZOMERLY, ALINMASI, XASSLR, TTBQ SAHLR. P L A N 1. Alkinlr, homoloji sras, elektron quruluu. 2. Alkinlrin adlandrlmas. 3. Alkinlrd izomerlik (qurulu, vziyyt, optiki izomerlik). 4. Alkinlrin snaye v laboratoriyada alnma sullar. 5. Fiziki v kimyvi xasslri. 6. Aqrar sahd mhm birlmlrinin ttbiqi.
  • 33 Molekulunda bir qat rabitsi olan CnH2n-2 formuluna malik alifatik aq zncirli k/h-lr sras Alkinlr v ya asetilen sras karbohidrogenlri deyilir. Alkinlr d qat rabit il birln karbon atomlar sp hibridlm vziyytinddir v 1800 bucaq ml gtirirlr (yni aq bucaqlar). Alkinlr bir-birindn CH2 qrupu il frqlnirlr. Doymu k/h-d olan an kilisi in kilisi il lav etmkl oxunur. H C C H H : C C : H H C C H 0,12 nm Asetilen molekulunda 3 2 rabit, 2 polyar v 3 q/polyar rabit vardr. Mr alken = 14n-2, iki qonu alkinin molyar ktlsinin cmi 28n+10. molekulda rabitlrinin mumu say 3n-1, polyar rabitlrinin mumi say 2n-2, molekulda atomlarnn mumi say 3n-2 dsturlar il myyn olunur. Alkin molekulunda orbitallarn v rabitlrin sayn hesablayaq : Sp3 sp3 = 2 Sp3 s = 10 Sp3 – sp = 2 Sp sp = 1
  • 34 H3C C C CH CH3 | CH3 = 15 = 2 17 Adlandrlma (nomenklatura): Alkinlri adlandrlmas n tarixi (trivial v ya tsadfi), smrli v sistematik sullardan istifad olunur.. Tarixi adlandrlmada eyni sayda olan doymu k/h-rin adnn sonuna in kilisi lav edilir. Yalnz asetilind bu ad saxlanlmdr. Smrli adlandrlmada: sraya asetilinin trmsi kimi baxlr. qat rabitli karbonlara birln radikallar oxunur (kiikdn byk radikala kemkl). Axrda asetilinin sz lav edilir. CH C CH CH3 H3C C C CH CH3 | CH3 zopropil asetilen metil etil asetilen CH3 CH C C CH2 CH CH3 | | CH3 CH3 zopril izobutil asetilen Ancaq mrkkb molekulda bu adlanma zn dorultmur. Sistematik v ya beynlxalq adlandrma: Bu sulla adlandrmada 3 qat rabit daxil olmaqla n uzun zncir seilir. qat rabit yaxn olan yerdn nmrlnir, vvlc kiik sonra is byk radikallar (halogen varsa vvlc F, Cl, Br, J ardcll il onlar oxunur), yeri yazlr, n nhayt uzun zncir oxunur v 3 qat rabitnin yeri yazlr in kilisi lav edilir. gr zncird 2 qat rabit olarsa vvlc onlarn yeri yazlr. CH CH CH C CH3 CH3 C C CH3
  • 35 Etin Propin Buten -2 CH3 CH3 | | CH3 CH C C C CH3 H3C CH2 CH C C C CH3 | | | | CH3 CH3 Cl CH3 2, 2, 5 trimetil heksin-3 5-xlor 2, 2 dimetil heptin -3 CH C C CH CH3 HC = CH C C CH3 Butadien Heksen -2 , in. 4 HC C CH = CH CH= CH2 Heksadien 1,3 , in-5 Radikallarn mumi formulu CnH2n-3 il ifad olunur. Alkenlrdn bir hidrogen qoparmaqla alnr. CH C – CH C CH2 – -C C CH3 Etinil propinil t propinil zomerlri: Alkenlrd aadak nv izomerlik mvcuddur: 1. Qurulu Izomerliyi – zncirin formasnn dyimsi il myyn edilir 2. Vziyyt Izomerliyi qat rabitnin yerini dyimsil myyn olunur 3. Optiki Izomerlik molekulda asimmetrik C atomunun olmas il myyn olunur CH C CH CH2 CH3 | CH3 3 metil pentin – 1 CH C CH2 CH CH3 | CH3 4 metil pentin 1 HC C CH2 CH2 CH3 Pentin -1 CH3 C C CH2 CH3 Pentin -2 CH3 *| CH C C CH2 CH3 CH3 *| CH3 CH2 C C CH3 |
  • 36 Elektrik boalmas 15000C ROH, NaOH – 2 HCl – 2 HCl Na R – Hal -NaHal – CH4 J Mg Hal R-Hal Alnma sullar: Asetilen sras karbohidrogenlrinin praktiki daha hmiyytli nmayndsi asetilendir. Odur ki, asetilenin snaye miqyasnda alnmas n bir ne sul hazrlanmdr: 1. Koks v CaCO3 dn alnmdr 2. Metanm asetilen paralanma reaksiyas 1400C-d aparlr: 2 CH4 C2H2 + 3 H2 Asetilen hminin yksk temperaturda metann qismn oksidldirilmsindn d alnr: 6 CH4 + O2 2 C2H2 + 2CO + 10H2 Son illrd aparlan tdqiqatlarn nticlrin gr asetilen snaye miqyasnda karbon-2-oksid ve hidrogendn d alna bilr; qrafitin tbqli birlmlrinin itiraknda reaksiya daha mlayim raitd gedir 2H2 + 2 CO HC CH + 2H2O Asetilenin homoloqlar laboratoriya raitind mxtlif reaksiyalar zr alna bilr 1. Alkanlarn visinal gem – dihalogenli trmlrinin dehidrohalogenlmsi: RCHCl CHCl – R R C C R R CCl2CH2 R R C C R 2. Asetilenin metal zvi birlemlrinin alkilhalogenidlrl alkillmsi HC CH HC CNa HC C R HC CH + CH3MgJ H C C MgJ HC CH Kmr koks aC2 HC CH CaCO3 CaO 25000S -CO 2H2O -Ca(OH)2
  • 37 Br Br Zn T r., tqay.0 P (sxl.) % C % H M M M M R C CH + CH3MgJ R C C MgJ R C C – R 4. Tetrahallogenlrin dehalogenlmsi Br Br | | R – C C – R R C C – R + 2ZnBr2 | | Fiziki xasslri: Alkinlrin ilk 3 nmayndsi C2H2, C3H4, C4H6 qaz halnda. Sonrak nmayndlri maye,n ox karbonlu nmayndlri is brk haldadr. Molyar ktl artdqca qaynama temperaturu v sxl artr. Aadak qrafiklrd bzi fiziki sabitlrinin dyimsi gstrilmidir. Kimyvi xasslri: Asetilend ikinci rabitsinin enerjisi (837kC- 607 kC/Mol=230kC/Mol) birinci -rabitsinin enerjisindn (607kC/Mol-350kC/Mol=257kC/Mol) 27kC/Mol azdr. Digr trfdn asetilend karbon atomlarnn elektromnfiliyi v C-H rabitlrinin enerjisi etilendkindn yksk olub uyun olaraq 3,1; 502 kC/Mol ve 2,8; 435kC/Mol t8?kil edir. Odur ki, etilendn asetilen kedikd yeni xasslr meydana xr. Msln, asetilend C-H rabitsi enerjisinin ox olmasna baxma-yaraq etilen nisbtn asetilen daha-gcl turudur ve mvafiq raitd asetilend hidrogen atomlar metalla vzlnir. Bu sp hibridlmd nvy daha yaxn s-elektron orbitallar paynn artmas nticsind karbonun elektromnfiliyinin art-mas il izah olunur. Baqa szl proton ayrldqdan sonra onunla laqli atomun elektron ctn znd saxlamaq qabiliyyti artdqca turuluq da artr. Bu eyni dvr atomlarnn hidrogenli birlmlrinin turuluunun aadak sra zr dyimsi il bir daha tsdiq olunur: CH4 < NH3< H2O< HF +2Zn
  • 38 Ni,Pt,Pd HgCl/C HCl Alkinlrd ikinci -rabitsinin zif olmasna baxmayaraq elektrofil birlm reaksiyalarnda Alkinlr alkenlr nisbtn az, nukleofil birlm reaksiyalarnda is ksin ox aktivdir. Hidrogenldirici katalizatorlarn (Ni; Pt, Pd) itiraknda is Alkinlr uyun alkana qdr hidrogenlr: CH CH + 3H2 CH3CH3 Xsusi hazrlanm katalizatorlarn (Ni-B,Pt/C) itirakmda Alkenlr sis – alkenlr, maye ammonyakda Li, Na- la is trans alkenlr hidrogenlir: Alkenlrdn frqli olaraq asetilen ancaq katalizatorun (ikivalentli civ duzlar) itiraknda hidroxlorlar: HC H + HCl CH2 = CHCl CH3CHCl2 Vinilxlorid Etilidenxlorid Hidrogenhalogenidin v halogenin Alkenlr birlm reaksiyalar nisbtn az yrnilmidir. Ehtimal olunur ki, hr iki reaksiya trimolekulyar olmaqla sasn trans – birlm kimi gedir: R R C = C H H R C C – R C = C R H H R Ni B, Pt/C Li, Na Maye NH3 R C C – R C C H R C C – R Br HBr HBr R H Br R Trans birlm Br H – + + –
  • 39 KOH ( brk) H3PO4 KON itiraknda yksk tzyiq v temperaturda spirtin asetilen nukleofil birlmsindn sad vinil efirlri ml glir: HC CH + C2H5OH CH2 = CHOC2H5 Karbon turularnn asetilen birlmsindn mrkkb vinil efirlri alnr: HC CH + CH3COOH CH2 = CHOCOCH3 Mvafiq raitd asetilen dimerlir, trimerlir v sianid turusu il akrilnitril ml gtirir: CH2=CH C CH HC CH CH2=CH C C CH =CH2 CH2= CH CN HC CH HC CH H C N Vinilasetilen Divinilasetilen Akrilnitril Cu2Cl2 + NH4Cl
  • 40 600 6500C C (aktiv) 4000C Ni (CN)2 Tsiklooktatetraen 200-3000C Kupren Partlayc olmasna baxmayaraq vinilasetilen zvi sintezd istifad olunur. Onun hidroxlorlamasndan lprn kauukunun istehsal n lazm olan lrpn alnr: Uyun raitd tsiklobirlm reaksiyalarna daxil olur. 3HC CH 4HC CH Yksk temperaturda asetilen misin zrindn keirildikd polimerlir. n HC CH – CH = CH CH =CH —- vvld qeyd edildiyi kimi etilen nisbtn asetilen daha gcl turu-dur. Odur ki, uyun raitd asetilend ve onun bir vzli trmlrind hidrogen atomu metalla vzlnir: HC CH CH = CH2 CH2 = CCl CH = CH2 HCl; 20-600C NH4Cl + CuCl2 Benzol Cu R C CH R – CCNa HC CH + [Ag(NH3)2]OH HC C Ag HC CH + [Cu (NH3)2OH] HC C Cu NaNH2 NH3 -2NH3 – H2O 2NH
  • 41 KMnO4 4, KMnOHO KMnO4 [O] OH -H2O Gm v mis asetilenidlr quru halda davamszdr, qzdrldqda, srtldkd v vurulduqda partlayr. Alkenlr nsbtn Alkenlrin oksidlm reaksiyas az yrnilmidir. Gcl oksidldiricilrin (qat HNO3,, qlvi mhitd KMnO4) tsiri il Alkenlr alkenlr kimi uyun turulara oksidlir: R C C – R RCOOH + RCOOH Oksidlm neytral v ya zif qlvi mhitd KMnO4 itiraknda aparldqda diketonlar ml glir. Ehtimal olunur ki, vvl reaksiya alkenlrin oksidlmsi sxemi zr gedir, sonra aralq mrhld ml gln keton-spirtlr diketonlara oksidlir: OH O | R C C – R R C = C – R R CH C – R R C C – R | | OH OH O O Alkenlrin ozonlama reaksiyalar da az yrnilmidir. Myynl-dirilmidir ki, – 800C-d asetilenin ozonla qarlql tsiri mhsulu reduksiya olunmaqla paralandqda qlioksal ml glir: HC CH + 2O3 CHO CHO + 2O2 Trimetiletilendn alnan fza tinlikli dialkilboran Alk2BH:(CH3)2C= =CH CH2 +BH3 [(CH3)2CH CH – )2BH Alkenlr (mono- v dial- asetilenlr) sis-birlir v alman reaksiya mhsullannn ilnm suldan asl olaraq sis-qurululu alken v ya oksobirlmlr (aldehid v ya :ton) ml glir:
  • 42 H2O2 HO R CH 2 C R O R R R C C R C = C H BAlk2 Spektral analiz: qat rabitsi zncirin sonunda yerln Alkenlr (RCCH) Q spektrd 3300sm-1-d C-H laqsinin, 2100 sm-1-d is laqsinin valent rqslrin uyun dqiq v intensiv udulma zolaqlar il xarakteriz olunur. kivzli Alkenlr 3300 sm-1-d zolaq vermir, vzlyicilr eyni olduqda 2100 sm-1 sahd d zolaq olmaya bilr. PMR spektrd = C – H fraqmentin protonu 2-3 m.h.-d udulma verir. Ttbiq sahsi: Alkenlrin n ox istifad olunan asetilendir. Bel ki, onun zndn v birlmlrindn aqrar sahd mxtlif mqsdlrl istifad edirlr. Asetilendn doymamlq alkenlr nisbtn daha ox olduu n aqra sahd ondan meyvlrin tez yetidirilmsind istifad edilir. Bu onunla izah olunur ki, asetilen etilen nisbtn fermentativ proseslri daha da ox aktivldirir. Alkenlrin polimerlrindn aqrar sahd istixanalarda mhsullarn qatladrlmasnda bir ox sahlrd metallarn vz edilmsind isitifad R R C = C H O H R R C = C H H CH3COOH H2O
  • 43 olunur. Alkenlrdn aldehidlrin, spirtlrin, turularn v s. birlmlrin alnmasnda geni istifad olunur. DBYYAT 1. .. . , , 1980. 2. .. . , , 1980. 3. .. . , , 2002. 4. . .. . – , 2002. 5. Qarayev .F., maev .B., Talbov G.M.zvi kimya, Bak, 2003. 6. Mhrrmov A.M., Mhrrmov M.M. zvi kimya, BDU, Bak, 2007. 7. Mhrrmov A.M.,Allahverdiyev M.. zvi kimya, BDU, Bak, 2007. Mvzu 5: TSKLOALKANLAR, DOYMU V DOYMAMI NMAYNDLR, TERPENLR, KARATNOD- LR, STERODLR. P L A N 1. Tsikli birlmlr (kiik, orta, mrkkb) tsnifat, adlandrlmas. 2. Tsikloalkanlarn elektron quruluu. 3. Fiziki v kimyvi xasslri. 4. Aqrar sahd ttbiq sahlri. 5. Terpenlr tsnifat aqrar sahd ttbiq sahlri. 6. Steroidlr tsnifat, ttbiq sahlri. 7. Karatinoidlr tsnifat, ttbiq sahlri.
  • 44 t – butan Aromatik k/h lr istisna olmaqla btn digr karbotsiklik birlmlr alitsiklik birlmlr deyilir. Alitsiklik birlmlr tsikloalkanlarn, terpenlrin, karatinoidlrin, steroidlrin tbii insektsidlrin tirli maddlrin v s. trkibin aiddir. zvlrin sayna gr alitsiklik birlmlr 4 qrupa blnr: 1. Kiik tsiklr trkibind 3,4 C-olan zvlr T propan t- propan H2C CH2 CH2 H2C H2C CH2 CH2 H H H3C CH3 Sis-1,2 dimetil tsiklopropan H3C H H CH3 Trans -1,2 dimetil t – propan H H CH3
  • 45 2. Adi tsiklr trkibind 5-7 karbon olanlar 3. Orta tsiklr trkibind 8-11 C-atomu olanlar CH3 H CH3 Sis 1,2 ts. – butan CH3 CH3 Trans 1,2 ts- butan H3C CH3 C2H5 1, 2 dimetil 3 etil ts-butan CH2 H2C H2C CH2 CH2 t- pentan t – heksan CH3 C2H5 CH CH3 | CH3 CH2 H2C H2C H2C CH2 CH2 CH2 1metil 4 etil 3 izopropil t -pentan t – heptan H2C H2C H2C CH2 CH2 CH2 CH2 CH2 T – oktan H2C H2C H2C H2C CH2 CH2 CH2 CH2 CH2 CH2 CH2 T – nonan H2C H2C H2C H2C CH2 CH2 CH2 CH2 T-dekan
  • 46 1 2 3 4 1 tsikloheksil 3 t-propil butan CH2 Di ts.-propil butilmetan t pentil, t – heksan di ts. butan di ts. – heksan ts propil ts butil ts pentil ts- heksil hmiyyti o qdr d byk deyildir. 4. mrkkb tsiklr trkibind 11-dn ox C-atomu olan tsiklik birlmlrdir. Bel birlmlr tbitd az yaylmdr. Molekulunda bir ne tsiklik qruplama olan alitsiklik birlmlr d mvcuddur. Onlarda aadak qruplara blnrlr: a) Tsiklri tcrid olanlar- bel birlmlrd tsikllr bir-birindn bir v ya bir ne – CH2 il birlirlr: (CH2)n CH2 CH2- CH2 CH CH3 b) Tsiklri sad C C rabitsi il bal olanlar c) Bir ortaq atomu karbon olanlar ( spiral sistemli)` d) ki ortaq karbon atomu olan tsikli birlmlr n hmiyytli nmayndlri 5 v 6 zvlridir. Neftin trkibind taplmdr. Bunlara naftenlrd deyilir. Bu k/h-dn bir H-atomu qopardqda radikallar alnr. (CnH2n-1) n= 1,2,3. n ditsiklopropil
  • 47 1 3 3 metil tsiklo penten 1,4 tsiklo heksadien ts. penten 24044 – 50, 16 p Grilm azdr kreslo Vanna Doymam nmayndlrindn vardr: CH3 Elektron quruluu. Bayerin grginlik nzriyysi. Tsikloalkanlarda sp3 hibridlm mvcuddur. Ancaq tsiklopropanda bucaq 600 , tsiklobutanda 900 drc olmal idi. 1885-ci ild alman alimi Bayer bu anlalmaszl grginlik nzriyysi il izah etdi. A.Bayer gr tsikl ml glrkn C C rabitlri arasnda bucaq tetraedrik bucaqdan ( 109028) n qdr ox knara xarsa onda tsiklin grginliyi daha ox olar. Tsiklin grginliyinin aadak kimi lrlr: 00 90)2(282109 21 nn Karbon atomlar qvsvar orbitallar ml glir. Alt bucaqllar davaml kreslo v vanna formas ml gtirir: 2 2 3 4 5 6 1 1, 3 tsiklo heksadien 90, 44 0, 440 600 900
  • 48 T rim.0 T qayn.0 Mr sxl Mr % C v H Mr N izomerlri Mr Bu iki forma asanlqla bir-birin ke bilir. Kreslo forma da davamldr. Fiziki xasslr: Tsikloalkanlarda molyar ktl artdqca rim, qaynama temperaturu sxl izomerlrin say artr (ancaq yan znciri olmayan ilk 4 nmay. n) ancaq C v H-in ktl pay atomlarn say sabitdir. Tsiklopropan, tsiklobutan otaq temperaturunda qaz halnda sonrak nmayndlri 5-10 maye, ali nmayndlri brk haldadr. Sxl eyni C olan doymu k/h-lr oxdur. Kimyvi xasslri: 1. lk nmayndlrind tsiklopropanda v tsiklobutanda grilm daha ox olduundan onlar birlm reaksiyalarna daxil olurlar: CH2 CH2 CH2 CH3 CH2 CH3 CH2Br CH2 CH2Br CH3 CH2 CH2J + H2, Ni 800S +Br2(CCl4) + HJ H2C CH2 H2C CH2 CH3 – CH2 + CH3 – CH2 CH2Br CH2 CH2 CH2Br CH3 CH2 CH2J +H2 2000C, Ni + Br2 t +HJ, t,k
  • 49 O OH Br 3000S hv Cl Cl t. pentan hv H2C H2C CH CH2OH – H2O Br Br t. butan CH2OH Cl + HCl – H2O Cl t-pentan Tsiklopropan hlqsi sirk turusunun flor vzlyicisi trmlri il qarlql tsirindn qrlaraq mrkkb efirlr ml gtirir . R + F3C C CH3 CH2 CH R OOC CF3 2. Tsiklopentan v tsikloheksanda vz olunma reaksiyalar xarakterikdir + Br2 + HBr + Cl2 + HCl CH3 + Cl2 CH2 Cl + HCl 3. Tsiklin genilnmsi reaksiyas Tsikloalkanlarn spirtli trmlrin Hhal tsir etdikd tsikl bir zncir byyr + HBr
  • 50 Pt, 5000S -H2 – H2 t-penten t-pentadien 1,2 t-heksan – H2 Pd, 5000 S + 4 Qlutar turusu (pentandikarbon turusu) 4. Dehidrogenlm reaksiyas katalizator itirak il yksk tempraturada doymam tsiklik birlmlr evrilirlr 5. Oksidlm reaksiyalar gcl oksidldiricilrin tsirindn tsikloalkanlar mvafiq sayda C-olan ikisasl turulara evrilirlr HOOC (CH2)3 COOH t – pentan
  • + 4 CH2 CH3 CH3 CH3 CH3 CH3 CH3 1,3 dibrompropan CH3 H2C HOOC (CH2)4 COOH 6. Tsikloalkanlar AlCl3 katalizatorluu il izomerlm reaksiyalarna daxil olurlar + + + Alnma sullar: 1. Vrs reaksiyas aral dihallogenidlr Na il tsir etmkl CH2 Br CH2 + 2 Na + 2 NaBr CH2 Br CH2 CH2 Cl + 2 Na + 2 NaCl CH2 CH Cl CH3 2. Qutsavson sulu – dihallogenidlr (aral) Zn metal il tsir etmkl tsikloalkanlar alnr CH2 CH2 Br + Zn + ZnBr2 CH2 CH2 Br Adipin turusu (heksandikarbon turusu Etil t-butan H2C CH2 CH2 H2C CH2 CH2
  • 52 +H2 -H2O -CaCO3 +H2, Pt 1500 + 3H2, Pt 1500 t0 3. Adipin (ikisasl t.) turusunun Ca duzunun qzdrlb hidrogenl reduksiya etmkl tsikloalkanlarn almaq olar O CH2 CH2 CO ` Ca C=O CH2 CH2 CO O 4. Be v alt zvl tsikloalkanlar mvafiq tsikloalkenlri v aromatik k/h-i hidrogenldirmkl alnr 5. Doymam alt zvl tsikllri dien sintez reaksiyas sasnda (Dils Alder) almaq mmkndr + Ttbiqi: C3H6 narkotik tsir malikdir, onun buxarlar is nfs alan xs he bir ar hiss etmir. Sni liflrin alnmasnda tsikloheksandan tsikloheksanoldan v tsikloheksanondan istifad olunur. Xlorlu trmlri (heksaxlortsikloheksan) insektisid kimi istifad olunur. Tsikld C atomlarnn say 30-dan ox olan ketotsiklri alnm v istifad edilir. Tsiklodemirlm Vinil t.heksan 3
  • 53 CH3 CH3 H3C limonel CH3 CH3 CH3 + H2 H3C CH3 CH3 O kamfora Terpenlr Trkibind C10H16 v ya (C5H8)2 olan k/h-r deyilir. sasn aadak qrupa blnr: 1. Aq zncirli terpenlr 10 C v 3= rabitsi var\ CH3 C = CH CH2 CH2 C CH = CH2 CH3 CH2 CH3 C = CH CH2 CH2 C = CH2 – CH2 OH CH3 CH3 Bitkilrin efir yalarnda olur. Mxtlif drman v tirlr hazrlanr. 2. Monotsiklik terpenlr terpenlrd 1 dd 6 atomlu C-tsikli v 2= rabitsi vardr CH3 Limon yanda olur. 3. Bitsiklik terpenlr molekul ter-d 2 dd C tsikli v 1 dd = rabit vardr. Mirsen Qeraniol piren pinan Skipidarn trkibidir Drman maddlrinin hlledicisidir
  • 54 Steroidlr Trkibind tsiklopentanofenantrena olan birlmlr deyilir. Sterinlr d turular, cinsiyyt hormonlar, rk zhrlri – steroidlr adlanr. Sterinlr (C27H45OH) bir atomlu politsiklikspirtlrdir, hansk trkibind 4 tsiklik C atomlu vardr nsann btn orqannda efir klind ( n ox beyin d v sb sistemind olur). Erqosterin – 6 hlqnin biri pozulmaqla D2 vitamin evrilir. perhidrotsiklopentanofenantren Xolesterin C27H45OH
  • 55 CH=CH CH = CH HO COOH OH HO OH HO d turular qara ciyrd ml glir, yalarn paralan-masn gclndirir. n sas nmayndlri xol v dezoksixol turusudur. C28H47OH Vitamin D2 antiraxit vitaminidir balq yanda olur COOH Xol turusu Dezoksixol turusu
  • 56 = CH H3C CH3 Karotinoidlr Karotinoidlr trkibind karotin olan tbii rngli bor-dir. Hansk yerkk rngin (markov) oxayr. Karotinoidlr tbii piqmentlrdir. Trkibind oxlu sayda = rabit vardr. Likopin tomatn , itburnu meyvlrinin trkibind olur. C40H56-qrmz krpici rnglidir. 13= rabitsi var. C40H56 + 13H2 C40H82` H3C C = CH CH2 CH2 C = CH CH | | CH3 CH3 – CH2 CH = C CH3 | CH3 Karotin C40H56 likopinin izomeridir, morkovda olur, bir ox bitkilr v yarpaqlara , gllr rng verir. formalar olur. CH3 HC = CH C = CH CH = CH Vitamin A karotinin quruluuna yaxndr. Aq sar rngli yavari mayedir. C20H29OH – ink sdnd, yada, yumurtann sarsnda, balq yanda, bir ox meyv v trvzd olur. A vitamini atmadqda inkiaf dayanr, gzlr ziflyir, orqanizm xstliklr davamsz olur. CH3 CH3 | | HC = CH C =CH CH = CH C = CH CH2 OH 1 2 3 4 Vitamin A
  • 57 Orqanizmd (heyvan) karotindn /g-lir. DBYYAT 8. .. . , , 1980. 9. .. . , , 1980. 10. .. . , , 2002. 11. . .. . – , 2002. 12. Qarayev .F., maev .B., Talbov G.M.zvi kimya, Bak, 2003. 13. Mhrrmov A.M., Mhrrmov M.M. zvi kimya, BDU, Bak, 2007. 14. Mhrrmov A.M.,Allahverdiyev M.. zvi kimya, BDU, Bak, 2007. Mvzu 6: AROMATK KARBOHDROGENLR, TSNFATI, QURULUU, ALINMASI, XASSLR, TTBQ. P L A N 1. Aromatik k/h-rin tsnifat 2. Elektron quruluu 3. zomerlri v adlanmas 4. Alnmas, fiziki v kimyvi xasslri 5. Aqrar sahd ttbiq sahlri 6. oxnvli aromatik karb-lr 7. Alnma xasslri 8. Aqrar sahd ttbiq sahlri
  • 58 Aromatik karbohidrogenlr, tsnifat, elektron quruluu. izomerliyi Aromatik hidrogenlr dedikd benzol v xassc ona bnzr birl-mlr nzrd tutulur. Bel ki, aromatik karbohidrogenlr onlar baqa birlmlrdn frqlndirn v adtn aromatik xass adlanan bir sra xsusiyytlr malikdir. Trkibin daxil olan benzol nvsinin sayndan v onlarn arasndak laqnin xarakterindn asl olaraq aromatik karbohidrogenlr iki qrupa blnr: 1. Bir benzol nvli aromatik karbohidrogenlr. 2. Kondenslmi v ya kondenslmmi bir ne benzol nvli aromatik karbohidrogenlr. Bu qrupa difenil, difenilalkanlar, naftalin, fenantren, antrasen, asenaften, floren v b. daxildir. mumi formulas CnH2n-6 Mr=14n 6 ifad olunur. Bir benzol nvli aromatik karbohidrogenlr. 1865-ci ild Kekule (Bonn Universiteti) benzola tsikloheksatrien kimi qurulu
  • 59 Kekule formulu Laderburq formulu Darn xinoid formulu Bayerin mrkzli formulu Xkkel formulu Tile formulu vermidir. Sonralar benzol n daha bir sra qurulular tklif olunmudur. Kekule formulundan bu gn kimi istifad olunmasna baxmayaraq o benzolun xasslrini tam ks etdirmir. Bel ki, Kekule formulu benzolun birlm reaksiyasna daxil olmasn izah etdiyi halda, benzol n birlm reaksiyasnn deyil, vzlnm reaksiyasnn xarakter olmas, onun termodinamik v oksidldiricilr qar davaml izah olunmam qahrd. Digr trfdn Kekule formuluna gr benzolun izomerdn 1,2-divzli trmlri iki ibart olmaldr: : Lakin bel izomerlrin olmas he vaxt mahid olunmamdr. Kekule bunu dzgn olaraq benzolda ikiqat laqlrin osillasiyas (yerlrini dyimsi) il izah edirdi. Klaus formulu
  • 60 ox da uzaq olmayan (60-70-ci illr) illrd myyn edilmidir ki, benzol 253.7 nm dala uzunluqlu a il iqlandridqda o Klaus, Dar v Xkkel qurululanna keir: Hmin qurulularda C6H6-nm xasslri Kekule qurululu C6H6-dan kskin frqlnir: onlar asan (o cmldn KMn04-l) oksidlir v srtl bromlar. ld ediln mlumatlar benzolun Kekule quruluunda mvcud olmas fikri il yax izah olunur. Hazrda mxtlif sullarla tsdiq edilmidir ki, benzol molekulu koplanardr, yni benzolda btn atomlar bir mstvi zrind yerlir v karbon atomlarndak qoulmu – elektron orbitallar hmin mstviy perpendikulyardr: Kekule formulunda benzol ehtimal olunduundan termodinamik daha sabitdir. Bel ki, tsikloheksenin tsikloheksana hidrogenlm
  • 61 enerjisi 119,7 kC/Mol tkil etdiyi halda, ikiqat rabitli benzol tsikloheksana hidrogenldikd ehtimal olunan qdr, yni 119,7×3=359,1 kC/Mol deyil, ondan 150,7 kC/Mol az enerji ayrlr. Benzolun tcrbi taplm yanma istiliyi d nzri hesablanmdan bir o qdr azdr. Hmin enerjiy (150,7 kC/Mol) benzolun sabitlm v ya rezonans enerjisi deyilir. 1945-ci il kimi benzol n Kekule formulundan istifad olunmudur. Rezonans nzriyysi meydana xdqdan sonra is benzola iki Kekule quruluunun rezonans hibridi kimi baxlmdr: Bu o demkdir ki, benzol ayrldqda gtrln hmin qurulularn he birind deyil, ancaq onlarn rezonans hibridi formasnda mvcud olur. I v II Kekule qurulularn rezonans hibridi aadak formulla ifad olunur: Brk nmayndlri benzol sz lav etmkl oxunur. l Br C2H5 NO2
  • 62 Xlorbenzol Brombenzol Toluol Anilin Fenol Bluzosulfoturu Orto dixlor benzol Meta dixlor benzol Para dixlor benzol NO2 NO2 Bzi trmlrin vzlyicinin ad il laqsi olmayan xsusi adlan vardr: CH3 NH2 OH SO2OH gr benzol halqasnda bir ne vzlyici olarsa, bel trmlri adlandrmaq n vzlyicilrin adlarndan baqa, onlarn yerlmlrini d gstrmk lazmdr: Cl Cl Cl Cl Cl Cl ki vzlyici xsusiyytlrin gr frqli olduqda v onlarn adlarnn “benzol” sz il birlmsi xsusi ada uyun glmdikd, bel birlmnin adnda vzlyicilrin adlar “benzol” szndn vvl yazlr, msln, xlorbrombenzol, bromnitrobenzol v s. gr vzlyicinin birinin ad “benzol” sz il xsusi adlarn birin uyundursa, onda birlm hmin xsusi adl birlmnin trmsi kimi adlanr: CH3 OH COOH NH2 Etilbenzol Nitrobenzol
  • 63 Orto- nitrotoluol Para – bromfenol Meta – nitrobenzoy turusu Para – yodanilin N02 CH3 1 2 NO2 6 5 3 4 NO2 NH9 2,6-dibrom-anilin 1,2,4-trimetil-benzol CH3 1,2,3-trixlor-benzol CH3 CH3 CH3 CH2 Fenil Orto-metil fenil Meta metil fenil Para metil fenil Benzil 1,2,4 tribrom benzol Br J Benzol halqasnda ikidn ox vzlyici olduqda onlarn molekuldak vziyyti rqmlrl gstrilir: vzlyicilrin d eyni olduqda, nmrlnm el aparlr ki, rqmlrin cmi n kiik dd olsun: Aromatik radikallarn adlan aadak kimidir: 2 xlor 4 nitro fenol 2 dinitrotoluol
  • 5000S 4MPa Al2O3 Ni – 3 H2 C R R C R R 4000C (E) 700C Ni – zvi CH3 AlCl3 Alnma sullar: Da kmrn quru destillsindn. Bu proses 10000 13000C d koks pelrind aparlr. Bu zaman aadak fraksiyalar alnr: a) Koks b) da kmr qtran c) ammoniyakl su d) koks qaz 1. Da kmr qtran fraksiyasndan aromatik birlmlr v fenol alnr benzol, toluol, naftalin, fenol v s. alnr. 2. Neftdn alrlar (ural neftind 60% aromatik k/h-lr var). Neft mhsullarn 7000 C temperaturda 15-18% aromatik k/h-lr alnr. 3. Heksandan alnr: 614 C6H6 + 4H2 4. Tsikloheksandan katalizator itirak il qzdrmaqla 5. N. Zelinski v V. Kazanski sulu: 3R C C + 3C2H2 C6H6 Hal hazrda 3C2H2 C6H6 6. Benzol v onun homoloqlar Fridel – Krafts sulu il alkilhallogenlr AlCl3, SnCl4, BF3 benzol q/t alnr: + HCl + CH3Cl
  • 65 R SnCl4 qay.0S () Mr % (C) Mr % (H) Mr Bu reaksiyan hm snayed hm d laboratoriyada hyata keirmk olar. 7. Benzolun hallogenli trmlrindn Vrs-Fittiq reaksiyas vasitsil alkilbenzollar alnr Cl + ClC2H5 + Na C2H5 + NaCl Laboratoriyada aadak sullarla alnr: 1. C6H5COONa + NaOH C6H6 + Na2CO3 2. C6H5OH + Zn (tozu) C6H6 + ZnO Fiziki xasslri: Arenlr suda hll olmurlar. zvi hlledicilrd hll olurlar, izomerlrin say sx olarsa qaynama temperaturu ox olur. Arenlr zlri yax hlledicidirlr. Hisli alovlu yanrlar ( C-ox olduuna gr). rim v qaynama temperaturu mvafiq C olan alkan, alken v alkinlrdn oxdur. Kimyvi xasslri: Mlumdur ki, aromatik k/h-lr n vzetm reaksiyalar (elektrofil) daha xarakterdir: + RCl + HCl
  • 66 + 3 OH NO2 OH NO2 OH NO2 OH Cl NO2 SO3H R + Cl2 FeCl3 +HONO2 H2SO4 HOSO3H AlCl3 RCl AlCl3 1. Elektrofil vzlnm – Ar nvd elektrofil (E+) reagentin (z il + yk dayr) – rabitsi il koordinasiyas il balayr: X+ + H : C6H5 X C6H5 + H+ C6H6 + HON+O2 C6H5 NO2 + OH 2 2. Nukleofil vzlnm – Benzol nvsin hcum edn atom qrupu zd – yk dayr. : Z- + A : C6H5 Z C6H5 + A- : C6H5 SO3 Na + NaOH- C6H5 – OH- + 232 OSNa 3. Radikal vzlnm – Ar nvsin hcum edn radikalda ct elektron olmur, yk olmur ArCOOH ArCO + OH 3 + + + 3H2 vzetm reaksiyalar Benzol nvsind vzlyicilr aadak qruplara blnr v ziflm ardcll verilir. (Hal baqa) + HCl + H2O + H2O + HCl
  • 67 + 8 [O ] Malein t. CH3 + 3 [ O ] COOH CH3 CH3 + 6 [ O ] + H2O COOH COOH – H2O Benzoy t. Oksilol O. ftal t. + 9 [ O ] + 9 [ O ] COOH CH3 CH2 CH3 COOH COOH Parametiletilbenzol 3n 3 II Oksidldirici reaksiyalar: Benzol asan oksidlmir, gcl oksidlrin tsirindn oksidlir COOH COOH + CH COOH CH COOH Homoloqlar asan oksidlir: CH2 CH2 CH3 + 2CO2 + 3 H2O + CO2 + 3H2O 2C6H6 + 15O2 12CO2 + 6H2O C7H8 + O2 7CO2 +4 H2O H2N > OH > OCH3 > C6H5 > CH3-Alk Orta v para istiqamtl. 1-ci nv vzlyicilr – NO2 > CN > SO3H > COOH – Meta istiqamtlndiricilr 2 nv vzlyicilr Oksalat t. Toluol
  • 68 2 Heksaxloran CH3 CH3 Metil heksad. Toluol CnH2n-6 + O2 nCO2 + (n 3 )H2O III Birlm reaksiyalar: Gn i v ultrabnvyi alarn tsiri il arenlr birlm reaksiyalarna daxil olurlar: + 3 Cl2 C6H6Cl6 C6H6 + H2 C6H12 ( ) + 3 H2 Ttbiq sahlri: Benzol v onun homoloqlarndan partlayc madd, drman, boya maddlri. C6H6 heksaxlordan dnli bitkilrd, toxuml. drmanlayrlar. oxnvlilr: Bunlar aadak qruplara ayrlrlar.
  • 69 Pb, 7000S – H2 Dfenil Pb, 7000S -2 H2 Terfenil bitkilrin (gblk) rngli yerind olur AlCl3 , t CH2 Dfenilmetan CH2 + [ O ] – H2 C O Benzofenon yax kosmetik mhsul hazrlanr. CH Trifenilmetan (boyaq) + Br2 -HBr (C6H5)3COOH (C6H5)3CNa + NaOH – NaBr +2Na Trifen Br metan H2C H2C Simmetrik difeniletan CH CH3 Qeyri simmetrik difeniletan 1. Aromatik nvlr bir-biri il birbaa birlirlr + 3 2. Aromatik nvlri bir-biril k/h radikal il birlnlr 2 + CH2Cl2 + 2HCl Difenilmetan apelsin iylnir, krem hazrlanr. 3 + HCCl3 ( C6H5)3CBr
  • 70 Heksafenil etan 1 2 3 4 5 6 7 8 1 2 3 4 5 6 7 8 OH OH NO2 SO3H 3 nitro 1 naftilamin 5 aminnaftalin 1 sulfoturu T, k 2(C6H5)3CCl + Zn (C6H5)3 C C (C6H5)3 + ZnCl2 Bu madd bitkilrd radikallara paralanaraq onlarn inkiafn srtlndirir. Kondenslmi nvli arenlr

qeyri-üzvi kimya. (Кimya-1) 1.kimya elmi, predmeti və əsas məsələləri

1 Qeyri-üzvi kimya. ( К imya-1) 1.Kimya elmi, predmeti v ə ə sas m ə s ə l ə l ə ri. Kimya dig ə r t ə bi ə t elml ə ri fizika, biologiya, geologiya il ə yana ş ı t ə bi ə td ə ba ş ver ə n prosesl ə ri öyr ə n ə n bir elmdir. T ə bi ə t müxt ə lif cisiml ə r v ə hadis ə l ə rl ə z ə ngindir. Kimya bir elm kimi materiyanın h ə r ə k ə t formalarından b ə hs edir. H ə r ə k ə tin kimy ə vi forması kimy ə vi reaksiyalardır. Bel ə likl ə kimya – madd ə l ə r onların t ə rkibi, xass ə l ə ri, çevrilm ə l ə ri haqqında elmdir. Kimya dig ə r elml ə rl ə sıx ə laq ə dardır.Müasir kimyanın yeni sah ə l ə ri: biokimya, nüv ə kimyası(kvant kimyası), fiziki kimya, fotokimya, elektrokimya, kolloid kimya v ə sair.. Kimyanın ə h ə miyy ə ti – çox böyükdür. Bel ə ki, kimyanın inki ş afı biokimyanın, anatomiyanın, fiziologiyanın, biotexnologiyanın, aqronomiyanın, baytarlı ğ ın v ə sair geni ş imkanlarını açmı ş dır. Kimyanın qısa inki ş afı – Kimya eramızdan çox ə vv ə l q ə dim Misird ə yaranmı ş dır. Ruhanil ə r bunu gizlin saxlamı ş lar. Burada metallurgiya, ş ü şə istehsalı, saxsı qablar, boyaqçılıq, ə triyyat, şə rab istehsalı inki ş af etmi ş dir. Ə r ə bl ə r 641 ild ə Misiri, 711 ild ə İ spaniyanı i şğ al etm ə kl ə kimya k ə nara çıxmı ş dır. VIII-XII ə srl ə r ə r ə b ölk ə l ə rind ə kimyanın dirç ə li ş dövrü olmu ş dur. Onlar dill ə rin ə uy ğ unla ş dıraraq “ ə l” sözü ə lav ə etm ə kl ə Ə lkimya meydana çıxmı ş dır. Qızıl ehtiyatı az oldu ğ undan onlar ba ş qa metalları qızıla çevirm ə k m ə qs ə dini qar ş ıya m ə qs ə d qoymu ş dular. Ə lkimyaçılar yunan filosofu (384-322) Aristotelin f ə ls ə fi fikrind ə n ayrıla bilmirdil ə r. Aristotel ə gör ə t ə bi ə tin ə sasını dörd prinsip (element ) t əş kil edir: 1. Soyuq 2. İ sti 3. Quraqlıq 4. Rütüb ə t Onların iki birl əş m ə sind ə n torpaq, od, hava, su ə m ə l ə g ə lir. Ə lkimyaçılar “iksir” (f ə ls ə fi da ş ) axtarark ə n HCl, H 2 SO 4 , nitrat tur ş ularını, sönmü ş ə h ə ng, fosfor v ə sair madd ə l ə r a ş kar etmi ş dil ə r. Ə lkimyanın kökünd ə n d ə yi ş m ə si XVI ə srd ə ba ş verdi. İ sveç h ə kimi Parasels (1493-1541) kimy ə vi madd ə l ə rl ə müalic ə etm ə kl ə “Yatrokimya”nın ə sasını qoydu. Aristotel t ə limind ə n kimya XVII ə srd ə xilas oldu. 1661 ild ə R.Boyl “S ə kkak kimyaçı” adlı ə s ə rind ə “element haqqında” fikir ir ə li sürdü. O, 1773 ild ə ir ə li sürdüyü “Flogiston” n ə z ə riyy ə sin ə gör ə metal yandıqda onun t ə rkibin ə “od materiyası” (flogiston) daxil olur, onun ç ə kisi artır. Bu n ə z ə riyy ə gör ə metallar mür ə kk ə b metal oksidl ə ri is ə b ə sit madd ə l ə rdir. Qazların bir çoxu (H 2 , O 2 , N 2 v ə s.), müxt ə lif metallar, oksidl ə r, duzlar bu dövrd ə k əş f olunmu ş dur. XVIII ə srd ə atom molekul t ə limi (C.Dalton) A.Lavuazye v ə M.Lomonosov d ə qiq ç ə ki üsullarını yaratdılar, flogiston n ə z ə riyy ə sin ə son qoyub

Post on 02-Jan-2017

Documents

  • 1 Qeyri-zvi kimya. (imya-1) 1.Kimya elmi, predmeti v sas msllri. Kimya digr tbit elmlri fizika, biologiya, geologiya il yana tbitd ba vern proseslri yrnn bir elmdir. Tbit mxtlif cisimlr v hadislrl zngindir. Kimya bir elm kimi materiyann hrkt formalarndan bhs edir. Hrktin kimyvi formas kimyvi reaksiyalardr. Bellikl kimya maddlr onlarn trkibi, xasslri, evrilmlri haqqnda elmdir. Kimya digr elmlrl sx laqdardr.Masir kimyann yeni sahlri: biokimya, nv kimyas(kvant kimyas), fiziki kimya, fotokimya, elektrokimya, kolloid kimya v sair.. Kimyann hmiyyti ox bykdr. Bel ki, kimyann inkiaf biokimyann, anatomiyann, fiziologiyann, biotexnologiyann, aqronomiyann, baytarln v sair geni imkanlarn amdr. Kimyann qsa inkiaf Kimya eramzdan ox vvl qdim Misird yaranmdr. Ruhanilr bunu gizlin saxlamlar. Burada metallurgiya, istehsal, saxs qablar, boyaqlq, triyyat, rab istehsal inkiaf etmidir.rblr 641 ild Misiri, 711 ild spaniyan ial etmkl kimya knara xmdr. VIII-XII srlr rb lklrind kimyann dirli dvr olmudur. Onlar dillrin uyunladraraq l sz lav etmkl lkimya meydana xmdr. Qzl ehtiyat az olduundan onlar baqa metallar qzla evirmk mqsdini qarya mqsd qoymudular. lkimyalar yunan filosofu (384-322) Aristotelin flsfi fikrindn ayrla bilmirdilr.Aristotel gr tbitin sasn drd prinsip (element ) tkil edir: 1. Soyuq 2. sti 3. Quraqlq 4. Rtbt Onlarn iki birlmsindn torpaq, od, hava, su ml glir. lkimyalar iksir (flsfi da) axtararkn HCl, H2SO4, nitrat turularn, snm hng, fosfor v sair maddlr akar etmidilr. lkimyann kkndn dyimsi XVI srd ba verdi. sve hkimi Parasels (1493-1541) kimyvi maddlrl malic etmkl Yatrokimyann sasn qoydu. Aristotel tlimindn kimya XVII srd xilas oldu. 1661 ild R.Boyl Skkak kimya adl srind element haqqnda fikir irli srd. O, 1773 ild irli srdy Flogiston nzriyysin gr metal yandqda onun trkibin od materiyas (flogiston) daxil olur, onun kisi artr. Bu nzriyy gr metallar mrkkb metal oksidlri is bsit maddlrdir. Qazlarn bir oxu (H2, O2, N2 v s.), mxtlif metallar, oksidlr, duzlar bu dvrd kf olunmudur. XVIII srd atom molekul tlimi (C.Dalton) A.Lavuazye v M.Lomonosov dqiq ki sullarn yaratdlar, flogiston nzriyysin son qoyub
  • 2 yanma nzriyysini yaratdlar. 1858 ild Pranklit valentlik anlayn, Kekule karbonun valentliyini, M.Butlerov Kimyann qurulu nzriyysini irli srd. Dvr qanunun kfi Rezerfordun atomun planetar modeli,M.Plankn kvant nzriyysi, M.Kri radioktivliyin kfi, N.Borun hidrogen atomunun modelini vermsi kimyann inkiafna tkan verdi. Hazrk dvrd kimyann inkiaf bykdr.Polimerlrin istehsal, zlallarn sintezind ld ediln yksk nticlr, xsusi nv rintilrin alnmas kimya elminin inkiafnn tzahrdr. 2.Materya v onun hrkt formas. Materiya z iki formadadr 1) Madd 2) Sah Madd materiyannkonkret tzahr formas kimi skunt ktlsin malik olan kiik hissciklrdn ibartdir. Hissciklrin skunti dedikd onun z yerini mexaniki srtd dyimmsi baa dlmlidir. Sah (elektomaqnit, nv sahsi v s.) masir anlaya gr skunt ktlsin malik olmayan kvant selindn fotonlardan ibartdir.Foton grnn v grnmyn iq alarnn (elektromaqnit dalalarnn), elc d rentgen v qamma alarnn enerji kvantdr. Foton skunt ktlsin malik olmasna baxmayaraq o, da maddi hisscikdir. Ona gr d foton ikili tbit malikdir. Hmhisscik hm d dala. Madd v sah eyni deyildir, ancaq laqlri var. Onlar bir-birin evril bilir. Msln elektron v pozitron toqquduqda bu hissciklrin anniqliyasiyas nticsind bzn 2 v ya 3 fotona (kvanta) evrilirlr. 3.Madd haqqnda anlay Maddnin ktlsi il enerjisi arasnda asll 1805-ci ild alman fiziki A.Eynteyn vermidir. 2mc= c in vakuumdak srtidir = sanm /103 8 , enerji, m -ktldir. Enerjinin dyimsi ktlnin dyimsin, ksin ktlnin dyimsi enerjinin dyimsin sbb olur. Maddnin ktlsi n qdr byk olarsa onun enerjisi d bir o qdr ox olur. Ona gr d hrktdki v ya qzm halda olan maddnin ktlsi, skunt v soyuq halda olan ktlsindn ox olur. Ktl materiyann tsirsizlik ls, enerji is hrkt lsdr. Hr ikisi materiyann xasslridir.. Masir anlaya gr el maddi hissciklri madd adlandrmaq qbul olunmudur ki, onlar skunt ktlsin malik olsun. Skunt ktlsi sfra brabr olan maddi hissciklr madd adlandrlmr.sasn madd myyn fiziki v kimyvi xasslrin malik olur. Hazrda 500 min yaxn qeyri-zvi madd 13 mln. yaxin zvi madd mlumdur.500 yaxn bsit madd, 110 kimyvi element mlumdur. Bsit maddnin saynn ox olmas allotropiya il laqdardr.
  • 3 Bsit madd il kimyvi elementin frqi vardr. Bu chtdn kimyann sas vziflri maddlri, onlarn trkibini v xasslrini yrnmk, maddlrin istifadsi haqqnda mlumat vermk, xalq tsrrfat n zruri olan maddlrin istehsaln ilyib hazrlamaqdr. Maddlrin quruluunu, atom v molekullarn dzln masir spektroskopik, rentgenospektroskopik, elektronomikroskopik, N.M.R v sair sullarla yrnirlr. 4.Kimyann sas stexiometrik qanunlar. 1. Madd ktlsinin saxlanmas qanunu (materiyann saxlanmas qanunu 1756. M. Lomonosov). Reaksiya daxil olan maddnin ktlsi reaksiya nticsind alnan maddlrin ktlsin brabr olur. Zn+ S = ZnS 2. Trkibin sabitliyi qanunu (1801 Prust) Alnma sulundan asl olmayaraq (taplma yerindn) hr bir saf maddnin trkibi sabitdir.Msln kkrd 4 oksidi aadak sullarla almaq olar; 1) S + O2 =SO2 2) Cu + 2 H2SO4 =CuSO4 + 2H2O + SO2 3) 4FeS2 + 11O2 = 2Fe2O3 + 8SO2 4) 2H2S + 3O2= 2H2O + 2SO2 2 %50%50 OS Dyin trkibli birlmlr d var. Msln nitridlr . Dyin bel trkibli birlmlr – bertollidlr, sabit trkibli birlmlr – daltonidlr adlanr. 3. Ekvivalentlr qanunu Bu qanun elm Rixter (alman kimyas) trfindn daxil etmidir. O, 1792-94 illrd myyn etmidir ki, 40 q NaOH v 50 q KOH- neytralladrmaq n 63 q HNO3, 49 q H2SO4 v 32.5 q H3PO4 srf olunur. Elementin ekvivalenti onun el miqdarna deyilir ki, o bir mol hidrogenl (1.008 q), yaxud 21 mol oksigenl (8 q) birlsin v ya kimyvi reaksiyalarda gstriln ekvivalent miqdarlarn vz etsin. !803 ild Rixter ekvivalentlr (paylar) qanunu kf etmidir-Maddlr bir-biril ekvivalentlrin mtnasib olaraq qarlqla tsird olur. ;2 1 2 1 E E m m= E m nisbti onun mol ekvivalentlrinin saydr. Madd qaz halnda olduqda – onlarn hcmlrinin nisbti ekvivalent hcmlrinin nisbti kimidir.
  • 4 2 1 2 1 E E V V V V= 1V – birinci qazn hcmi EV1 onun ekvivalent hcmidir. VH E 2 = 2.1112 4.22= V O E 2 = 6.54 4.22= 7.3 6 4.222 ==VN E a) elementin ekvivalenti v ya maddnin ekvivalenti reaksiyada itirak edn zaman biri qaz digri brk halda olduqda V E V E m= ifad olunur. b) Elemenin ekvivalenti v AE = 93 2720 240 6.43 14/8 216 ======== EE AlCuNO molq Birlmdn asl olaraq dyiir. SO2 SO3 – kkrdn ekvivalenti molqES /8432 == molqE S /3.5632 == c) Mrkkb maddlrd : 1. Oksidlrd molqEE OPOAl /2.175.2142 173.2 1025232 ==== 2. saslarda molqE OHCa /37274 2)(== 3. Turularda molqE POH /6.32398 43== 4. Duzlarda molqE SOAl /372.3342 342 )(== Reaksiyadan asl olaraq dyiir. H2SO4 + NaOH NaHSO4 + H2O molqE SOH /98198 42== H2SO4 + 2 NaOH Na2SO4 + H2O molqE SOH /49298 42== oks-reduksiya reak-da elektronlarn sayna blnr.
  • 5 3Cu +5+ NH O3 3Cu(No3)2+22+ N O+ 4 H2O molqEHNO /213 633 == ( ) 631 63322 4 233 5 ==++=+++ HNOd EOHONNOCuONHCu 5. Sad nisbtlr v trkibin sabitliyi qanunu. 1803-c ild ingilis alimi C.Dalton trfindn irli srlmdr – gr iki element bir-biri il bir ne birlm ml gtirrs onlardan birinin eyni ki miqdarna digr elementin el ki miqdar dr ki, onlarn bir-birin nisbtin sad tam ddlrin nisbti kimi olur. Azot oksidlrind bu nisbt beldir N2O NO N2O3 NO2 N2O5 28:16 14:16 28:48 14:32 28:80 Azotun eyni ki miqdarna (14 hiss) 14:8 14:16 14:24 14:32 14:40 8 : 16 : 24 : 32 : 40 1 : 2 : 3 : 4 : 5 Hcmi nisbtlrin qanunu. (1805 fransz J. Lussak) Eyni temperatur v tzyiqd ( ) reaksiyaya daxil olan qazlarn hcmlrinin bir-birin v qaz halnda alnan maddlrin hcmlrin nisbti kiik tam ddlrin nisbti kimidir. 2:1:323 2:1:222 2:1:12 322 222 22 NHNH OHOH HClClH + + +
  • 6 Hr halda 2 hcm qaz alnr. Bu asll Avoqadro qanunu izah etdi. 6.Avoqadro qanunu Avoqadro qanunu: Eyni raitd mxtlif qazlarn brabr hcmlrind brabr sayda molekul olur. 40 2 992544 2 28 2 16 42 2 ArClCOOCOCNHCH Avaqadro qanunundan xan nticlr. M=2 M=29 1mol = 22,4 l = 231002,6 Normal raitd (273K temperatur v 0,1 MPa tzyiq) istniln qazn v ya qaz qarnn 1 molunun hcmi 22,4 lolur. Bu molyar hcm adlanr. VVYY VV mM === 1 vahidi ml/mol , l/mol, m 3/mol olur. Avaqadro ddini tapmaq n istniln elementin nisbi atom ktlsini onun bir atomunun ktlsin bldkd NA alnr.
  • 7 7.Atom v elementar hissciklr haqqinda tsvvrlr. ATOM MOLEKUL TLM Atom molekul tlimi masir tbitnasln sasn tkil edir. Atom haqqnda irli srln ilk tsvvrlr bizim eramzdan 1000 il vvl Misir, Hindistan v baqa rq filosoflarnn flsfi fikirlrind rast glinir. Eramzdan vvl VI, V srlrd yaam yunan filosoflar: Levkip, Demokrit v Epikr trfindn bu fikirlr qbul edilmi v inkiaf etdirilmidir. Lomonosovun atom molekul tlimi aadak mddalardan ibartdir: 1) btn maddlr molekullardan ibartdir; molekullar daha kiik hissciklrdn atomlardan tkil olunmudur. 2) Atom v molekullar daim hrktddir; onlar myyn ktl v llri il bir-birindn frqlnirlr. 3) Bsit maddlrin molekullar eyni, mrkkb maddlrin molekullar mxtlif atomlardan tkil olunmudur. Atom molekul haqqndak tlim, atom v molekul mfhumlarnn trifi 1860-c ild Almaniyann Karlsruye hrind kimyalarnn beynlxalq qurultaynda qbul edilmidir. Atom haqqnda tlimin inkiafnda ingilis alimi Con Daltonun xidmtlri olmudur. Daltonun xidmtlri aadaklardr: 1) Atom kisi (ktlsi) anlayn kimya elmin ilk df o daxil etmidir. 2) O vaxt mlum olan elementlrin atom kilrini tyin etmidir. 3) Lomonosovdan 67 il sonra 1808-ci ild yeni atom molekul tlimini irli srmdr. 4) Atom haqqnda tsvvrlr saslanaraq hndsi nisbtlr qanununu kf etmidir. 5) lk df maddlrin trkibini kimyvi formullarla ifad etmyi tklif etmidir. Daltonun n byk shvi is o idi ki, bsit maddlrin molekul ml gtirmsini qbul etmirdi. Atom maddnin kimyvi yolla blnmyn n kiik hissciyi olub, myyn ktl, l v xasslrl xarakteriz olunur. Kimyvi elementin btn xasslrini znd saxlayan n kiik hissciyin atom deyilir. Atomun kimyvi xasslri onun quruluu il myyn edildiyindn atomun masir trifi beldir: Atom msbt ykl nvdn v mnfi ykl elektronlardan ibart olan elektroneytral hisscikdir. Molekul atomun ksin olaraq blnndir. Maddnin btn kimyvi xasslrini znd saxlayan n kiik hisscikdir.
  • 8 8.Atomun quruluu haqqnda Rezerford modeli v Bor nzriyysi Atomun mrkkbliyi. Tomson v Rezerford modellri. Qazlarn elektrik keirmsi, elektroliz v radioaktivliyin yrnilmsi atomun mrkkbliyini sbut etdi. 1879 ingilis U. Kruks katod alarn kf etdi. Hanas xarlm boruya katod v anod yerldirdi. Grginlik yaratdqda katoddan iq alar dz xtt boyunca yaylmaa balad. Onlar + qtb trf istiqamt aldlar, demli ykldrlr.Sonralar myyn edildi ki, htta qlvi metallar kzrtdikd bel elektrik ykl hiss ayrr.1897 ild C. Tomson onlara elektron ad verdi. qramKulonm e/10759,1 8= Yku is 288 1919 1011,9 10759,1 10602,110602,1 = = mKulondur q 1836 1 10624,1 1011,924 28 = = q q m e H Proton (alman fiziki) E.Qoldteyn almdr. P=m=1j=+ Neytron 1921 U. Xarqinas, E. Rezerford +01n + ++ 110 yepn O znn planetar modelini verdi. 1932 alman B. Heyzenberq nvnin proton v neytronlardan ibart olduunu sbut etdi. A=Zprot.+Nneytr. Bor postulat. 1911 danimarkal N.Borz postulatlarn syldi 1) Elektron nv trafnda istniln orbitlr zr deyil myyn stasionar (dairvi) orbitlr zr frlanr. Bu zaman enerji mbadilsi ba vermir v atom normal vziyytd hesab olunur. 2) Elektronun enerji udmas v a klind enerji buraxmas onun bir orbitdn digrin kedikd ba verir. Bel ki, elektron nvy yaxn orbitdn uzaq orbit kedikd enerji udulur, ks halda ayrlr (alanr). Tutaq ki, elektron orbitdn orbit qaytmdr. Bu zaman ayrlan enerji 12 EEhy = (kosmosda Sr batareyalar). Bor ba kvant ddini (n) myyn etdi Elektronun nv trafnda n ox ehtimal olunan (90%) frlanan yerin orbit deyilir. Sonralar 1915-16 illrd Bor nzriyysini alman alimi A. Zemerfeldinkiaf etdirdi. O myyn etdi ki, elektronlar dair v hmd ellips zr hrkt edirlr. O, elm ona gr d ikinci kvant ddini (lav kvant ddi ) daxil etdi.
  • 9 1924 ild de Broyl hissciklrin ktlsi il dala uzunluu arasndak asll myyn etdi mv h= 1927 ild alman fiziki B.Heyzenberq qeyri-myynlik prinsipini myyn etdi: a) atomda elektronun vziyytini onun yerini myyn etmk qeyri-mmkndr. b) fiziki olaraq elektronun hrkt srtini tyin etmk olmaz Xm hV 2 Sonralar Ervin redinger znn iki tnliyini vermkl kvant mexanikasnn sasn qoyanlardan biri oldu. zotop nvvsinin yk (protonlarn say) eyni atom ktllri (proton v neytron cmi) mxtlif olan atomlar nvn deyilir, izotop eyni yeri tutan demkdir. a) monoizotop element-1 izotopu olan elementlr deyilir PNa 31151311 b) poliizotop – 2 v daha artq izotopu olan elementlr deyilir O, S, Sn v s. c) yalnz H izotoplar adlanr tritiumHteriumHprotiumH 31 21 11 ,deg, zobar – nvvsinin yk mxtlif atom ktllri eyni olan atom nvn deyilir. JTeArKEE an a m 12753 12752 4048 4019, zoton neytronlarnn say eyni olan (nv yk v atom k. frqli) mxtlif atom nvn deyilir. n=16 n=16 9. Atomun quruluu haqqnda masir fikirlr. Kvant ddlri Atomda elektronun vziyyti v energetik hal 4 – kvant ddil xarakteriz olunur 1. Ba kvant ddi ( n ) 2. Orbital ( lav ) kvant ddi ( l ) 3. Maqnit kvant ddi ( m l ) 4. Spin kvan ddi ( m s ) Elektronlar orbitallarda hrkt edrkn elektron sviyysi (tbqsi) , baqa szl desk, energetik sviyylr ml gtirir. Bu sviyylr nvy yaxn trfdn rqmlrl ( 1, 2, 3, ), yaxud latn hrflril (K, L, M, N, O, P, G) gstrilir. Bunlara ba kvant ddlri deyilir. Ba kvant ddlri energetik sviyylrd elekronun mumi enejisini xarakteriz edir. I sviyynin elektronu – n az, nvdn n uzaq msafd olan elektron is n ox enerjiy malik olur.
  • 10 Energetik sviyylrin say dvrn nmrsin uyun glir. Sviyylrd olan elektronlarn maksimum say N= 2n2 dsturu il taplr ( Pauli). Burada n dvrn saydr n = 1 is, N = 2 n = 2 is, N = 8 n = 3 is, N = 18 n = 4 is, N = 32 v s. olar. Energetik sviyylr yarmsviyylr blnr ki, bunlar da latn hrflril – s, p, d, f gstrilir. I energetik sviyy 1 yarmsviyydn – s II energ. sv. 2 y.s. – s v p III energ. sv. 3 y. s. – s, p v d IV energ. sv. 4 y.s. – s, p, d v f Yarmsviyylrin say l = n 1 dstr il taplr n = 1 is, l = n 1 = 1 1 = 0 ( s ) n = 2 is, l = 2 1 = 1 ( 0, 1 v ya s, p ) n = 3 is, l = 3 1 = 2 ( 0, 1, 2 v ya s, p, d ) n = 4 is, l = 4 1 = 3 ( 0, 1, 2, 3 v ya s, p, d, f ) Yarmsviyylr d z nvbsind orbitallara blnr . S y.s. – bir s orditalndan P y.s. – p orbitalndan : px, py, pz D y.s. – be d orbitalndan F y.s. – yeddi f orbitalndan ibartdir Orbital kvant ddi – elektronun hrkt miqdar momentini v elektron buludunun formasn xarakteriz edir. S – orbital – ar, p orbital – qantelbnzr, d orbital – drdlkli iybnzr , f- orbital is daha mrkkb formaya malikdir. Yarmsviyylrd elektronlarn maksimum say N = 2 ( 2l + 1 ) dsturu il taplr ( Pauli ). l = 0 is, N = 2, s2 l = 1 is, N = 6 p6 l = 2 is, N = 10 d10 l = 3 is, N = 14 f14
  • 11 Maqnit kvant ddi – orbitallarn fzada istiqamtini myyn edir. Myyn edilmidir ki, maqnit v elektrik sahlrind atomun spektral xttlri(tark v Zeeman effektlri ) artr. Bu, elektronun maqnit xassy malik olmasn gstrir. Maqnit kvant ddi ml = 2l + 1 dsturu il taplr l = 0 is, ml = 1 l = 1 is, m l = 3 l = 2 is, m l = 5 l = 3 is, m l = 7 Bu rqmlr yarmsviyylrd kvant qfslrinin sayn gstrir. Bel is dey bilrik : S y.s. d 1 ; P y.s. d – 3 ; D y.s. d – 5; F y.s. d is 7 kvant qfsi var. Elektron atomda ninki nv trafnda, elc d z oxu trafnda da saat qrbi v onun ksi istiqamtind 1800 bucaq altnda frlanr : ms = 1/2 Bu, spin kvant ddi adlanr. Spin kvan ddini ing. alimlriUlenbek v Qaudsmit kf etmilr. Spin kvant ddlri ox iarlril d gstrilir : 10.Pauli prinsipi, Klekovski v Hund qaydalar. Energetik sviyylrin elektronlarla dolmas Pauli, minimum enerji prinsiplri, Klekovski v Hund qaydalar sasnda gedir. 1925-ci ild sve alimi Pauli z prinsipini irli srr. Prinsipd deyilir : Atomda el iki elektron tapmaq olmaz ki, onlarn 4 kvant ddlrinin drd d eyni olsun. Tbitd hr ey dayanql vziyyt meyl edir. Bu halda daxili enerji minimum hdd olur. Kvant sviyylrin elektronlarla dolmas energetik sviyylrd 1- 7 , yarmsviyylrd is s p d f ardcll il gedir. Lakin nv yk +19 olan K-dan balayaraq bu ardcllq pozulur ; bel ki, 3d orbital vzin 4 s orbital elektronla dolur. Bu uyunsuzluq Klekovskinin 2 qaydasnda z hllini tapd. 1. Atomda elektronlarla ilk nvbd n + l cmi kiik olan orbitallar dolur. Ms. 3d v 4s orbitallar n yazarq : 3d orbital n : n + l = 3 + 2 = 5 4s orbital n: n + l = 4 + 0 = 4. Demli 4s orbitalnda n + l cmi daha az ( 4 ) olduundan ilk nvbd bu orbital elektronla dolacaqdr.
  • 12 II. gr n + l cmi hr iki orbital n eyni olarsa, ilk nvbd ba kvant ddinin qiymti az olan orbital elektronla dolacaqdr. Ms. 3d v 4p orbitallar n yazarq : 3d orbital n : n + l = 3 + 2 = 5 4p orbital n: n + l = 4 + 1 = 5 Demli, 3d orbitalnda ba kvant ddinin qiymti daha az ( 3 ) olduundan nc 3d orbital elektronla dolacaqdr. Atom spektrlrinin , xsusil d atomun spektral xttlrinin maqnit v elektrik sahlrind parlanmasnn analizinin nticlrin saslanaraq alman alimi Hund aadak qaydan irli srr : Eyni spinli elektronlar maksimum sayda kvant qfslri tutmaa alr. Baqa szl desk, elektronlar orbitallarda el yerlir ki, onlarn spin kvant ddlrinin cmi maksimum olsun. Demli, elektronlar vvlc orbitallar tk-tk doldurur, sonra is ks spinli elektronlar orbitallara daxil olur. 11. Atomun elektron quruluu. XIX srin axrlarnadk atom blnmz hesab edilirdi. Hl D.Mendeleyev 1871-ci ild uzaqgrnlikd demidir : Hllik atomun mrkkb trkib malik olmas haqqnda trcbi sas yoxdur. Lakin trtib etdiyim dvri asllq, ox guman ki, atomun mrkkb olmas ehtimaln tsdiq ed bilr. Elektronun, elektrolizin, radioaktivliyin, fotoeffekt,qazlarn elektrik keirmsi, termoelektron emissiyas v s. hadislrin, elc d atom spektrllrinin, rentgen asnn kfi atomun mrkkb qurulua malik olmasn tsdiq etdi. Bu kflr saslanan ing. alimi Stoney 1874-c ild nzri olaraq bildirdi ki, maddlrin trkibin mnfi ykl elektrik malik hissciklr daxildir. Sonralar alim ( 1891) bu hissciklri elektron adlandrd. Atomun mrkkbliyini tsdiq edn ilk tcrbi faktkatod alarnn kfi oldu. B alar 1879-cu ild ing. alimi Kruks trfindn kf edilmidir. Alim myyn etdi ki, katod alar mnfi ykl hissciklr selindn ibartdir. Sonrak ttqiqatlar gstrdi ki, metallar kzrtdikd, htta qlvi metallar iqlandrdqda, onlardan elektrik ykl hissciklr seli ayrlr. 1897-ci ild mhur ing. alimi C.Tomson katod alar hissciklrinin ykn ( 4,8 .10-10 elektrostatik yk vahidi) v ktlsini ( 9,11. 10-28 q , yaxud 1,602. 10-19 kl ) tyin edrk onu Stoneyin tklifi il elektron adlandrd. 1896-c ild fr. alimi A. Bekkerel uran filizi zrind fosforessensiya hadissini yrnrkn mahid etdi ki, filiz qabaqcadan alandrlmad halda bel zndn a buraxr. Bununla Bekkerel atomun mrkkbliyini sbut edn yeni bir kf radioaktivliyin kfin imza atd. Sonralar bu hadisni Mariya v Pyer Krilr daha trafl yrnmilr. Onlar gstrmidlr ki, urana yaxn element olan torium da zndn a buraxr. Uran filizi zrind geni ttqiqatlar aparan alimlr
  • 13 tezlikl daha gcl ralioaktivliy malik 2 yeni element – polonium v radiumu kf edirlr. 1920-ci ild ing. alimi Rezerford myyn edir ki, radioaktiv alar elektrik v maqnit sahsind 3 nv a ayrr ; alfa, beta v qamma alar. Bu alar tbiti etibaril bir-birindn kskin surtd frqlnirlr, bel ki, alfa alar – msbt, beta alar mnfi, qamma alar is -ykszdr. Alfa alarn srti saniyd 20.000 km, beta 100.000 km, qamma alarnk is daha artqdr. Kiik dala uzunluuna malik olan qamma alar elektromaqnit dalalardr v olduqca yksk nfuzetm qabiliyytlidir. Rezerford myyn etmidir ki, radioaktiv alanma zaman bir element digr element evrilir. ng. alimlriF. Soddi v K. Fayans – v – paralanma sahsind ttqiqatlar apararkn Yerdyim qanununu kf edirlr. Onlar myyn etmilr ki, alfa- paralanma zaman ml gln yeni elementin sra nmrsi dvri sistemd 2 vahid azalr, beta paralanma zaman is bir vahid artr. Qamma paralanmada elementlrin yk v ktlsind he bir dyiiklik ba vermir. 1895-ci ild alman alimi Rentgen trfindn yeni x- alarn ( sonralar rentgen as adlandplmdr) kfi atomun mrkkb bir sistem olduunu bir daha sbuta yetirdi. Rentgen katod alarnn tbitini yrnrkn myyn etmiqdir ki, borunun katod as dn hisssi zndn yeni a buraxr. Rentgen alar, dala uzunluu grnn iq alarnn dala uzunluundan kiik olan elektromaqnit dalalardr. Katod alarnn mxtlif madd molekullarna rplmasndan ml gln rentgen alarnn dala uzunluu maddlrin mxtlifliyindn asl olaraq frqli olur. Platin v volframn buraxd alar daha intensiv olduundan onlardan rentgen borularnda antikatod kimi istifad edirlr. Btn bu faktlar atomun mrkkb bir sistem olduunu sbut etdi. Elektronun ktlsi n yngl element olan hidrogenin ktlsindn 1840 df kiikdir. Buradan bel bir nticy glmk olur ki, atomun ktlsi elektronun ktlsil myyn oluna bilmz. Demli, atomun daxilind onun ktlsini myyn edn digr hissciklr d olmaldr. lbtt, bu, alimlri dndrmy bilmzdi. Digr trfdn atom btvlkl elektroneytral olmaqla yk sfra brabrdir. Atomun mrkkbliyi sbut olunduqdan sonra, dnya alimlrini atomun hans model malik olmas fikri dndnmy balad. lk df bel bir model 1901-ci ild Perren (Fransa) trfindn irli srld. O, atomu miniatr planetlr sistemin bnzdirdi. Daha sonra Kelvin( 1902, ngiltr), Lenard (1903, alman) v Naqaoka( 1904, yapon) z modellrini irli srdlr. Naqaoka atomu Saturn planetin bnzdrk gstrirdi ki, atom msbt ykl hissciklrdn ibart olub, trafnda elektronlar frlanr. zlynd dyrli modellr olsa da, bu modellrdn he biri elementin xasslrinin onun atomunun quruluu il laqsini izah ed bilmdi. Bu mslni 1904-c ild ing. alimi C. Tomson hll etdi. O, elektronun ktlsini v ykn hesablamaa mvffq oldu.
  • 14 1911-ci ild Rezerford tcrb yolu il Tomson modelinin hqiqt uyun olduunu sbut etdi. O, nazik metal lvhlri alfa-hissciklrl bombardman edrkn mahid etdi ki, hissciklrin ksriyyti z hrkt istiqamtini dymdiyi halda, ox az qismi myyn bucaq altnda z hrkt trayektoriyasn dyiir. Buna alfa-hissciklrin splnmsi hadissi deyilir. Elektronun ktlsi alfa-hissciyin ktlsindn 7500 df kiik olduundan o. alfa hissciklrin istiqamtini dyi bilmz. Odur ki, alfa hissciklrin istiqamtini dyin hisscik ox byk sxla malik msbt ykl hisscik olmaldr. Alim bu hissciyi nv adlandrd. Btn bunlar haqqnda drindn fikirln dahi alim atomun planetar modelini irli srr. Bu model gr atomun mrkzind msbt ykl nv yerlir, onun trafnda is elektronlar hrkt edir. Myyn edilmidir ki, nvnin ls ( 10-13 sm), atomun lsndn ( 10-8 sm) 100.000 df kiikdir. Lakin buna baxmayaraq atomun ktlsinin 99,97%-i nvd toplanmdr. Mqayis n deyk : atomu diametri 100 m olan bir kr qdr bytsk , nvnin diameri 1mm olar. Nv olduqca byk sxla malikdir. gr 1sm3 nvni bir yer toplamaq mmkn olsayd onun ktlsi 116 min ton olard. 1932-ci ild ing. alimi edvik neytronu kf etdikdn sonra, kemi sovet alimlri D.vanenko, E.Qapon v alman alimi Heyzenberqnvnin proton v neytronlardan ibart olduunu tcrbi faktlarla subuta yetirrk nvnin proton-neytron nzriyysini irli srrlr. Proton v neytron birlikd nuklon adlandrlr. Proton msbt ykldr v onun mtlq qiymti elktronun ykn brabrdir. Neytron yksz hisscikdir. Protonla neytronun ktlsi txminn eyni olub vahid brabrdir. Nvnin yk protonlarn say il, ktlsi is proton v neytronlarn mumi cmil myyn olunur: A = Z + N Burada A elementin ktl ddi, Z- protonlarn, N- neytronlarn saydr. Rezerfordun planetar nzriyysi atomun quruluunun yrnilmsind byk nailiyyt olsa da, bzi tcrbi faktlar izah ed bilmdi. Bel ki, klassik elektrodinamikann qanunlarna gr nv tafnda frlanan elektron, fasilsiz olaraq enerji alandrmaldr. Enerjisi tknn elektron ,nhayat, nv zrin dmli v bununla atom z mvcudluunu itirmli idi. Ancan mlumdur ki, bu hadits ba vermir. Digr trfdn planetar model kzrdilmi cisimlrin atom spektrlrinin fasilli (diskret) xarakter damasn da izah ed bilmdi. XX srin vvllrind tdqiqatlar gstrdi ki, enerji udulanda, yaxud alananda fasilsiz deyil, diskret kild, myyn hisslrl kvantlarla udulur, alanr v s. Bu hadis z izahn 1913-c ild Danimarka alimi N. Borun nzriyysind tapd. Bor z nzriyysini irli srrkn Plankn kvant nzriyysin (1900), Rezerfordun planetar moldelin v atom spetkrlrin saslanmdr. Kvant nzriyysin gr atom fasilsiz yox, myyn porsiyalarla kvantlarla enerji alandrr. E = h
  • 15 burada, h Plank sabiti, 6,625 10-34 C/ san, – alanma tezliyi, E enerjidir. a enerjisinin kvantlar fotonlar adlanr. Bor nzriyysinin 3 postulat var : I. Elektronlar nv tafnda istniln yerd yox, ancaq myyn stasionar orbitlr zr hrkt edir. Bu orbitlr kvant orbitlri adlanr. Hr orbit myyn enerji E1, E2, E3 v s. mvafiq glir. I porstulatn riyazi ifadsi beldir: mvr=n burada mvr – elektronun hrkt miqdar momenti, h- Plank sabiti, 2 – evrnin uzunluu, n ba kvant ddi. Tnlikdn bel ifad xr : Elektronun evr zr hrkt miqdar momenti fasilsiz yox, srayla dyiir. II. Elektronlar bu stasionar orbitlrd hrkt edrkn, atom enerji alandrmr. III. Atom ancaq o halda enerji alandrr , yaxud udur ki, elektron bir orditdn digr ordit keir E = E2 E1 Elektron nvdn n qdr uzuqda olarsa, atomun enerji ehtiyat bir o qdr ox olar. Normal halda atom n az enerjiy malik olur. Atoma enerji verilrs, bu halda elektron nvdn daha uzaq msafy trlr v atom hycanlanm vziyyt keir. Veriln enerji ox olarsa, bu halda atom ionlaar. Hycanlanm halda atom ox yaaya bilmdiyindn elektron z vvlki vziyytin qaydr v bu zaman atom zundn enerji alandrr. Bor postulatlar eksperimental yolla 1913-c ild Frank v Herts trfindn tsdiq edildi. z nzriyysin saslanan Bor, hidrogen atomunun qurulu nzriyysini ilyib hazrlam v elektronun enerjisini hesablamdr. Bor nzriyysi oxelektoronlu atomlarn quruluunu izah ed bilmdi.Bu mslni alman alimi Zommerfeldin ( 1916-1925) nzriyysi hll etdi. Nzriyyy gr atomda stasionar orbitlr ninki dairvi, htta elleptik formada olurlar. Bununla o, atomda yarmsviyylrin d varln, mvcudluunu irli srd. Atom quruluunun masir nzriyysi ikili tbit ( dualistik) tsvvrlrin, yni atomun korpuskulyar-dala tbitin malik olmasna saslanr. Hl ilk df 1905-ci ild dahi Eynteynin ikili tbit malik olmasn myyn etmidir. n korpuskulyar xasssi – fotoeffekt hadissil, yni metallarn qzdrldqda v ya alandrldqda zlrindn elektron buraxmas, dala tbiti is interferensiyas v difraksiyas il sbut olunur.
  • 16 1924-c ild de Broyl (Fransa) myyn etdi ki, ikili tbit tk fotonlar n yox, digr maddi hissciklr n d xasdr. O, Plank v Eynteyn tnliklrindn istifad etmkl z tnlyini yaradr h = —— de Broyl tnliyi mv burada – hissciyin dala uzunluu ( 10-8 sm), h Plank sabiti, m hissciyin ktlsi, v hissciyin srti. Yuxardaklara saslanan alman alimi Heyzenberq 1925-ci ild qeyri- myynlik prinsipini irli srr. Prinsipd deyilir : Atomda elektronun srtini v yerini eyni anda myyn etmk qeyri-mmkndr. X V = burada X elektronun vziyyti, V elektronun srti, m elektronun ktlsi. 12.Dvri qanun v dvri sistem. Hl XII sr qdr elm cmi 11 element: Au, Ag, Sn, Pb, Cu, Zn, Sb, S, C, Fe mlum idi: XII-XVI srlrd yeni 2 element d lav olundu; As v Bi. Artq 1850-ci ild elementlrin say 58 oldu. XIX srin I yarsndan balayaraq dnya alimlri o dvrd mlum olan elementlrin fiziki-kimyvi xasslrini kifayt qdr yrndikc, hmin elementlri sistemldirrk tsnif halna salmaa almlar. Mendeleyevdn vvl bir sra alimlr, o cmldn Debereyner, ankurtua, Lenser, Nyulends, Odlinq, Lotar-Meyer elementlr sistemini yaratmaq v onlarn tsnifatn vermk tbbsnd olmular. lk df 1814-c ild mhur sve alimi Bertselius elementlri 2 sinf blmyi tklif edir: 1. Metallar. 2. Qeyri-metallar. lbtt, bu, mlum olan elementlrin n sad tsnifat idi. 1829-cu ild alman alimi Debereynertriadalar sistemini irli srr. 1857-ci il Lensen mlum olan 60 elementi 20 triadada yerldirrk, onlar cdvl halna salr. 1863-c ild fransz alimi Nyulends elementlri ekvivalent kilrin gr bir sraya dzdkd hr srada 7-ci elementdn sonra gln 8-ci elementin xasslrini 1-ci
  • 17 elementin xasslrin oxadn mahid etdi v bu qanunauyunluu o, oktavalar qanunu adlandrd. 1864-c ild alman alimi Lotar-Meyer atom kilri, valentliklri v xasslri uyun gln 28 elementi 6 stunda qrupladraraq, znn yeni sistemini yaratd v cdvl dvrlr d lav etdi. Onun trtib etdiyi dvr 2-ci dvrdn balayrd. Hidrogen elementindn balayan dvri gstrmy csart etmirdi. Digr trfdn bir sra elementlri cdvlind dzgn yerldirmmidir. Hminin Meyer elementlrin xasslrinin onlarn atom kilrindn aslln da demy inamszyanard. Onun bu sistemind atom kilrinin artmas istiqamtind elementlrin xasslri, onun z d hiss etmdn dvri olaraq dyiir. Lakin o, bunu tam mnasnda drk etmirdi, yni zn inanmrd. Odur ki, onun bu sistemi ancaq 1870-ci ild ap olundu (Mendeleyevdn sonra). Elementlrin bel bir tbii v elmi sistemini trtib edn rus alimi D. . Mendeleyev olmudur. O, bu sahd 18611869-cu illr arasnda byk tdqiqat ilri aparmdr. D. . Mendeleyev Kimyann saslar adl kitabnda yazr: Atom ktlsi elementlrin el bir xasssidir ki, bundan onun btn baqa xasslri d asldr. Buna saslanaraq Mendeleyev elementlrin kimyvi xasslrinin onlarn atom ktllri il laqlndirn qanunu yaratma qarsna sas mqsd qoymudur. Odur ki, D. . Mendeleyev o vaxt mlum olan 63 elementi atom ktllrinin artmas ardcll il bir sraya dzrk mahid etmidir ki, myyn intervaldan sonra elementlrin oxar xasslri dvri srtd tkrar olunur. D . Mendeleyev mahid etdiyi bu qanunauyunluu aadak kimi ifad etmidir: Elementlrin, elc d onlarn ml gtirdiklri birlmlrin forma v xasslri elementlrin atom ktllrindn dvri srtd asldr. Bu qanunun dzgn tarixi 1 mart 1869-cu ildn hesab olunur. D. . Mendeleyev apard tdqiqatn sonrak mrhlsind oxar elementlri qruplara ayrm, bir ox elementlrin atom ktllrini dyimi, hl o zaman taplmam elementlr cdvld yer vermi v nticd el bir sistem yaratmdr ki, bu sistem dvri qanunu znd tam ks etdir bilir. Buna gr D. . Mendeleyev elementlri atom ktllrinin artmasna saslanaraq fiqi xtlr zr el dzd ki, oxar elementlr alt-alta dsn. O, tkrar olunan bel crglr dvrlr ad verdi v bellikl dvri sistemi trtib etdi. D. . Mendeleyev dvri sistemdn mntiqi ntic xararaq bzi elementlrin kf edilcyini irlicdn xbr verdi. O, elementlri trafl izah edrk onlar rti olaraq ekabor (skandium), ekaalminium (qallium) v ekasilisium (germanium) adlandrd (eka elementin birinci analoqu- oxar kimi ildilir). Mendeleyev bu elementlrin atom ktllrini v bir sra fiziki xasslrini 4 qonu elementin xasslrin sasn myynldirmidir. Bu elementlrin hr onun salnda kf edildi v sonrak tcrbi tdqiqatlar nticsind myyn edildi ki, hmin elementlrin xasslri Mendeleyevin qabaqcadan syldiyi xasslrl eynidir.
  • 18 1875-ci ild fransa alimi Lekok de Buabodranqalliumu, 1879-cu ild isve alimi Nilsonskandiumu, 1886-c ild alman alimi K. Vinklergermaniumu kf etdi. Mendeleyev bu alimlri dvri qanunu sl tsdiq ednlr adlandrmdr. Dvri qanun tbitin sas qanunlarndan biridir. z hmiyytin gr bu qanunu Nyutonun cazib qanunu, Darvinin tkaml tlimi v A. Eynteynin nisbilik prinsipi il mqayis etmk olar. Mendeleyev z cdvlind elementlri dvrlr, qruplar v sralar zr yerldirmidir. Dvri sistemd 10 fiqi crgdn ibart 7 dvr vardr. Birinci dvrdn baqa qalan dvrlrin hams qlvi metalla balayb, tsirsiz qazla qurtarr. I, II v III dvrlr kiik, qalan dvrlr is byk dvrlr adlanr. Kiik dvrlr bir sradan (crgdn), byk dvrlr is ct v tk olmaqla iki sradan (crgdn) tkil olunmudur. V1 v VII dvrlrd iki lav sra ayraraq cdvlin aa hisssind yerldirmidir. Bu sralarn hr birind 14 element vardr v zlri d lantanoidlr (58-71) v aktinoidlr (90-103) adlanrlar. Dvri sistem 8 aquli qruplardan tkil olunmudur. Burada hr qrup sas v lav olmaqla yarmqruplara ayrlmdr. sas qruplar A qrupu, lav yarmqruplar is B qrupu adlandrlr. B qrup elementlri metallardan tkil olunmudur. Tsirsiz qazlar adlandrlan elementlr vvllr birlmlri alnmadna gr cdvld sfr qrupunda yerldirilmidir. Hazrda bu qazlarn bzilrinin birlmlri alnm v onlar VIII A qrupuna daxil edilmidir. Bir tarixi fakta nzr salaq. Hl tsirsiz qazn ilk kf olunan nmayndsi arqonun kfindn 11 il vvl, 1883-c ild z inqilabi hrktin gr tcridxanaya salnan rus inqilab alim N. Morozov tsirsiz qazlarn mvcud olmas bard qabaqcadan fikir sylmkl yana, htta nzri yolla onlarn atom ktllrini hesablam v dvri sistemd yerini d gstrmidir. Ancaq bu bard mtbuat 1905-ci ild Morozov azadla buraxldqdan sonra mlumat almdr. Qrupun nmrsi elementin oksigen gr ba valentini gstrir. Bzi elementlr bu chtdn mstsnalq gstrir. Ms, I qrupda yerln mis iki, qzl is valentli birlmlr ml gtirmk qabiliyytin malikdir. VII qrupda yerlmsin baxmayaraq flor hmi birlmlrd birvalentli olur. VIII qrup elementlrindn yalnz osmium v rutenium 8 valentli birlmlr ml gtirir v s. Elementlrin oksigen gr ba valenti qrupdan qrupa kedikc bir vahid artr. IVA, VA, VI A v VII A qrup elementlri hidrogenl uucu birlmlr ml gtirmk qabiliyytin malikdir. Bu birlmlrd elementlrin valentliyi qrupdan qrupa kedikc bir vahid azalr. Ms, CH4, NH3, H2O, HF v s.-d olduu kimidir. Elementlrin oksigen v hidrogen gr valentliklrinin cmi 8- brabrdir. Ms, azotun oksigen gr valenti 5, hidrogen gr is 3. A quplarda atom radiusu bydkc elementlrin metallq xasssi, soldan saa getdikc is qeyri-metallq xasssi artr (gclnir). Elementlrin dvri sistemd tutduu mvqe onlarn atomlarnn quruluu il laqdardr. Ms, elementin elektron tbqlrinin say hmin elementin yerldiyi dvrn nmrsin brabrdir. Odur ki, 2-ci dvr elementlrind elektronlar iki elektron
  • 19 tbqsind (K, L), 3-c dvr elementlrind elektronlar elektron tbqsind (K, L, M) paylanmdr. Atomlarn elektron buludlarnn quruluundan asl olaraq elementlri 4 aily blmk (ayrmaq) olur: s. p, d v f- elementlrin. Atomlarn s orbitallar elektronla tamamlanan elementlr s elementlr deyilir. Atomlarnn p orbitallar elektronla tamamlanan elementlr p elementlri deyilir. III AVIII A qrup elementlri p elementlridir. S v p elementlrind atomlarn xarici tbqlri elektronla dolur v hmin tbqlrd elektronlarn maksimum say elementin yerldiyi qrupun nmrsin brabr olur. Atomlarnn d orbitallar elektronla tamamlanan elementlr d elementlri deyilir. Dvri sistemin btn B qrupu elementlri d elementlridir. Atomlarnn f orbitallar elektronla tamamlanan elementlr is f elementlri deyilir. Bura lantanoidlr v aktinoidlr daxildir. d Elementlrind elektronlar xaricdn ikinci, f elementlrind is nc tbqy daxil olur. Mlumdur ki, elementin sra nmrsi atomun btn xasslrini ifad edn n mhm bir kmiyyti- nvnin ykn gstrir. Bu qanunauyunluq 1912-ci ild ingilis alimi Mozli trfindn tcrbi yolla sbut edilmidir. Mozli gstrmidir ki, Mendeleyev Ar v K, Te v , Co v Ni elementlrinin atom ktllrinin artmas sras il yerldirmsi prinsipini pozsa da onlarn xasslrinin dyimsini nzr alaraq yerldirilmsind dzgn hrkt etmidir. nki elementlrin btn xasslri onun nvsinin yk il myyn edilir. Buna sasn dvri qanunun masir trifi beldir: Elementlrin, elc d onlarn birlmlrinin forma v xasslri nvnin ykndn dvri srtd asldr. Element atomlarnn xasslrindki dvrilk onlarn llri (atom radiusu), ionlama enerjisi, elektrona qohumluq, elektromnfilik v oksidlm drcsi il xarakteriz olunur. 13. on v elektronaqohumluq enerjisi Atomun ls v atom radiusu atom nvsi il valent elektronu arasndak msafdir, hans ki, dvr zr soldan saa azalr, qruplar zr is yuxardan aa gldikc artr. onlama enerjisi normal atomdan elektronu qoparmaq n srf olunan enerji olub, Ev/atom v ya kC/mol il ifad olunur. A0 + J A+ + e- oxelektronlu atomlarda ionlama enerjisi J1 < J2< J3. ardcll il artr. Yni, ilk elektronun ayrlmasna n az enerji srf olunduu halda, nvbti elektronlarn qoparlmas n getdikc daha artq enerji srfi tlb olunur. onlama enerjisi dvrlrd soldan saa artr. Qruplarda is yuxardan aa azalr. Bu, lbttd atom radiusunun dyimsil izah edil bilr.
  • 20 Elektrona qohumluq normal atoma elektron birlrkn ayrlan enerjinin miqdar il xarakteriz olunur v eV/atom, A0 + e- A- + E Elektrona qohumluq dvrlr zr soldan saa artr, qruplar zr yuxardan aa is azalr. 14.Elektromnfilik. Elektromnfilik atomun zn elektron birldirmsi qabiliyyti olub, ilk df 1932-ci ild amerika alimi Polinq trfindn irli srlmdr. Elektromnfilik (X) ionlama enerjisi (J) il elektrona qohumluun (E) cmil xarakteriz olunur. X=1/2( J + E) Elektromnfilik dvrlrdn soldan saa artr, qruplarda is yuxardan aa azalr. Elektromnfilik metallarda 0,71,8, qeyri-metallarda 1,84,0 intervalnda dyiir. Elektromnfiliyi n byk olan element flordur. 15.Atom v ion radiuslar Atom radiusu- onun nvsindn n uzaqda olan elektrona qdr olan msafdir. Neytral atoma nisbtn ionun a/r byk, +is kiikdir. + >> 0 onlama enerjisi-neytral atomdan bir elektron qoparmaq n srf olunan enerjiy deyilir. Atoma elektron qohumluu neytral atoma bir elektron birlrkn ayrlan enerjiy deyilir. Elektromnfilik- atomun birlmlrd baqa element atomlarndan zn elektron (rabit elektronlarn) birldirmk qabiliyytin deyilir. A/ r N qrup A/r .N dir.
  • 21 elektron = 2 // neei EJ + KC/mol vahidi. Kiik dd olduu n 1-4 gtrlr. Yni Li=1 F=4 gtrlr 16.Kimyvi rabitnin nvlri Kimyvi rabit haqqnda tlim masir kimyann sas problemlrindn biridir. Bu tlimi bilmdn a) kimyvi rabitnin ml glmsini b) birlmnin fiziki-kimyvi xasslrini c) birlmnin quruluunu d) reaksiya qabiliyytini v s. anlamaq qeyri mmkndr. Kimyvi rabit atomlarn qarlql tsiri nticsind yaranr. Bu zaman ml gln molekullarn tbiti kimyvi rabitnin nvndn asl olur. nki kimyvi rabitnin ml glmsi sistemd qarlql tsird olan atomlarn potensial enerjisinin azalmas hesabna baa glir. Kimyvi rabit ml glrkn ayrlan enerji mlglm enerjisi, bu rabitnin qrlmasna tlb olunan enerji is paralanma enerjisi adlanr. Kimyvi rabitnin 2 sas tipi var: 1. Molekuldaxili kimyvi rabit 2. Molekullararas kimyvi rabit Molekuldaxili kimyvi rabit 3 nv blnr: 1. on rabitsi 2. Kovalent rabit 3. Metal rabitsi E E N qrup yuxardan aaya N dvr soldan saa
  • 22 17.on, kovalent v metallik rabitlr on rabitsi .on rabitsi elektromnfiliyin gr bir-birindn kskin frqlnn atomlar arasnda, yni aktiv metallarla aktiv qeyri-metallar arasnda ml glir. on rabitsinin mlglm mexanizmi 1916-c ild alman alimi V. Kosselin irli srdy heteropolyar nzriyy sasnda izah olunur. Bu nzriyyy gr ion rabitsi elektronun bir atomdan baqa atoma kediyi zaman yaranr v nticd hr iki atom qonu tsirsiz qazn davaml konfiqurasiyasn yaradr. Bel ki, xarici elektron tbqsi, elektron vern atom n zndn vvl, elektron qbul edn atom n is zndn sonra gln tsirsiz qazn elektron konfiqurasiyasna malik olur. Misal olaraq NaCl molekulunun ml glmsini nzrdn keirk: natrium v xlor atomlarnn quruluu aadak kimidir: Na +11 2,8,1 v Cl +17 2,8,7 Buradan aydn olur ki, natrium v xlor atomlar tamamlanmam energetik sviyyy malikdir. Bunlarn z energetik vziyytlrini tamamlamas n, natriumun 1 elektron vermsi 7 elektron almasndan daha asandr. Bununla laqdar olaraq, xlor atomunun 1 elektron qbul etmsi, 7 elektron vermsindn daha asandr. Deyilnlri sxematik olaraq aadak kimi yazmaq olar: Na e- = Na+ Na+112 8 1 1e- = + 11) 2 8 0 Cl + e- = Cl- Cl+17 2 8 7 + 1e-= 17 ) 2 88 Nticd natrium ionu xlor ionunu czb edir v NaCl molekulu ml glir. Na+ +Cl- = NaCl
  • 23 onlarn bir-birini czb etmsi yolu il ml gln birlmlr heteropolyar v yaxud ion birlmlri deyilir. Elektrostatik czbetm il ml gln ionlar arasndak kimyvi rabity elektrovalent v ya ion rabitsi deyilir. Kovalent rabit (kovalent-mumilmi demkdir). Kovalent rabit nzriyysinin d sasn ion rabitsind olduu kimi davaml 8-elektronlu tbqnin yaranmas tkil edir. Lakin burada ion rabitsindn frqli olaraq davaml elektron tbqsi yaranarkn elektron mbadilsi ba vermir, hr iki atom n eyni olan mumi ortaq elektronct yaranr. Kovalent rabit balca olaraq qeyri-metal atomlar arasnda yaranr. Bu atomlar eyni yaxud mxtlif elementlr mxsus ola bilr. Buna gr kovalent rabitni 2 tip ayrrlar: 1. Qeyri-polyar kovalent rabit (QPKR) 2. Polyar kovalent rabit QPKR-yaranmasnda eyni elmentin, PKR-nin yaranmasnda is mxtlif elementlrin atomlar itirak edir. Kossel gr H2, N2, Cl2, H2O, CH4 v s. molekullarn ml glm mexanizmi izah edilmir. Bu molekullarn mvcud olmasn saslandrmaq n amerika alimi C.Lyuis 1916-ci ild z nzriyysini irli srmdr. Onun bu nzriyysind rabitnin ml glmsinin sasn tsirsiz qazlarda olduu kimi 8 elektronlu (okted) tbqnin yaranmas tkil edir. Lakin Lyuis gr bu zaman, yni bel halda rabit, atomlar arasnda ml gln bir v ya bir ne elektron ct hesabna yaranr. Daha dorusu ion rabitsindn frqli olaraq davaml tbq yaranarkan elektron mbadilsi ba vermir, hr iki atom n eyni olan mumi ortaq elektron ct yaranr v bunun hesabna atomlar rabit saxlayr. Bunu xlor molekulunun ml glmsi misal sasnda izah edk. : Cl + Cl : : Cl : Cl : v ya Cl-Cl (Cl2) kiqat v qat rabitli atomlarda ortaq elektronlarn say 4 v 6 olur. : O + O : O : : O : v yaxud O=O (O2) : N + N : : NM M N: v ya N N (N2)
  • 24 Atomlarn arasndak rabitlrin say artdqca molekulun davamll artr. Eyni adl iki atoma mxsus olan ortaq elektron ct vasitsil ml glmi molekullara homopolyar (qeyri-polyar) v ya atom birlmlri deyilir. Ortaq elektron ct vasitsil ml gln kimyvi rabity kovalent v ya atom rabitsi deyilir. Qeyri-polyar rabitlrd elektron ct hr iki atoma eyni cr mnsub olur. Kovalent rabit mhkm olur, lakin bu tip birlmlri qzdrdqda paralanr. Kovalent rabit polyar xarakterd ola bilr. Bu zaman polyar rabitlrd elektron ct birlmni ml gtirn atomlardan birin daha ox meyl edir. Bu tip birlmlr HCI, H2O, HNO3 v s. misal gstrmk olar. HCI molekulunun mlglm mexanizmini aadak sxem il gstrmk olar: H + CI : = H : CI : Grndy kimi burada elektron ct xlor atomuna doru meyl edir. Myyn raitd polyar rabitlr ion rabitsin evril bilr, baqa szl, mumi olan elektron ct tamamil atomlardan birin ke bilr. Msln, hidrogen xloridin suda hll edilmsind olduu kimi. Elektron ctnn bir trf doru meyl gstrmsi, molekulda msbt v mnfi yklrin qeyri-simmetrik paylanmasna sbb olur. Bununla laqdar olaraq, molekulun bir qtbnd msbt, digrind is mnfi yklr olur. Bel molekullar polyar-dipol (msbt v mnfi qtblrdn ibart) adlanr. Qeyri-polyar molekulda elektrik yklri simmetrik paylanm olur. Buraya, yni bel molekullara H2, CI2, F2, N2, O2, CO2, CH4, C6H6 v s. aiddir. Kovalent rabit iki mexanizm zr ml glir: 1. Mbadil mexanizmi 2. Donor-akseptor mexanizmi Yuxarda qeyd olunan QPKR v PKR-lr mbadil mexanizmi zr yaranr. Donor-akseptor mexanizmi il ml gln birlmnin xarakter nmunsi kimi NH+ 4, BH 4, PH + 4 ionlarnn yaranmasn gstr bilrik. Rabit ml gtirrkn z elektron ctn vern atom (N, : ) donor, bu elektron ctn alan atom (+ , ) akseptor adlanr. Kovalent rabitnin bel nv donor-akseptor rabitsi (DAR) adlanr. DAR-nin tbitini Verner (alman, 1893) yrnmidir. Kovalent rabitnin xarakter xasslri aadaklardr: rabitnin uzunluu, rabit enerjisi, doymuluq, rabitnin istiqamtliliyi. Rabitnin uzunluu – atom nvlri arasndak msafdir. Rabit enerjisi rabitni qrmaq n srf olunan enerji miqdardr. Doymuluq atomun myyn sayda rabit ml gtir bilmk qabiliyytidir. Ms, H-1, C-4 v s. rabit ml gtirir. 3. Metal rabitsi. Metal rabitsi metallarda mvcud olan rabitdir. Bu tip rabit metallar v onlarn ml gtirdiklri xlitlr ( rintilr) n xarakterikdir.
  • Metal rabitsinin mvalent elektronlar nv tritirrk msbt ykl iona evrilirlmumilib elektron qaz edrk onlar birg saxlayrvalent elektronlarnn mumilmetalda btn kristal n mumi oldurabit yaradan qonu atomlar n mumi olur. Bu sbbdn metal rabitv istiqamtliliyi il kovalent rabitfrqlnir. Metallarn yksk elektrik keiriciliyi, istilik keirmsi, yksk rimi ks etdirilmsi xasslri metal rabitlaqlidir. Rabitnin istiqamtliliyi HCl molekulunun mitirak edir. Molekul xtti formadadr. Su molekulu CH4 molekulu tetraedrik formadadr. Atom orbitallarnn rtlm ( siqma) , (pi) v (delta) tipl – rabit-orbitallarn dz xnticsind ml glir: s-s, s – rabit orbitallarn yandan bird-d v s. – rabit d-d orbitallarn birml glir. 25 lglm mexanizmi txminn beldir. Metal atomlarnda rfindn zif czb olunduu n, atomlar onlar asanlqla t ykl iona evrilirlr. Atomlardan qopmu nisbtib elektron qaz klind kristal qfsinin msbt ionlar arasnda h saxlayr. Metal rabitsi kovalent rabity oxvalent elektronlarnn mumilmsi hesabna ml glir. Lakin valent elektronlar metalda btn kristal n mumi olduu halda, kovalent rabitlri birl lar n mumi olur. n metal rabitsi mhkmliliyi kovalent rabitdn k elektrik keiriciliyi, rim temperaturu, ri metal rabitsi il 18. v rabitlr tliliyi molekulun fza quruluunu myyl glmsind H-atomunun s, xlor atomunun bir p tti formadadr. Su molekulu bucaq, NH3formadadr. Atom orbitallarnn rtlmsi, istiqamti v simmetriyasndan asl olaraq rabit(delta) tiplr blnr. orbitallarn dz xtt boyunca atom nvs, s-p, p-p, p-d v s. orbitallarn yandan bir-birini rtmsi nticsind d orbitallarn bir-birini zn mxsus formada rtm dir. Metal atomlarnda u n, atomlar onlar asanlqla tn srbst elektronlar t ionlar arasnda hrkt oxayr. Hr iki rabit lir. Lakin valent elektronlar ri birlmlrd yalnz yyn edir. atomunun s, xlor atomunun bir p-orbital 3 molekulu piramida, simmetriyasndan asl olaraq rabitlr lrini birldirilmsi ml glir: p-p, p-d, xsus formada rtmsi saysind
  • 26 19.Hidrogen v donor-akseptor rabitlri. Hidrogen rabitsi bir birlmnin H- atomu il digr birlmnin elektronmnfiliyi byk olan atomu arasnda yaranr. nqt il gstrilir: H-F + HF + H-FH-F Bu rabit iki eyni, yaxud mxtlif molekullar arasnda elc d bir molekul daxilind ba ver bilr. Bu sbbdn iki tip blnr: 1. Molekullararas HR: HO: + H O: + H O: + H O: HO:HO: H H H H H H O H-O O. HO CH3-C + CCH3 CH3C CCH3 O-H O OH. O 2. Molekuldaxili HR: O H N C O O ; H O H O
  • 27 C CH H O Maddlr 4 aqreqat halda olur: brk, maye, qaz v plazma. Brk madd kristal v amorf olur. Kristal maddlr myyn hndsi formaya v anizatrop xasslr ( mexaniki, elektrik, optiki) v rim , qaynama temperaturuna, amorf maddlr is bu xasslr malik deyil v xsusi zlly qadirdirlr.( Ms., , rezin, yapqan, kanifol, plastik ktllr, mum v sair.). Kristal qfsin (KQ) 4 tipi var: 1) on KQ 2) Atom KQ 3) Molekul KQ 4) Metal KQ 1. KQ-in knclrind ionlar olur. Ms., ksr qeyri-zvi birlmlr , qlvi, qlvi-torpaq metallarn hallogenidlri v s. 2. AKQ-n knclrind atomlar olur. Ms., B, almaz, Si, Ge, Sn, Pb, AlN, Zn v s. Atomlar arasnda kovalent rabit mvcuddur. 3. MKQ-in knclrind molekullar olur. Ms., J2, buz, S8, P4, tsisiz qazlar, H2,N2, HCl, CO2, naftalin. Molekullar arasnda Van-der- Vaals qvvlri mvcuddur. 4. MKQ-in knclrind nvb il metal atomu v ion olur, aralarnda srbst elektronlar delokallam rabit yaradr. Kristallama raitindn asl olaraq eyni madd qurulu v formas mxtlif olan kristallar ml gtirir.Bu hadis- polimorfizm , maddlr-polimorfmaddlr adlanr: CaCO3, SiO2 , Al2O3, NH4NO3 v s. Mxtlif maddnin eyni qurulu v formaya malik kristal ml gtirmsi hadissi- izomorfizm , maddlr- izomorf maddlr adlanr: KAl(SO4)2 12 H2O v KCr(SO4)2 12 H2O ; BaSO4 v RaSO4 ; MgCO3 v ZnCO3
  • Kovalent rabitnin mlv p d itirak edir. Bel gman etmolar. Lakin tcrb gstrir ki, onlar eyadlanr. Demli hibridlm -orbitallarn ml glmsi prosesidir. Alnan orbitallar Valent orbitallarn hibridlmisalnda nzrdn keirk. 1. BeCl2. Be4 -un elektron konfiqurasiyas. a) Normal hal: 1s2 2sb) Hycanlanm hal: 1s s v p elektronlar arasnda hibridl Bel hibrid vziyytindgtirmlidir. 2. BCl3 B1 -un elektron konfiqurasiyas a) Normal hal: 1s2 2s b) Hycanlanm hal: 1sB atomunun hibridlm s + p orbitallar p orbitallar 28 20.Orbitallarn hibridlmsi. l glmsind mxtlif vziyytlrd olan elektronlar mgman etmk olar ki, bu rabitlr qiymrir ki, onlar eyni qiymtlidir. Bu hadis – mxtlif orbitallardan eyni enerji vsi prosesidir. Alnan orbitallar hibrid orbitallar Valent orbitallarn hibridlmsinin BeCl2, BCl3, CH4 molekullarnn un elektron konfiqurasiyas. 2s2 2p0 hal: 1s2 2s1 001 222 zyx ppp p elektronlar arasnda hibridlm hycanlanm halda ba tind Be, iki Cl atomu il birlrk BeCl un elektron konfiqurasiyas 2s2 001 222 zyx ppp hal: 1s2 2s1 011 222 zyx ppp msind bir s v iki p elektron itirak edir. Hibridlm sp- hibridl iki sp hibrid orbital Hibridlm sp2 hibridlm s-p2 hibrid orbital olan elektronlar ms., s tc bir-birindn frqli hibridlm hadissi lif orbitallardan eyni enerji v formaya malik hibrid orbitallar adlanr. molekullarnn ml glmsi halda ba verir. k BeCl2 molekulunu ml tirak edir. hibridlm iki sp hibrid orbital
  • Bu hibrid orbitallar Cl atom il 3. CH4 C6 -nun elektron konfiqurasiyas a) Normal hal: 1s2 2s b) Hycanlanm hal: 1s C atomunun hibridl C atomu bel hibrid vml gtirir. hibridlm s-p-p-p orbitallar 29 Bu hibrid orbitallar Cl atom il BCl3 molekulunu ml nun elektron konfiqurasiyas 2s2 2p2 hal: 1s2 2s1 111 222 zyx ppp C atomunun hibridlmsind bir s v p elektronlar i hibrid vziyytind H atomu il birl sp3 hibridlm drd sp3 hibrid orbitallar gtirir. elektronlar itirak edir. rk CH4 molekulunu
  • 30 21.Reaksiyann srti v ona tsir edn amillr Kimyvi reaksiyalarn baa atmas n srf ediln vaxt mxtlifdir. Msln, neytrallama v partlayla gedn reaksiyalar – ani, sink parasnn duru xlorid turusunda hll olmas bir ne dqiq, dmirin nm havada paslanmas bir ne gn rzind baa atr. Digr trfdn kmr, kkrd v ya fosfor havada, yaxud saf oksigend yandqda eyni maddlr oksidlr ml glir. Lakin, reaksiya oksigen mhitind daha srtl gedir. Demli, kimyvi reaksiyalarn srti raitdn asl olaraq mxtlif olur. Reaksiyalarn srtindn v mexanizmindn bhs edn tlim kimyvi kinetika deyilir. Kimyvi kinetika homogen v heterogen sistemlrd yrnilir. Homogen reaksiyalarn sas xsusiyyti odur ki, reaksiya sistemin btn hcmind gedir. Misal olaraq qazlar v mayelr arasnda gedn reaksiyalar gstrmk olar. Heterogen reaksiyalar yni qarlql tsird olan maddlr mxtlif aqreqat halnda olduqda grn biln fazalar srhddind gedir. Turu il metal arasnda gedn reaksiyalar yalnz sthd ba verdiyi n heterogen proses aiddir. Kimyada mhdud hcmd gtrlm madd v ya maddlr qarna sistem deyilir. Sistem bircinsli olduqda homogen ( eyni fazal), mxtlif cinsli olduqda heterogen ( mxtlif fazal) olur. Heterogen sistemin grnn sthd bir-birindn ayrlan trkib hisslrin faza deyilir. Buzun rimsi prosesind sistem brk v maye olmaqla iki fazadan ibartdir: Homogen reaksiyalar sistemin btn hcmind, heterogen reaksiyalar is fazalar srhddind getdiyi n onlarn srtlrinin tyin olunmas da mxtlifdir. Homogen reaksiyalarn srti vahid zamanda sistemin vahid hcmind reaksiyaya daxil olan v ya reaksiya zaman alnan maddnin miqdar il llr. Heterogen reaksiyann srti is vahid zamanda sistemin brk fazasnn vahid sthind reaksiyaya daxil olan v ya reaksiyadan alnan maddlrin miqdar il tyin edilir. Brk cismin sth sahsini lmk hmi mmkn olmadndan, bzn heterogen reaksiyann srti brk fazann vahid ktlsin aid edilir. 22.Homogen v heterogen reaksiyalarn srti. Homogen reaksiyann srtini: Vhomogen, heterogen reaksiyann srtini Vheterogen, reaksiya zaman alnan madd mollarnn sayn n, sistemin hcmi V, zaman t, faza sthinin sahsi s, dyiilm frqini il iar etsk n 2n= 1n ; 12 ttt = olduqda hr iki reaksiyann srtini riyazi olaraq bel ifad etmk olar; C homogen olar. t
  • 31 Sonuncu tnliy sasn reaksiyalarn srtin aadak trifi vermk olar: Homogen reaksiyann srti reaksiyaya daxil olan v ya reaksiyadan alnan maddlrdn birinin qatlnn vahid zamanda dyiilmsi il llr. Heterogen reaksiyalarda is brk maddlrin qatl czi dyidiyindn srt dsturunda onlarn qatl nzralnmr. C+O2=CO2 heterogen reaksiyasnda V=k Reaksiyann srtn bir sra amillr tsir gstrir. Msln,qatlq, temperatur v katalizator. 23. Qatln reaksiya srtin tsir Tcrblr gstrir ki, hr hans iki madd qarlql tsird olduqda, reaksiyann getmsi n onlarn molekullar bir-biri il toqqumaldr. Toqqumalarn say artdqca reaksiya srtlnir. Demli, qarlql tsird olan maddlrin qatlqlarnn artmasndan asl olaraq effektiv toqqumalarn say artr, bu is reaksiyann srtlnmsin sbb olur. Bu asll ilk df bir-birindn asl olmayaraq Norve alimi Quldberq v Vaage 1867-ci ild mahid etmi v kimyvi kinetikann sas qanunu olan ktllrin tsiri qanununu kf etmilr: Kimyvi reaksiyann srti reaksiyaya daxil olan maddlrin qatl il dz mtnasibdir. A + B = C + D Qanunu bu tnliy ttbiq etsk yazrq: k [A] [B] v ya k CACB Burada k-mtnasiblik msal, yaxud srt sabitidir.[A] v[B] is A v B maddlrinin qatldr. Konkret misallarda yazaq: H2+ J2 2HJ k [ H2] [J2]; k CH 2 CJ 2 yaxud: 2 NO + Cl2= 2 NOCl V k [NO]2 [Cl2]; k C 2NO C CL 2
  • 32 24.Temperaturun reaksiya srtin tsiri Reaksiya srtinin temperaturdan aslln ilk df Holland alimi Vant – Hoff 1874-c ild mahid etmi v aadak qaydan irli srmdr: Temperatur hr 100 C artdqda reaksiyann srti 2-4 df artr. Qanunun riyazi ifadsi beldir; t2-t1 10 t 2 t 1 Burada t 1 v t 2 reaksiyann balanc v son temperaturlarna mvafiq srtlridir. temperatur msaldr. Qanunun qrafiki ifadsi: V. Hoffqaydas ancaq endotermik proseslr n zndoruldur. Reaksiyann srtinin temperaturdan asll S.Arreniusun aktivlm nzriyysi il izah olunur. Nzriyyy gr reaksiyaya ancaq aktiv molekullar daxil olur. Vant-Hoff dsturu reaksiya srtinin temperaturdan asl ln txmni myyn edir. Bu asll dqiq kildmyyn etmk n Arrenius dsturundan istifad edilir. K=A e Burada, k-srr msal, A-tezlik, e-onluq loqarifmann sas, EF-fallama enerjisi. V1 v2 V3 t1 t2 t3
  • 33 25.Katalizatorun reaksiya srtin tsiri Katalizator reaksiyann srtini dyin, sonda he bir kimyvi dyiikliy uramayan maddlr deyilir. Katalizatorlar msbt v mnfi tiplr blnr. Msbt katalizator reaksiyann srtini artrr, mnfi katalizator is reaksiyann srtini azaldr. Mnfi katalizatorlara hminin ingibitorlar da deyilir. Katalizatorlarn itirak il gedn reaksiyalar katalitik reaksiyalar, katalizatorlarn itirak il reaksiya srtinin dyimsi prosesi is kataliz adlanr. Katalizin 2 nv var: 1. Homogen kataliz. 2. Heterogen kataliz. Homogen katalizd reaksiyaya girn maddlr v katalizator eyni fazal sistem ml gtirir, baqa szl desk, eyni aqreqat halnda olur. Ms: 2SO2 +O2 NO 2SO3 2CO2 +O2 :BUXARSU CO2 2KClO3 2MnO 2KCl + 3O2 2H2O2 .duzm u 2H2O + O2 Heterogen katalizd reaksiyaya girn maddlrl katalizator eynifazal sistem ml gtirmir. Adtn maddlr qaz, yaxud maye halda olarsa, katalizator brk halda olur. pt N2 + 3H2 2NH3 2H2O2 2, yaxudMnOC 2H2O +O2 2H2SO3 + O2 NO 2H2SO4 2SO2 +O2 52OV 2SO3 Katalizatorun tsir mexanizmi beldir. A + B K AB A + K AK AK + B AB + K .
  • 34 D KT 26.Kimyvi tarazlq. Le-atelye prinsipi. Kimyvi tarazlq.- Dzn v trsin (ksin) gedn reaksiyalarn srtinin bir-birin brabr olduu ana deyilir. Reaksiya balayan anda dzn gedn reaksiyann srti ox olur v reaksiya maddlrinin (mhsullarn) alnma istiqamtd srtlnir (v1). Zaman kedikdn sonra alnan maddlr z aralarnda yenidn reaksiyaya girrk reaksiyan ks istiqamtd (v2) ynldir v2>v1 olur. Myyn zamandan sonra hr iki srt bir-birin bhart olur v1=v2. Bu halda kimyvi tarazlq deyilir. Ktllrin tsiri qanunu ttbiq etmkl bunlar bel ifad etmk olar. qDdCnBmA ++ Bu reaksiya n kimyvi tarazl tapaq [ ] [ ] [ ] [ ][ ] [ ] [ ] [ ] [ ] [ ][ ] [ ] [ ] [ ][ ] [ ]nm qd TTnm qd qdnm qdnm BA DCKK K K BA DC K K DCKBAK vvDCKvBAKv == = = === 2 1 2 1 21 212211 ; Kimyvi tarazlq qaz v maye fazalarnda zn doruldur. Brk halda reaksiya reagentlrind tarazlq ba vermir. Kimyvi tarazln yerdyim rtlri. Bu qanunauyunluq Le-Sartlye prinsipind myynldirilir. Tarazlqda olan sistem hr hans xarici amil (T,P,C) tsir etdikd tarazlq hmin tsiri azaldan istiqamtd yerini dyiir. 27.Dnn v dnmyn reaksiyalar. Kimyvi reaksiyalar dnn v dnmyn olmaqla iki qrupa blnr. Yalnz bir istiqamtd gedn reaksiyalara dnmyn v ya axra qdr gedn reaksiyalar deyilir. Dnmyn reaksiyalar zaman qaz halnda , knt halnda v az dissosiasiya edn madd alnmaldr. Mg + H2SO4 MgSO4 + H2 BaCl2 + Na2SO4 BaSO4 + 2NaCl NaOH + HCl = NaCl + H2O Na2CO3 + 2 HCl = 2 NaCl + CO2+ H2O V1 V2
  • 35 Kimyvi reaksiyalarn ksriyyti dnndir, bu zaman reaksiyann son mhsulu paralanaraq ilkin maddlri ml gtirir. H2 + J2 = 2HJ 2HJ = H2 + J2 H2 + J2 2HJ Dnn prosesd dzn v trsin gedn reaksiyalarn srtlrinin brabrldiyi hala kimyvi tarazlq deyilir. Ktllrin tsiri qanununa sasn hr iki reaksiyann srti bel ifad olunur. V1 = K1 [H2] [J2] V2 = K2 [HJ]2 Tarazlq halnda V1=V2 olduundan yaza bilrik: K1 [H2] [J2] = K2 [HJ]2 [ ][ ] [ ] KK K JH HJ== 2 1 22 2 K- myyn temperaturda sabit olan iki kmiyytin nisbtini vz edir v tarazlq sabiti adlanr. Xarici rait dyidikd sistemin tarazlq hal pozulur. Xarici rait dedikd, temperatur, tzyiq v qatlq nzrd tutulur. Bunlardan biri dyidikd tarazlq pozulur v reaksiyada itirak edn maddlrin qatl yeni tarazlq hal yaranana qdr dyiir. Sistemin bir tarazlq halndan baqasna kemsin tarazlq yerdyimsi deyilir. Tarazln xarici raitdn asll 1884-c ild fransz alimi A.Le-atelye trfindn myyn edilmidir. Bu asllq Le-atelye prinsipi adlanr v bel ifad olunur. Sistem tarazlqda olduqda, xarici raiti myyn edn kmiyytlrdn birini dyidikd, sistemin tarazl hmin raitin tsir effektinin azalmas istiqamtind z yerini dyiir. 3 H2 + N2 NH3 N2 v H2 qatln yaxud tzyiqini artrsaq tarazlq NH3-n alnmas istiqamtin ynlckdir. gr tarazlq sabiti mhlulda maddnin ionlamasn xarakteriz edirs, bu halda o, ionlama , yaxud dissosiasiya sabiti adlanar. CH3COOH CH3COO- + H+ K= [H+][CH3COO] [CH3COOH]
  • 36 28. Temperaturun tarazla tsiri. Temperaturun tarazla tsiri. Temperaturun artrlmas kimyvi tarazl temperaturun az olmas istiqamtind, yni endotermik reaksiya istiqamtind ynldilmsin sbb olur. ksin temperaturun azaldlmas ekzotermik (+Q-H) istiqamtd kimyvi tarazln yerdyimsin sbb olur. Msln, 2SO2 + O2= 2SO3 =-Q Reaksiya ekzotermik olduundan temperatur artdqda tarazlq sola, temperatur azaldqda is tarazlq saa ynlir. 29. Tzyiqin tarazla tsiri. Tzyiqin tarazla tsiri. Tarazlqda olan sistemd tzyiqin artrlmas, tarazl tzyiqin az olan (hcmin az olan) istiqamtd yerdyimsin sbb olur. Hr iki trfd hcm eyni olarsa tzyiqin artrlmas v azaldlmas tarazla tsir etmir. Katalizatorun tarazla tsiri. Tarazlqda olan sistem katalizator tsir etmir. Daha dorusu tarazl n saa, nd ki sola ynldir. Yalnz onun tez yaranmasna sbb olur. QNHHN ++ 322 23 Tarazlq sistemind temperaturun artrlmas tarazl sola, temperaturun azaldlmas saa ynldir. Tzyiqin artrlmas saa, N2v H2-in qatlnn artrlmas saa, NH3-n qatlnn artrlmas tarazl sola ynldir. 30. Dispers sistemlr.Mhlullar. Bir maddnin kiik hissciklr klind digr madd mhitind paylanmasndan alnan sistem dispers sistem adlanr. Paylanan madd dispers faza, mhit is dispers mhit hesab olunur. Hissciklrin lsndn asl olaraq dispers sistemlr 3 qrupa blnr : 1. Kobud dispers sistemlr. Hissciklrin ls 100 nm-dn (nanometr) v ya 1 mk-dan (mikron) byk olur. ( 1 nm = 10-9 m = 10-7 sm ; 1 mk = 10-4 sm ). Hissciklr adi gzl grnr. Suspenziya v emulsiya buna misal ola bilr. Bel sistem davamsz olur. Mhit maye, paylanm hissciklr hll olmayan brk maddlr olduqda sistem – suspenziya adlanr. Ms. bulanq su. Mhlul sakit halda olduqda, onda hll olan hissciklr sxlndan asl olaraq , ya knt halnda, ya da mhlulun sthind ayrlr. Mhit v paylanm hissciklr maye olduqda, bel sistem emulsiya adlanr. Ms. sd v onun trkibind olan ya. Sd saxlandqda trkibind olan ya qaymaq klind st hissd ayrlr.
  • 37 2. nc dispers sistemlr. Hissciklrin ls 1 100 nm arasnda dyiir. Bel dispers sistem kolloid mhlul v zol adlanr. Jelatin, kisel, yumurtann suda mhlulu v s. kolloid mhlula misal ola bilr. Hissciklr ancaq mikroskopla grnr. 3. Mhlullar. Hissciklrin ls 1 nm-dn kiik olur, htta mikroskopla da grmk mmkn olmur. Mhlullar hlledici v hll olan maddlrdn ibart olan bircinsli sistemdir. Baqa trif d vermk olar : mhlullar iki v daha artq komponentdn v onlarn qarlql tsir mhsullarndan ibart olan homogen sistemdir. Ms. sulfat turusunun suda mhlulunda su ( hlledici), sulfat turusu v hidratlam H+ , HS04 -, S042- ionlar olur. Mhlullar aqreqat halna gr 3 qrupa blnr : qaz, maye v brk mhlullar. Bu halda hlledici – miqdar ox olan maddlr hesab edilir. Hava qaz mhlulunun n bariz nmunsidir. Havada azot qaznn miqdar daha ox (78%) olduundan, o – hlledici , digr qazlar is ( O2, C02, Ar v s. ) hll olan maddlrdir. Tbii sular, qan, limfa, hceyrlraras mhlullar v s. bir szl hlledicisi su olan mhlullar – maye mhlullar hesab edilir. Brk mhlullara rintilri, dmir pullar, tbii minerallar v s. misal gstr bilrik. Maddlrin hllolma qabiliyyti, hlledicinin myyn miqdarnda hllolma drcsindn asl olub, 3 qrupa blnr : a. Yax hll olanlar – adi temperaturda 100 qr suda 10 qr-adk madd hll olarsa b. Pis hll olanlar – 100 qr suda 1 qr-adk madd hll olarsa c. Praktiki hll olmayanlar – 100 qr suda 0,01 qr-a qdr madd hll olarsa mumiyytl praktiki olaraq suda hll olmayan madd yoxdur. MADDLRN HLL OLMASI V HLLOLMANIN TEMPERATURDAN ASILILII Maddlrin suda hll olmas ilk nvbd onun trkibindn v quruluundan asldr. Myyn edilmidir ki, oxar oxarda hll olur. Ms. Qeyri-polyar v az polyar hllediclrd el birlmlr yax hll olur ki, onlarn molekullar qeyri-polyar v ya az polyar olsun. Polyarl ox olan maddlr ( su, qeyri-zvi duzlar v s.) bel hlledicilrd hll olmur. ksin, polyarl ox olan hlledicilrd su, spirt, maye ammonyak v s. – polyar, yaxud ion tipli maddlr yax, qeyri-polyar maddlr is pis hllolur. Temperatur bu v ya digr drcd hllolmaya tsir edir. Temperatur artdqca bir sra brk maddlrin, ms. K, Pb, hminin ammonium nitrat duzlarnn hllolma qabiliyyti artr, bzi birlmlrd is temperatur hll olmaya az tsir gstrir. Ms. 00C-d 100 qr suda 35,6 q NaCl hll olduu halda, 1000C-d bu miqdlar
  • 38 cmi 3,5 q artr. Temperatur Li-sulfat v Ca-aseta-tn hll olmasna htta mnfi tsir gstrir. Kristallhidratlarn hllolmaqabiliy-yti myyn temperatura qdr artdqdan sonra azalar. Bu, onlarn aa hidrat-lam vziyyt kemsil izah olunur. Mayelrdn etil spirti, aseton, sirk turusu, nitrat, xlorid, sulfat turulur suda istniln nisbtd hll olur. Bzn hllolma zaman mhlulun mumi hcmi azalr. Ms. 500 ml su il 500 ml spirtin qarndan 1000 ml yox , 965 ml mhlul alnr. lbtt bu, molekullar arasnda hidrogen rabitsinin yaranmas il laqdardr. (Mendeleevin doktorluq ii bundan bhs edir ). Qazlarn suda hllolma qabiliyyti d mxtlifdir Ms. Normal raitd 1 l suda 21,7 ml H2, 23,5 ml N2, 49 ml 02, 80 ml S02, 500 ml HCl, 1300 ml NH3 hll olur. Bir qayda olaraq temperatur artdqca qazlarn suda hll olmas azalr. Qazlarn mayelrd hll olmasnn tzyiqdn asll 1803-c ild Henri trfindn myyn edilmi v Henri qanunu il ifad edilir :Sabit temperaturda qazlarn mayelrd hllolma qabiliyyti, onun mhlul zrindki tzyiqi il dz mtnasibdir.Bu qanun hllolma qabiliyyti az olan v hlledici il reaksiyaya girmyn qazlara amil edilir. Qanunun riyazi ifadsi beldir : C = K P Burada : C qazn mhluldak qatl, P- qazn tzyiqi, K- mtnasiblik msal olub, Henri msal da adlanr. Qaz qarnn hllolmas zaman, tzyiq parsial tzyiq ifadsil vz olunur. Bunu Dalton yrndiyindn qanun Henri-Dalton qanunu adlanr. Parsial tzyiq qaz qarnda hr bir qazn tklikd gstrdiyi tzyiqdir. Mlumdur ki, havada txminn 20% 02, 80% N2 vardr. Demli havada onlarn parsial tzyiqi 0,2 v 0,8 atm. olacaqdr : 1. 20 1. 80 P (02) = ——– = 0,2 atm. P(N2) = ——— = 0,8 atm. 100 100 MHLULLAR HAQQINDA NZRYYLR Mhlullar haqqnda 3 nzriyy mvcuddur : 1. Fiziki nzriyy 2. Kimyvi nzriyy 3 Fiziki-kimyvi nzriyy Fiziki nzriyy Vant-Hoff v S. Arrenius trfindn 1887-ci ild irli srlmdr. Nzriyyd hll olan madd hissciklril hlledici arasnda qarlql tsir inkar edilir, nzr alnmr. Baqa szl desk, fiziki nzriyy mhlullara maddlrin mexaniki qar kimi baxrd. Hmin il D. Mendeleyev mhlullarn kimyvi nzriyysinihidrat nzriyysini irli srr. Bu nzriyyy gr mhlul hll olan madd hissciklri
  • 39 il hlledici arasnda qarlql tsirdn ml gln sistemdir. Alnan birlmni alim – solvatlar adladrmdr, Hlledici su olarsa birlmlr hidratlar adlanr. Bu birlmlr ancaq mhlulda mvcuddurlar : Na+(H20)6 , S042- (H20)6, Ca 2+( H20)6, Fe2+ (H20)6 v s. Bzi maddlr suda hll edildikd, yaxud buxarlaqdrldqda hlledici molekullar hll olan maddlrin trkibind qalr. Bel maddlr kristalhidratlar adlanr : CuS04. 5H20, CaCl2 . 6H20, MnCl2. 4H20, NiS04 . 7H20, ZnS04. 7H20 Bu nzriyylrin hr biri ayr-ayr qrup birlmlr ttbiq edil bilr. Ms. fiziki nzriyy – ideal mhlullar n, kimyvi nzriyy is ion qurululu v polyar maddlrin mhlullar n dorudur. deal qazlarda olduu kimi ideal mhlullarda da ayr-ayr komponentlr arasnda qarlql tsir qvvsi nzr alnmr. Bu mhlullarda istilik effekti yaranmr. Misal olaraq maye karbohidrogenlr qarndan ibart olan benzini, kerosini, benzol- toluol qarn v s. gstrmk olar. Hazrda mhlullara fiziki-kimyvi sistem kimi baxlr. Bu nzriyynin mlliflri Kablukov v Kistyakovskidir. 31.Mhlullarn qatlnn ifadsi Hlledici v ya mhlulun myyn miqdarnda hll olan madd miqdarna mhlulun qatl deyilir. Hll olan maddnin miqdarna gr mhlullar doymam, doymu v ifrat doymu mhlullara blnr. Sabit temperaturda hlledicinin myyn miqdarnda hll olmu maddnin artq miqdar hll olursa, bel mhlul doymam mhlul, maddnin artq miqdar hll olmursa is doymu mhlul adlanr. Maddlrin, otaq temperaturundan yksk temperaturda hazrlanm mhlulunu soyutduqda ifrat doymu mhlul alnr.Soyutma prosesi el aparlmaldr ki, mhlulda kristallama ba vermsin. frat doymu mhlullarda hll olmu maddnin miqdar doymu mhluldakndan ox olur. Bel mhlul davamsz olur v azacq titryidn, yaxud mhlula az miqdarda salnm kristall hissciyin tsirindn kristallama prosesi ba verir. frat doymu mhlulu rus alimi Lovits yrnmidir. Mhlulun qatln dqiq ifad etmk n aadak 5 suldan istifad edilir : 1. Faizli qatlq v ya faizli mhlul mhlulun 100 qramnda hll olmu maddnin qramlarla miqdardr. Aadak dturla ifad olunur : m C% = ——- . 100% m 1 burada , m hll olan maddnin, m1 mhlulun ktlsidir.
  • 40 m1 = V olduundan yazarq: m C% = ——- 100 V Burada, – mhlulun sxl, V – mhlulun hcmidir. 2. Molyar qatlq v ya molyar mhlul mhlulun 1 litrind hll olan maddnin mol say il ifad olunur. Aadak dsturla hesablanr n CM = —— V Burada, n hll olan madd mollarnn say, V mhlulun hcmidir m m n = —— olduundan, CM = ——- olar. M MV Burada , M hll olan maddnin molyar ktlsi, m onun ktlsidir. Mhlulun hcmi millilitrl verilrs, molyar qatlq aadak dsturla hesablanr: m . 1000 CM = ————– M V Molyar mhlul hazrlamaq n maddnin 1 molunun ktlsini (M) bilmk lazmdr. Ms. 1 mol NaHC03n ktlsi 84 qramdr. Bu miqdar suda hll edilir v zrin 1litr oluncayadk su lav edlir. Bel mhlulun qatl 1molyardr 1M. 3. Normal qatlq v ya normal mhlul – Mhlulun 1 litrind hll olmu maddnin qram ekvivalentlrl miqdardr. Aadak dsturla hesablanr m CN = —— E V
  • 41 Mhlulun hcmi ml l verilrs, onda : CN = olar. Burada , m hll olan maddnin ktlsi, E maddnin qram ekvivalenti, V mhlulun hcmidir. Normal mhlul hazrlamaq n maddnin 1 molunun ekvivalentini birlmk lazmdr. saslarn qram ekvivalenti onlarn molyar ktlsinin , sasn trkbind olan 0H- qruplarnn sayna blnmsindn alnan kmiyyt brabrdir 74 E ( Ca (0H)2 ) = —— = 37 q 2 Turularn qram ekvivalenti onlarn molyar ktlsinin turunun saslna (yaxud H- atomlarnn sayn) blnmsindn alnan kmiyyt brabrdir. 98 E (H2S04 ) = ——– = 49 q 2 Duzlarn qram ekvivalenti onlarn molyar ktlsinin duzun tkibind olan metal atomlarnn saynn metaln valentin vurma hasilin blnmsindn alnan kmiyyt brabrdir 342 E ( Al2(S04)3 ) = ——- = 57 q 2.3 4. Molyal qatlq v ya molyal mhlul – hlledicinin 1000 qramnda hll olan maddnin mollarnn say il ifad olunur v riyazi olaraq bel gstrilir m . 1000 Cm = ———— M V Burada , m – hll olan maddnin , m 1 – hlledicinin ktlsi, M hll olan maddnin molyar ktlsidir. Molya mhlulun hazrlanmasnda temperatur nzr alnmr. 1000 qram hlledicid 1 mol madd hllolursa, demli, hmin mhlulu 1 molyal mhluldur, mol / kq il ifad olunur. 5. Titrli qatlq v ya titrli mhlul – mhlulun 1 ml-d hll olmu maddnin qramlarla miqdarn gstrir v aadak formulla ifad edilir m CN . E T = ———— = ———-
  • 42 1000 1000 Burada, T mhlulun titri, m – 1000 ml mhlulda hll olmu maddnin ktlsi, CN – mhlulun normal qatl, E hll olmu maddnin ekvivalentidir. Mhlulun normal qatl v maddnin ekvivalenti mlum olarsa, mhlulun 1ml-d olan maddnin miqdarn, baqa szl desk, mhlulun titrini hesablamaq olar. 32. Raulun I v II qanunlar. Hlledici il olan madd hiss-in ks istiqamti nticsind 1-1-d brabr paylanmasna diffuziya deyilir. Hlledici il hll olan madd arasnda yarmkeici prd qoyularsa bu zaman bir trfli diffuziya ba verr. Bel ki, yarmkeici prddn hlledici ker hll olan madd is kemz. Bu hadis osmos hadissi adlanr. Bu zaman yaranan tzyiq osmos tzyiqi deyilir. Qazn tzyiqi il osmos tzyiqi arasndak oxarlq Vant Hoff qanunu il ifad olunur Eyni temperaturda hll olmu madd qaz halna keirilrs, onun hcmi mhlulun hcmin atdqda qazn tzyiqi qiymtc mhlulun osmos tzyiqin brabr olur. RTV nPosm = v ya CRTPosm = Mhluln buxar tzyiqi. Raulun I qanunu. Qapal qabda maye buxarlanarkn onun yenidn mayey evrilmsi ba verir. Bu zaman maye zrindki buxara doymu buxar deyilir. Fransz alimi F. Raul uucu olmayan q/elektrolitlrin buxar tzyiqini yrnrkn I qanunu vermidir Hlledicinin mhlul zrindki buxar tzyiqinin nisbi azalmas hll olan maddnin mol saynn mhlulda olan mollarn mumi sayna olan nisbtin brabrdir. nN n p p += 0 ox duru mhlulda onda N n p p= 0 N npp 0= burada n hll olan maddnin mol say, N hlledicinin mol say, p0 saf hlledicinin buxar tzyiqi, p – buxar tzyiqinin azalmasn gstrir. Mhlulun donma v qaynama temperaturu. Raulun II qanunu. Hlledici il mhlulun donma v qaynama tem-u mxtlifdir. Bel ki, mhlul saf hllediciy nisbtn aa tem-da donur, yuxar tem-da qaynayr. Maddnin eyni vaxtda hm maye hm d brk halda mvcud olduu tem-a donma tem-u deyilir. Mhlulun donmasn v qaynamasn yrnrkn Raul II qanunu vermidir Donma temperaturunun azalmas, qaynama temperaturunun artmas mhlulun molyar qatl il dz mtnasibdir. NNn +
  • 43 ECtKCt qaydon == E ebuloskopik K krioskopik sabitlrdir C molyar qatlqdr. 33. Vant-Hoff qanunu. Qazlarda olduu kimi ox duru mhlullarda da hll olan madd hissciklri xaotik hrktddir. Qat mhlula su, yaxud duru mhlul lav edilrs, hll olan madd hissciklri qat mhluldan suya, su hissciklri is duru mhluldan – qat mhlula keckdik. Bu hadis diffuziya adlanr. gr bu iki maye arasna yarmszdrc araksm qoysaq, bu halda birtrfli diffuziya hadissi ba verr, yni su hissciklri duru mhluldan qat mhlula ker. Bel birtrfli diffuziya osmos, yaranan tzyiq is osmos tzyiqi adlanr. Osmos tzyiqi Vant-Noff qann il xarakteriz olunur: Mhlulun os- mos tzyiqi hll olan maddnin qaz hala kedikd eyni temperaturda mhlu- lun hcmin brabr hcmd gstr bilcyi tzyiq brabrdir. nRT n PV = nRT; P = ——-; ——- = C is, onda P = CRT V V Burada, R universal qaz sabiti, 8,31 C/mol, T mtlq temperatur, C qatlqdr. Osmos tzyiqi temperatur v qatlqdaq asl olduu halda ,hlledicinin v hll olan maddnin tbitindn demk olar ki, asl deyil. Bu sbbdn mxtlif qeyri-elektrolitlrin ekvi-molyar mhlullarnn osmos tzyiqlri eyni olur. Ms. karbamid, qliserin, kr v s. Bu kimi qeyri-elektrolitlrin 1 molyar mhlullarnn osmos tzyiqlri eyni olub – 24,4 atm. brabrdir. Osmos tzyiqlri brabr olan bel mhlullar – izotonik mhlullar adlanr. Raul v Vant-Hoff qanunlar ancaq qeyri-elektrolitlrin qat mhlullar v elektrolitlrin duru mhlullar n dorudur. Bu qanunlara tabe olan mhlullara idealmhlullar deyilir. Elektrolitlr v qeyri elektrolitlr. Elektrikkeiricilik ilk df brk maddlr sahsind yrnilmidir. Bu id ilk tbbs Pribaltika alimi Qrutqus hyata keirmidir. O, 1818-ci ild myyn etmidir ki, rintilrin elektrik keirmsin sbb elektrik cryannn tsiri nticsinld onlarn molekullarnn msbt v mnfi ykl hissciklr paralanmasdr, hans ki, sonra mvafiq elektrodlar trfindn czb olunur. XIX srin ortalarnda ing. alimi Faradey mxtlif mhlullarn elektrikkeiriciliyi sahsind apard ttqiqatlardan o nticy glir ki, onlardan
  • 44 bzilri elektrik cryann keirir, bzilri is keirmir. Buna sbb kimi alim mhlulda elektrik cryannn tsirindn ykl hissciklrin ml glmsini gstrir. Hmin hissciklri alim ionlar adlandrr v elm elektrolit v qeyri-elektrolit anlaylarn daxil edir. O, mhlullar elektrik cryan keirn maddlri – elektrolitlr, mhlullar elektrik cryann keirmyn maddlri is qeyri-elektrolitlr adlandrr. Faradey bel heyab edirdi ki, elektroliz zaman elektrolit mhlullarnda ml gln ionlar elektrodlara doru hrkt edir ki, mhz bunun da nticsind mhlul elektriki keirir. Demli, rintilr v suda mhlullar elektrik cryann keirn maddlr elekrolitlr adlanr. Duz, turu v saslarn ksriyyti elektrolitlrdir. zvi maddlrin oxu istr rimi, istrs d mhlul halnda elektriki keirmdiklrindn qeyri-elektrolitlr hesab olunur. Elektrolit mhlullar Vant-Hoff v Raul qanunlarna tabe olmurlar. Ms. NaCl in krioskopik sulla tyin edilmi molekul ktlsi, onun hqiqi molekul ktlsindn iki df oxdur. Digr trfdn onun molyal mhlulunun donma temperaturunun azalmas Raul qanunlarna gr 1,860C olmal idi. slind is hmin mhlulun donma temperaturu bu rqmdn 2 df ox olur. lbtt ki, buna sbb NaCl molekulunun Na v Cl ionlarna ayrlmas il lqdardr. Elektrolitik dissosiasiya nzriyysi. Elektrolit mhlullarn Vant-Hoff v Raul qanunlarndan knara xmas sbbi 1887-ci ild sve alimi S. Arrenius trfindn izah edildi. Arrenius mhlullarn elektrik keirmsini lmkl, onlarn osmos tzyiqini v buna sasn d izotonik msalnn qiymtini hesablamdr. Apard mahidlrin sasnda o, Qrotqusun nzriyysindn frqli olaraq bel bir nticy glmidir ki, mhlulda elektrolit molekullarn daha kiik hissciklr paralanmas elektrik cryann tsiri olmadan ba verir. Arrenius mhlulun elektrikkeirm qabilyyti il onun osmos tzyiqi arasndak laqni izah etmk n elektrolitik dissosiasiya nzriyysini irli srr. Bu nzriyyy gr elektrolilr suda hll olarkn elektrik ykl hissciklr – ionlara dissosiasiya edir. (Alim bu kfin gr olduqca ox tsirlr mruz qalr. Onu htta akad. Kleve thqir edrk dli adlandrr. V ox maraqldr ki, bu kfin gr 1903-c ild Nobel mkayatna layiq grln alim mkafat mhz Kleve tqdim etmidir ). Elektrolitik dissosisasiya nzriyysinin mddalar aadaklardr : 1. Elektrolitlr suda hll olarkn onlarn molekullar msbt v mnfi ionlara ayrlr. Mhluldan elektrik cryan kedikd , msbt ykl ionlar katoda, mnfi ykl ionlar is anoda doru hrkt edir. Bu sbbdn msbt ykl ionlar kationlar, mnfi ykl ionlar is anionlar adlanr.
  • 45 2. Dissosiasiya nticsind ml gln kationlarn msbt yklrinin cmi, anionlarn mnfi yklrinin cmin brabr olduundan mhlul btvlkd neytraldr. 3. Dissosiasiya dnn prosesdir. Dissossasiya drcsi v dissosiasiya sabiti Qvvtli elektrolitlr tam dissosiasiya etdiklri halda, zif elektrolitlrin dissosiasiyas dnn prosesdir. Bu sbbdn d dissosiasiya drcsi anlay ml glir.Dissosiasiya drcsi ( ) – ionlara ayrlan molekullarn (n) hll olmu molekullarn mumi sayna (N) olan nisbtin deyilir. n = —- . 100 N Dissosiasiya drcsinin qiymtin gr elektrolitlr 3 qrupa blnrlr: 1. Zif elektrolitlr ( 20% ) NH40H, CH3C00H, H2C03, H2S v s. 2. Orta qvvtli elektrolitlr ( = 20 50 % ) H3P04, H2C204 , Mg ( 0H ) 2 v s. 3. Qvvtli elektrolitlr ( 50 % ) K 0H, Na 0H, HCl, H2S04, HN03, NaCl v s. Dissosiasiya drcsin aadak amillr tsr gstrir : 1. Hll olan maddnin v hlledicinin tbiti 2. Maddlrin qatl 3. Temperatur Dissosisasia drcsinin temperaturdan aslln alman alimi Ostvald yrnmi v duruluma qanunu kf etmidir :Mhlul n qdr duru olarsa , dissosiasiya drcsi bir o qdr byk olar . = C K
  • 46 Burada K – dissosiasiya sabitidir. Dissosiasiyasabitielektrolitlrinionlaradlissosiasiyaetmsinixarakteriz edir.Onunqiymtibykolduqca, elektrolitbiroqdryax dissosiasiyaedir. Dissosiasiyasabitiqatlqdanasl olmayb, elektrolitin, hlledicinintbitindnv temperaturdanasldr. 34.Elektrolitik dissosasiya nzriyysi.Reaksiyann ion tnliklri. Elektrolitik dissosiasiya. 1887 ild isve alimi S.Arrenius yrnmidir Hlledicinin tsiri nticsind elektrolitlrin ionlara ayrlmasna elekt. dis. deyilir. Aadak mddalar vardr 1) Elektrolitlr suda hll olduqda – ykl ionlara ayrlrlar. Mhluldan elektrik crryan kedikd + ionlar katoda, – ionlar anoda doru hrkt edir. 2) Diss. nticsind + yklrin cmi yklrin cmin brabr olur. 3) Zif elektrolitlrin diss-s dnn prosesdir. 4) onlar xassc atom v molekullardan frqlnir. Suda mh- v rintilri elektr. Cryann keirn maddlr elektrolitlr deyilir. Me(NO3)n Na, K, NH4 duzlar, qlvilr H2SO4, HCl, HNO3 v s. Suda mh- v rintilri elektr. cryann keirmynlr q/elektrolitlr deyilir. H2SiO3, SiO2, AgCl, BaSO4, karbohidratlar, spirtlr, saf su v s. Dissosiasiya prosesi- diss. drcsi ( d ) v diss. sabiti (Kd) il xarakteriz olunur. Dissosiasiya drcsi ( d ) diss. etmi molekullarn saynn mhluldak hll olmu mumi molekullarn mumi sayna olan nisbtin deyilir. %100; ==N n N n -gr elektrolitlr 3 qrupa blnr: 1. Qvvtli elektrolitlr 30% ( v ya 3.0 ) qlvilr, turular (HCl, HNO3, H2SO4) suda hll olan duzlar bu crdr. 2. Orta qvv. Elektr-lr )303.0(%303 == Mg(OH)2, H3PO4 v s. bu crdr. 3. Zif elektrolitlr )03.0(%3 zif saslar NH4OH,Fe(OH)2 zif tur-lar HCOOH, CH3COOH, CaCO3, AgCl v s. 35. Suyun elektrik dissosasiyas, pH-, dissosasiya drcsi v dissosasiya sabiti
  • 47 q.t.v. v.T.m. z.T.m. z..m. q..m. q.z.m. Su zif elektrolitdir.( %)30 az da olsa diss. edir. + + OHHOH2 tarazlq halnda ktllrin tsiri qanunu ttbiq etsk: [ ] [ ][ ]OH OHHK 2 + = v ya [ ] [ ]+ += OHHOHK 2 burada K-suyun diss. sabitidir.200S-d 16108.1 =K . 1l-d olan mollarn say [ ] l/56.5518 10002 molOH == [ ] [ ] [ ] 14162 1056.55108.1 + === OHKOHH Onluq loqarifma il ks qiymtini gtrsk tam rqmlr (1-14) alarq pH= [ ]+ Hgl buna hidrogen gstricisi deyilir. Turuluq artr n.m. saslq artr 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 pH=7 neytral mhit, pH> 7 sas, pH
  • 48 a . NH4 Cl + H0H NH4 0H + HCl NH4 + + Cl- + H0H NH4 0H + H+ + Cl- NH4 + + H0H NH4 0H + H+ b . Cu Cl2 + H0H Cu 0H Cl + HCl Cu2 + + 2Cl- + H0H Cu 0H+ + Cl- + H+ + Cl- Cu2+ + H0H Cu 0H+ + H+ Cu 0H Cl + H0H Cu ( 0H ) 2 + H Cl Cu 0H+ + Cl- + H0H Cu ( 0H ) 2 + H + + Cl- Cu 0H+ + H0H Cu ( 0H ) 2 + H + 3. Zif turu v qvvtli sasdan ml gln duzlar. Bel duzlar aniona gr hidroliz urayr. Mhlul qlvi reaksiya gstrir. pH 7 olur. a . K CN + H0H K 0H + HCN K+ + CN- + H0H K+ + 0H- + HCN CN- + H0H HCN + 0H- b . Na2 C03 + H0H Na HC03 + Na 0H 2Na+ + C032- + H0H Na+ + HC03 – + Na+ + 0H-

Related posts:

  1. Azrbaycan respublikasının miqrasiya mcllsi
  2. Dbiyyatşünaslıq terminlri lüğti
  3. Mülki məcəllə
  4. Riyaziyyat tam hissə modeli dərs

Published in ! Без рубрики

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.