Proto-Renaissance – İncəsənət tarixi 101 Əsaslar

Meqalitlərin mənşəyinin haradan gəldiyi bəşəriyyəti çoxdan maraqlandırır. İlk bənna kim olub, çoxtonlu daş konstruksiyalar hansı məqsədlə yaradılıb? Hələlik, bu məlum deyil. Hətta müasir texniki vasitələrlə belə çox zaman bu cür nəhəng tikililəri ucaltmaq çətin olur. O da məlumdur ki, meqalitlər açıq şəkildə dənizə meyllənirlər. Daş tikili dənizdən nə qədər aralıdırsa, onun həcmi bir o qədər kiçikdir.

Azərbaycan İncəsənət Tarixi

Dini səciyyəsi olduğu güman ehtimal edilən qədim daş tikililər və ya meqalitlər (yunan dilindən tərcümədə meqas – iri və lithos – daş deməkdir) – tarixəqədərki abidələrdir. Onlar təbii və ya bir qədər yonulmuş iri daş qayalardan ibarətdir. Meqalitlət dolmenlərə, mengirlərə və kromlexlərə bölünür. Dünyanın müxtəlif yerlərində, xüsusən də Qafqazda, Qara dəniz sahillərində, Qərbi Avropada və Şimali Afrikada meqalitlərə təsadüf olunur. Son zamanlar Bohem adalarının 40 kilometrliyində, Atlantik okeanın dərinliyində meqalit tikililərin tapılması onlara marağı yenidən artırıb.

Meqalit tikililər müxtəlif dövrlərə aiddir. Onları çox minillər bundan əvvəl ucaldırdılar, eyni zamanda cəmi bir neçə əsr əvvəl bu tikililərdən Polineziya adalarında geniş istifadə olunurdu.

Meqalitlərin mənşəyinin haradan gəldiyi bəşəriyyəti çoxdan maraqlandırır. İlk bənna kim olub, çoxtonlu daş konstruksiyalar hansı məqsədlə yaradılıb? Hələlik, bu məlum deyil. Hətta müasir texniki vasitələrlə belə çox zaman bu cür nəhəng tikililəri ucaltmaq çətin olur. O da məlumdur ki, meqalitlər açıq şəkildə dənizə meyllənirlər. Daş tikili dənizdən nə qədər aralıdırsa, onun həcmi bir o qədər kiçikdir.

Azərbaycan ta qədimdən insan məskəni olub. Onun ərazisində, o cümlədən Abşeronda bu yerlərin qədim sakinlərinin müəllifi olduqları daş tikililərə rast gəlinir. Abşeron yarımadasında həm yaşayış, həm də ayinlər üçün nəzərdə tutulan meqalit tikililər eneolit və qədim tunc dövrünə aiddir. Abşeronda kromlexlərə – müqəddəs yerlər üçün nəzərdə tutulan, üzərində təsvirlər çizilmiş iri daşlarla əhatə olunmuş dəyirmi formada meydança şəkilli tikililərin qalıqlarına rast gəlinir. Bakı ətrafında Mərdəkanda (b.e.ə. III-II minillik), Zirədə (b.e.ə. III-II minilliklər), Türkanda (b.e.ə II minilliyin sonu), Şüvəlanda (b.e.ə II minillik) və Abşeron yaxınlığındakı Qobustanda (b.e.ə III minillik) qədim abidələr aşkar olunub.

Mərdəkandakı kromlex xüsusi diqqət çəkir. Bu, iri daş qayalardan ibarət dəyirmi tikilidir. Onun qonşuluğunda dəyirmi formada olan bir sıra kiçik tikililər mövcuddur. Ehtimala görə, o, dini xarakterlidir və günəş kultuna həsr olunub. Tikilidəki daşların əksəriyyətində maralların, keçilərin və digər heyvanların qayayüstü təsvirləri əks olunub. Görünür, Mərdəkandakı və Şüvəlandakı kromlexlərin bəzədilməsində Qobustandakı təsvirdən istifadə olunub.

Qobustan rayonundakı qoruğun ərazisində insan əliylə ucaldığı şübhə qalmayan daş tikililərə təsadüf olunur. Maraqlı meqalit abidələrindən biri də dolmen tipinə aiddir. İri daş piltə vertikal qayanın üzərində dayanır. Meydana çıxan tikili nəhəng daşlarla əhatələnib. Tikilinin içəri divarında qədim insanın əli ilə çəkilən təsvirlər çizilib.

Ümumiyyətlə, bu tikililər az öyrənilib. Daş dövrünün tarixdən əvvəlki abidələrinin analogiyasına dünyanın bir sıra xalqlarında rast gəlinir. Amma bu analogiyalar arasındakı bağlılığı yalnız gələcək araşdırmalar tam ortaya qoya bilər.

Təəssüf ki, bu qədim abidələrin bir çoxu ciddi təhlükə ilə üz-üzə qalıb. Arxeoloqların səylərinə baxmayaraq, tikililərin ətrafındakı torpaqlar bağ sahələrinə paylanır. Bu sürətlə tezliklə bütün ərazi təmizlənəcək və yenidən qurulacaq, minillik tarixin izləri isə yer üzündən silinəcək. Bu, bizim bölgədə yaşayan qədim insanın həyatı barədə biliklər əldə etməyimiz istiqamətində düzəlməsi mümkün olmayan səhv deməkdir. Bu səbəbdən nə qədər gec deyil, Azərbaycanın meqalit tikililərinin qorunması üçün bütün cəhdləri səfərbər etmək lazımdır.

DOLMEN ( breton dilində tol – stol və men – daş) – böyük daş yeşik şəklində, üstü hamar piltə ilə örtülmüş tikili. Adətən yuxarı daş piltənin ağırlığı onlarla tona, ölçüsü onlarla metrə çatır. Təyinatı və ucaldılma üsulu bəlli deyil. Belə tikililər Avropanın, Asiyanın və Şimali Qafqazın sahilyanı bölgələrində, Qafqazda və Krımda geniş yayılıb.

MENGİR (ing. menhir) – tarixəqədərki abidələrin tək, şaquli dayanan kiçik və ya böyük ölçülü daşdan ibarət növü. Bu daş çox zaman həddən artıq böyük olur. Belə sadə, çox zaman dördkünc formada olan daş dirəyin üzərində bəzən sirli işarələrə və yazılara rast gəlinir. Mengirlərə Bretonda, İngiltərədə və Skandinaviyada təsadüf olunur.

KROMLEX (breton dilində – halqa və lech – daş) – neolit dövrünün və əsasən də, tunc əsrinin meqalit tikililərinin bir növü. Əsasən iri, tək-tək dayanan, bir və ya bir neçə ümumi mərkəz əmələ gətirən daşlardan ibarətdir. Onlar çox zaman mərkəzində dolmenin və ya mengirin yerləşdiyi meydançanı dövrəyə alır. Qazıntılar zamanı kromlexlərin içərisindən qəbirlər, daşdan yonulmuş baltalar, yapma keramika, daş dəyirmanlar tapılıb. Kromlexlərə Asiyada və Amerikada, Avropada (Fransa, Böyük Britaniya, Skandinaviya, Zaqafqaziya) rast gəlinir. Böyük Britaniyadakı Stounxec və Eyvberi və Fransadakı Karnaka kromlexləri xüsusən məşhurdur.

Proto-Renaissance – İncəsənət tarixi 101 Əsaslar

İncəsənət tarixi 101-də qeyd edildiyi kimi : Renaissance , Renaissance dövrünün başlanğıclarını təxminən 1150-ci ildə İtaliyanın şimalında izləyə bilərik. Bəzi mətnlər, xüsusilə Gardner-in Çağlar Arası , 1200-cü ildən 15-ci əsrin əvvəllərinə “Proto-Renaissance” kimi baxır , digərləri bu dövrü “Erkən Rönesans” termini ilə birləşdirir . İlk müddət daha mantıklı görünür, buna görə də burada istifadə etmək borcunu alırıq.

Fərqlər qeyd edilməlidir. “Erkən” Rönesans – təkcə “Renaissance” in bütünü – təkcə sənətdə getdikcə cəsarətli tədqiqatların bu ilk illərində nə vaxt və nə vaxt baş vermədi.

Bu dövrü öyrənərkən üç mühüm amil nəzərə alınmalıdır: bu baş verdiyi yerdə, insanların düşündükləri və sənətin necə dəyişdiyini.

Pre-və ya Proto-Renaissance şimal İtaliyasında baş verib.

• Bunun baş verməsi vacibdir. Şimali İtaliya, 12-ci əsrdə, nisbətən sabit sosial və siyasi quruluşa malikdir. Zehni olaraq, bu bölgə daha sonra “İtaliya” deyildi. Bu, bitişik respublikalar (Florensiya, Venesiya, Cenova və Siena ilə bağlı idi) və Duchies (Milan və Savoy) kimi bir kolleksiya idi. Burada, Avropadakı başqa bir yerdən fərqli olaraq, feodalizm getdi və ya yola çıxdı. Müharibə və ya hücum təhdidi altında olmayan, əsasən yaxşı müəyyən edilmiş ərazi hüdudları var idi. Bölgə boyunca Ticarət inkişaf etmiş və bildiyiniz kimi, inkişaf etməkdə olan bir iqtisadiyyat daha əhatəli bir əhalinin meydana gəlməsini təmin edir. Bundan əlavə, bu Respublika və Duchies “idarə” edən müxtəlif tacir ailələri və Dukes bir-birinə həyata keçirmək və onların ticarət ilə təsirli əcnəbilər maraqlı idi. Bu idyllic səslənirsə, xahiş edirik ki, yox idi. Eyni dövrdə Qara Ölüm, Avropanın xarabalıqları ilə nəticələndi. Kilsə, bir anda üç simvolu Popes bir-birini qovuşdurduğunu görən bir böhran keçirdi. Güclü iqtisadiyyat, tez-tez qəddarca nəzarət etmək üçün mübarizə aparan tacir Guildlərinin formalaşmasına gətirib çıxardı. Bədii tarixə baxmayaraq, vaxt və yer yeni bədii tədqiqatlar üçün inkubator kimi gözəl bir şəkildə bəxş edildi. Bəlkə də vəzifəli şəxslər estetik baxımdan sənət haqqında düşünmürlər. Onlar yalnız qonşularını və gələcək biznes tərəfdaşlarını təəssüratlandırmaq üçün lazım ola bilər. Onların motivlərindən asılı olmayaraq, sənətkarların yaradılmasını dəstəkləmək üçün pul qazanmışlar, sənətkarları yaratmaq üçün zəmanət verilmiş bir vəziyyət.

İnsanlar düşündükləri yolu dəyişdirməyə başladılar.

• Fiziki cəhətdən deyil; Neyronlar indi olduğu kimi (ya da olmadıqları kimi) atəş etdilər. Dəyişikliklər insanların (a) dünyasını və (b) onların içərisində olan rolu nəzərdən keçirdi. Yenə də, bu bölgənin iqlimi, bu müddətdə təməl ruzi olmayan məsələlər üzərində düşünə bilərdi. Misal üçün, Assisi fransalı Francis (təxminən 1180-1226) (daha sonra Şimal İtaliyanın Umbria vilayətindən təsadüfən deyil, müqəddəs olmaq üçün) dinin insan və fərdi şəkildə istifadə edilə biləcəyini təklif etdi. Bu indi təməl səslənir, ancaq düşüncə tərzində çox radikal bir dəyişiklik meydana gəldi. Petrarç (1304-1374) düşüncəyə hümanizmə yanaşmağı dəstəkləyən başqa bir İtalyan idi. Onun yazıları, St Francis və digər inkişaf edən alimlərlə birlikdə “ümumi insan” ın kollektiv şüuruna daxil oldu. İncəsənət düşüncə insanlar tərəfindən yaradılan kimi, bu yeni düşüncə tərzləri təbiətlə sənət əsərlərində əks olunmağa başlamışdır.

Slowly, subtly, lakin vacib olaraq, incəsənət də dəyişməyə başladı.

• İnsanlar zaman, pul və nisbi siyasi sabitliyin olduğu bir ssenari verdik. Bu faktorları insan idrakında dəyişikliklərlə birləşdirərək, incəsənətdə yaradıcı dəyişikliklərə gətirib çıxardı. Heykəldəki ilk fərqli fərqlər ortaya çıxdı. Kilsə memarlıq elementlərində göründüyü kimi, insan figürləri bir qədər az stilizə və daha dərindən azad olundu (baxmayaraq ki, onlar hələ “dəyirmi” deyildir). Hər iki halda heykəlin insanları daha realist baxdı. Tezliklə rəsm təxirə salındı ​​və demək olar ki, görünməmiş bir şəkildə, əsərlərin sərt bir şəkildə davam etdiyi Orta əsr üslubunu sarsmağa başladı. Bəli, ən çox rəsmlər dini məqsədlər üçün idi və bəli, rəssamlar hələ də hər boyanmış kafanın ətrafında hələ də qalırlar, lakin əgər bir şey yaxından baxdıqda, şeylər bir az azalma, kompozisiyaya sahib olmaqdır. Bəzi hallarda rəqəmlər, həqiqi şəraitdə hərəkət edə bilər – hərəkət edə bilir. Bu həqiqətən kiçik, lakin radikal bir dəyişiklik idi. İndi bir az ürkütücü görünsəniz, nəzərə alsaq ki, əgər kilsəyə həsəd aparan hadisələrlə qəzəblənərsənsə, bəzi olduqca dəhşətli cərimələr var idi.

Xatırladaq ki, Proto-Renaissance:

• Şimali İtaliyadakı bir neçə konvergensiya faktoru üzündən, iki-üç əsr boyunca baş verdi.

• Orta əsr sənətindən tədricən qırılan bir sıra kiçik, lakin həyati, bədii dəyişikliklərdən ibarət idi.
• 15-ci əsrdə İtaliyada baş verən “Erkən” Rönesansa yol açdı.

“Tarix və incəsənət tarixi”

AMEA-nın Memarlıq və İncəsənət İnstitutunda elmi konfrans

Oktyabrın 17-də AMEA-nın Memarlıq və İncəsənət İnstitutunda Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bərpasının 20-ci ildönümünə həsr olunmuş “Tarix və incəsənət tarixi” mövzusunda elmi konfrans keçirilib.
Tədbirdə institutun direktoru, professor Ərtegin Salamzadə “Azərbaycan sənətşünaslığı müstəqillik illərində” mövzusunda məruzə ilə çıxış edib. Qeyd olunub ki, Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun 60 illik tarixində müstəqillik dövrü xüsusilə əlamətdar olub. Ötən 20 ildə institutun əməkdaşları araşdırdıqları, tədqiq etdikləri sahələri özündə əks etdirən 2 mindən çox kitab nəşr etdiriblər. Bu kitabların 200-ü monoqrafiyadır. Son illər ərzində Memarlıq və İncəsənət İnstitutunun təşəbbüsü ilə bir çox beynəlxalq konfranslar keçirilib.
Konfransda “Müstəqillik dövründə Azərbaycan musiqisi”, “Müstəqillik dövründə Azərbaycan musiqisi beynəlxalq məkanda”, “Xalça sənəti müasir dövrdə” və digər mövzularda məruzələr dinlənilib.

Bu kateqoriyaya aid digər yazılar