Xətai təxəllüslü ilk şair kim olub? TARİXİ FAKT

Onun ölümü ilə bağlı qaynaqlarda belə bir qeyd vardır ki, Şah İsmayıl ölümündən bir qədər əvvəl ova çıxır. Şahdağda öz adamları ilə cərgə ovu təşkil edir. Ov şənliyi qurtarar-qurtarmaz o, ağır şəkildə xəstələnir və dərhal Ərdəbilə qayıdır. Burada da onun halı yaxşılaşmır. Tələsik Təbrizə yola düşürlər. Yolda Sərab yaxınlığındakı Mənqutay adlı yerdə halı o qədər ağırlaşır ki, düşərgə salmalı olurlar. Həkimlərin müalicəsi bir fayda vermir. Hökmdar şair 1524-cü ildə mayın 23-də vəfat edir. Cəsədini Ərdəbilə gətirib Şeyx Səfi türbəsinin yanında dəfn edirlər.

Шах Исмаил Хатаи

Род Исмаила Сефеви считался происходящим от Али. В реальности, он происходил от шейха Cефи ад-Дина, который предположительно был курдского происхождения и иранцем-азерийцем по языку и в начале XIV в. основал в Ардебиле суфийский орден Сефевийе [1] [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8] [9] . Впоследствии почитателями Сефи и его потомков были в основном тюркские племена, а сами Сефевиды тюркизировались [10] [11] .

Отцом Исмаила Сефеви был шейх Гейдар, матерью — Алим-шах бегим, дочь Узун-Хасана, правителя Ак-Кюнлу, и внучка последнего трапезундского императора; до замужества она была православной христианкой и носила имя Марфа (Деспина). Таким образом, Исмаил являлся по материнской линии потомком византийских императоров Комнинов. В 1488 году шейх Гейдар погиб в битве с войсками государства Ширваншаха; в 1495 Ак-Коюнлу захватывают Ардебиль, убивают шейха Али (старший сын Гейдара), а его младший сын 7-летний Исмаил скрывается кызылбашами. Идут облавы на него и его братьев, и Исмаил бежит сначала в Ардебиль, затем в Решт, оттуда уже попадает во дворец Каркия Мирзы Али в Гиляне, где и получает образование под руководством известных учёных.

В 12 лет (1500 г.) Исмаил выезжает из Гиляна, собирает кызылбашей и другие тюркские племена и с семитысячной армией идёт походом на Ширван. Решающая битва происходит в местности Джабани (у крепости Гюлистан). Юный Исмаил сражался в первых рядах, своим примером вдохновляя соратников; ширванцы были разбиты, ширваншах Фаррух Ясар схвачен во время бегства и обезглавлен, а кызылбаши после недолгой осады взяли столицу Ширвана — Баку. Вскоре Исмаил получает известие, что из Тебриза против него выступила 30-тысячная армия его двоюродного брата Алвенд-Мирзы Ак-Коюнлу. Он срочно выступает навстречу, и в середине 1501 года на равнине Шарур под Нахичеванем происходит решающее столкновение. Исмаил одержал блестящую победу над превосходящими силами врагов и затем, двинувшись из завоёванного Ширвана на Иранский Азербайджан, осенью торжественно вступает в Тебриз, где провозглашает себя шахиншахом Азербайджана (Иранского), начинает чеканку монеты и объявляет государственной религией шиизм, обособив тем самым Иран от других мусульманских стран, где господствовали сунниты; он даже принял титул шах-и-шиян, «царь шиитов». При этом он заходил в шиитском рвении так далеко, что издал фирман (указ), приказывающий на площадях «ругать и проклинать» первых трёх «праведных» халифов Абу-Бакра, Умара и Усмана, которых шииты считают узурпаторами власти Али, и грозящий смертью всем, кто будет противиться этому.

В новом государстве азербайджанский тюркский язык стал почти на столетие языком двора, армии и суда (он сохранял этот статус на протяжении около столетия), тогда как персидский — языком администрации и литературы; на персидском же языке чеканились надписи на монетах. [12] [13] . [14] [15] . [16] .

Заняв Тебриз, Исмаил выступает против Хамадана — столицы султанов Ак-Кюнлу. 21 июня 1503 г. при Алма Гулаги (под Хамаданом) он громит превосходящую армию султана Мурада, которому едва удается бежать. Таким образом господству Ак-Кюнлу приходит конец, а Исмаил завладевает всем Персидским Эраком. К 1510 г. он владел всем Ираном вплоть до реки Амударьи, Арменией и Арабским Ираком, который занял в 1508 г., взяв Багдад. В Багдаде он, из шиитского фанатизма, разрушил древние памятники, так как они были построены врагами рода Али Аббасидами; все гробницы почитаемых суннитских святых были снесены, а их тела сожжены и развеяны по ветру; были казнены многие суннитские улемы, видные суфии и поэты.

Фреска «Сражение при Мерве в 1510 году, в котором шах Исмаил I победил и убил узбекского хана Мухаммеда Шейбани» во дворце Чехель Сотун в Исфахане.

Покинув разгромленный Багдад, шах Исмаил выступил против узбеков, находившихся под предводительством хана Шейбани, который был убит под Мервом в 1510 г. И шах посадил на трон Бабура.

Однако затем Исмаил сталкивается с турецким султаном Селимом I Явузом, который выступает против него под лозунгом защиты правоверных от еретиков-шиитов. 23 августа 1514 г. при Чалдыране происходит решительная битва. Исход её решила турецкая артиллерия (300 пушек), которую шах презирал, ибо считал недостойным воина «прятаться в укреплении из пушек». В результате он, кинувшись с мечом в руке под турецкий огонь, едва не попал в плен: его конь упал, и его спасло только мужество одного из его приближённых, выдавшего себя за шаха. Кызылбаши понесли огромные потери и были наголову разбиты. Турки взяли Тебриз, и только вспыхнувшие в Анатолии волнения янычар спасли Исмаила от полного краха. В результате, однако, были утеряны Армения, Курдистан и Арабский Ирак.

После Чалдыранской битвы шах Исмаил практически не нападает на соседние государства, если не считать походы на Ширван и Грузию. Оживляются дипломатические отношения с европейскими государствами: Венецией, Королевством Габсбургов, Венгрией, с которыми сефевиды стараются заключить союзы против Турции. Шах направляет усилия на укрепление созданного им государства. В 1524 г. в возрасте 37 лет Исмаил неожиданно умирает в Ардебиле, куда прибыл поклониться гробнице отца. Похоронен там же в усыпальнице Сефевидов Даруль-Иршад.

У Исмаила было пять сыновей — Рустам Мирза (умер молодым), шах Тахмасб (взошёл на престол в 10-летнем возрасте), Сам Мирза, Алгас Мирза и Бахман Мирза и пять дочерей: Ханым-ханум, Пярихан-ханум, Махинбану, Фирангиз-ханум и Шахзейнаб-ханум.

Исмаил известен также как поэт, писавший под псевдонимом Хатаи, и считается классиком азербайджанской поэзии. Кроме того он увлекался скачками, охотой, владел техникой живописи и каллиграфии, играл на барбате, обладал хорошим голосом и огромной физической силой. Поощрял развитие ремесла и торговли. Персонаж многих народных легенд и дастанов.

Поэзия шаха Исмаила

Шах Исмаил писал стихи под поэтическим псевдонимом «Хатаи» на тюркско-азербайджанском и персидском языках. До нас дошли поэма «Дехнамэ», 400 газелей и 100 касыд на азербайджанском, четыре бейта и одна мукамма (поэма) на фарси. По мнению В. Минорского, предпочтение Шахом Исмаилом в поэзии тюркского языка объясняется тем, что он стремился быть понятным своим последователям-тюркам, [17] однако профессор Ахмед Карамустафа, один из авторов статьи про Шаха Исмаила в энциклопедии Ираника, не согласен с мнением Минорского, отмечая, что большая часть поэзии Шаха Исмаила носила лирический, а не религиозный характер, и что поэзию Хатаи надо рассматривать в контексте азербайджанской лирической традиции, истинным представителем которой он являлся. [18]

Самая старая рукопись стихов — «Диван» хранится в настоящее время в Ташкенте. Её переписал во дворце шаха Тахмасиба I знаменитый каллиграф Шах Махмуд Нишапури. Известно множество рукописей Хатаи. Шах Исмаил использовал свою поэзию в качестве агитации, и его стихи, распространявшиеся по свету вместе со странствующими ашугами и дервишами, полны шиитского фанатизма:

Я знаю — это слова Бога, И посему я объявляю проклятье Язиду, Проклинать Язида достойно поощрения, И потому я объявляю проклятье Язиду. Гордость мира — Мухаммед Мустафа, Царь мужей — Али, тайна Божья, Мой имам, как и Хасан, созданье благодати, И потому я объявляю проклятье Язиду.

Хатаи также и лирический поэт. В азербайджанской поэзии считается хрестоматийной его поэма «Дехнамэ»

Примечания

1. ↑ Z. V. Togan, “Sur l’Origine des Safavides, «in Melanges Louis Massignon, Damascus, 1957, III, pp. 345-57
2. ↑профессор Б. В. Миллер. Талышский язык и языки азери
3. ↑А.Мамедов, к.ф.н. Талыши как носители древнего языка Азербайджана
4. ↑ Barry D. Wood, The Tarikh-i Jahanara in the Chester Beatty Library: an illustrated manuscript of the „Anonymous Histories of Shah Isma’il“, Islamic Gallery Project, Asian Department Victoria & Albert Museum London, Routledge, Volume 37, Number 1 / March 2004, Pp: 89 — 107.
5. ↑Payvand News. Здесь употреблено выражение Old Tati (Тати — современные остатки языка азери, сохранившиеся в некоторых селениях Иранского Азербайджана.)
6. ↑ „Samples of the Azeri Persian language include poems written by Sheikh Safi al-Din Ardebili“ — David Menashri Central Asia Meets the Middle East. Routledge, 1998 ISBN 0714646008, 9780714646008 p.123
7. ↑ Habibollah Ayatollahi, Ḥabīb Allāh Āyat Allāhī, Shermin Haghshenās, Sāzmān-i Farhang va Irtibāṭāt-i Islāmī (Iran). Markaz-i Muṭālaʻāt-i Farhangī-Bayn al-Milalī Shermin Haghshenās Alhoda UK, 2003 ISBN 9649449140, 9789649449142 p.180
8. ↑ E. Yarshater, Encyclopedia Iranica. Book 1, p. 240:
9. ↑ Адари (=азери) утрачивает позиции более быстрыми темпами, чем раньше, так что даже Сефевиды, первоначально ираноязычный клан (как свидетельствует четверостишия шейха Саафи-эль-Дина, их эпонимного предка, и его биография), тюркизировались и приняли тюркский язык. (Adari lost ground at a faster pace than before, so that even the Safavids, originally an Iranian-speaking clan (as evidenced by the quatrains of Shaikh Sáafi-al-din, their eponymous ancestor, and by his biography), became Turkified and adopted Turkish as their vernacular).Encyclopaedia Iranica. E. Yarshater, The Iranian Language of Azerbaijan
10. ↑ Roger M. Savory. „Safavids“ in Peter Burke, Irfan Habib, Halil Inalci:»History of Humanity-Scientific and Cultural Development: From the Sixteenth to the Eighteenth Century”, Taylor & Francis. 1999. Excerpt from pg 259:”Доказательства, имеющиеся в настоящее время, приводят к уверенности, что семья Сефевидов имеет местное иранское происхождение, а не тюркское, как это иногда утверждают. Скорее всего, семья возникла в Персидском Курдистане, а затем перебралась в Азербайджан, где ассимилировалась с говорящими по-тюркски азерийцами, и в конечном итоге поселились в маленьком городе Ардебиль где-то в одиннадцатом веке (the present time, it is certain that the Safavid family was of indigineous Iranian stock, and not of Turkish ancestry as it is sometimes claimed. It is probable that the family originated in Persian Kurdistan, and later moved to Azerbaijan, where they adopted the Azari form of Turkish spoken there, and eventually settled in the small town of Ardabil sometimes during the eleventh century.)”.
11. ↑ Вопрос о языке, на котором говорил шах Исмаил, не идентичен вопросу о его «расе» или «национальности». Его происхождение было смешанным: один из его бабушек была греческая принцесса Комнина. Хинц приходит к выводу, что кровь в его жилах была главным образом, не тюркской. Уже его сын шах Тахмасп начал избавляться от своих туркменских преторианцев. (The question of the language used by Shah Ismail is not identical with that of his ‘’race’’ or ‘’nationality’’. His ancestry was mixed: one of his grandmothers was a Greek princess of Trebizond. Hinz, Aufstieg, 74, comes to the conclusion that the blood in his veins was chiefly non-Turkish. Already, his son Shah Tahmasp began to get rid of his Turcoman praetorians — V. Minorsky, The Poetry of Shah Ismail, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 10, No. 4. (1942), pp. 1053)
12. ↑ В XVI веке, тюркозязычная семья Сефевидов из Ардебиля в Азербайджане, вероятно, тюркизированного иранского (возможно, курдского), происхождения, завоевала Иран и утвердила тюркский в качестве языка суда и армии, так он ввиду своего высокого статуса и широкого контакта с местными языками повлиял на разговорный персидский; в то время как письменные персидский, язык высокой литературы и гражданской администрации, остается в практически неизменном состоянии (In the 16th century, the Turcophone Safavid family of Ardabil in Azerbaijan, probably of Turkicized Iranian (perhaps Kurdish), origin, conquered Iran and established Turkic, the language of the court and the military, as a high-status vernacular and a widespread contact language, influencing spoken Persian, while written Persian, the language of high literature and civil administration, remained virtually unaffected in status and content.) -John R. Perry, «Turkic-Iranian contacts», Encyclopaedia Iranica, January 24, 2006
13. ↑ Vladimir Minorsky. «The Poetry of Shah Ismail», Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 10. No. 4, 1942, p. 1006a.
14. ↑ Laurence Lockhart, Peter Jackson. The Cambridge History of Iran, Cambridge University Press, 1986, p. 950, ISBN 0521200946
15. ↑ Michel M. Mazzaoui, «Islamic Culture and literature in the early modern period» in Robert L. Canfield, Turko-Persia in historical perspective, Cambridge University Press, 1991. pg 87
16. ↑ Ronald W. Ferrier, «The Arts of Persia». Yale University Press. 1989. pg 199
17. ↑ Shāh Ismā’īl, even though he must have been bi-lingual from birth, was not writing for his own heart’s delight. He had to address his adherents in a language fully intelligible to them, and thus the choice of the Turcoman Turkish became a necessity for him. The admixture of Chaghatay forms in Ismā’īl’s poetry would indicate that he did not feel any one definite dialect as his own, but this admixture must have a purely literary origin (influence of Chaghatay dīvāns) — V. Minorsky, The Poetry of Shah Ismail, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 10, No. 4. (1942), pp. 1053)
18. ↑Esmail was a skillful poet who used prevalent themes and images in lyric and didactic-religious poetry with ease and some degree of originality. His authentic poetic corpus is mostly lyrical, while religious themes receive less attention. As reflected in his poems, Esmail’s religiosity consisted of a certain confluence of Golat, Sufi, and Horufi views, a synthetic religious phenomenon that was quite common in the Turkish-Persian cultural spheres at the turn of the 16th century. The significance of Esmail’s poetry thus is not primarily on account of its religious content (pace Minorsky, p. 1025a). He was rather a genuine participant in the Adari lyric tradition, and his poetic corpus is best studied within that context.Encyclopaedia Iranica. Esmail I Ṣafawi

Литература

• Антология Азербайджанской поэзии. Москва-1960.

Ссылки

Wikimedia Foundation . 2010 .

Xətai təxəllüslü ilk şair kim olub? – TARİXİ FAKT

İsmayıl Səfəvi 12 yaşında olarkən Səfəvi əmirlərinin və digər türk tayfalarının dəstəyi ilə öz əcdadlarının başladığı mübarizə yoluna qədəm qoydu.

Onun tərəfdarlarının çıxışı 1499-cu ildə baş verdi. Ağqoyunlu və Şirvanşah qoşunları ilə müzəffər döyüşdən sonra, 1501-ci ildə İsmayıl Səfəvi Təbrizə daxil oldu, özünü Azərbaycanın hökmdarı elan etdi.

Azərbaycan tarixində ilk mərkəzləşdirilmiş dövlət – Səfəvilər dövləti və ya Qızılbaşlar dövləti yaradıldı.

Bundan sonra Şah İsmayılın nəhəng imperiya yaratmağa yönəlmiş aktiv siyasi, hərbi və ideoloji fəaliyyəti başlanır. Bu fəaliyyət cəsarətli işlərlə, çoxsaylı risklər, qurbanlar, məğlubiyyətlər və qələbələrlə müşayiət olunurdu.

Şah İsmayılın yüksək hərbi istedadı haqqında K.Marks yazmışdı: “Səfəvilər xanədanının banisi Şah İsmayıl fateh idi. O, on dörd illik hakimiyyəti dövründə on dörd əyalət fəth etmişdi”.

Şah az yaşamasına, vaxtının çoxunu dövlət işlərinə sərf etməsinə baxmayaraq, zəngin və çoxcəhətli bir irs yaradıb. O, həm əruz, həm də heca vəznində, həm epik, həm də lirik janrlarda qələmini işlədib, yaddaqalan, nümunə, örnək ola bilən əsərləri ilə Azərbaycan ədəbiyyatını zənginləşdirib.

Onun səmimi, ürəkdən qopub gələn, zamanın qarşıya qoyduğu tələblərə cavab kimi meydana çıxan poeziyası çox vaxt siyasi-ictimai fəaliyyəti ilə birləşdirib. Bu poeziya gah qılıncla bərabər döyüş meydanlarına gedib, gah müdrik el ağsaqqallarının, təriqət şeyxinin öyüdlərinə çevrilib, gah da dünyaya və insana məhəbbətlə dolu bir qəlbin tərcümanı olub.

Bu poeziya qəhrəmanlığa, gözəlliyə, mənəvi saflığa məhəbbətlə, şərə, eybəcərliyə, əqidəsizliyə, dönüklüyə, sədaqətsizliyə, cılızlığa nifrətlə doludur.

Şah İsmayıl bədii əsərlərini “Xətai” təxəllüsü ilə yazıb. Bəs görəsən Şah İsmayıla qədər Xətai təxəllüsü ilə əsərlər yaradan yazıçı olubmu?

Bu sualın cavabını Oxu.Az-a tarixçi-alim Əkbər Nəcəf verib.

Məlum olduğu kimi Şah İsmayılın ədəbi təxəllüsü “Xətai”dir. Halbuki, bu təxəllüs ondan əvvəl işlədilib. Belə ki, Ağqoyunlular dövlətinin sarayında yaşamış, hətta 4500 beytlik “Yusif ilə Züleyxa” poemasını qələmə alan şairin adı belə idi: Xətai Təbrizi, yəni Təbrizli Xətai.

Bu əsər Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaquba ithaf edilib. Təəssüflər olsun ki, bu şair haqqında yetərincə məlumat yoxdur. Əsərin bir nüsxəsi məşhur alim Məhəmməd Əli Tərbiyətin şəxsi arxivində yer alırdı. Elə əsər və müəllifi haqqında da yeganə məlumat onun “Danişməndani-Azərbaycan” adlı əsərində qeyd edilib”.

Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalı

Sayt 2012-ci il fevral ayının 14-də Bakı şəhərində gerçəkləşdirilən “Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafına dəstək” layihəsi çərçivəsində istifadəyə verilib. E-mail:edebiyyat-az.com@mail.ru Əlaqə telefonu: 051 785 44 33; 070 815 12 96 Ünvan: Azərbaycan Respublikası, Bakı şəhəri

Şah İsmayıl Xətayi.Həyatı və Yaradıcılığı

Şah İsmayıl Əbülmüzəffər oğlu Şeyx Heydər oğlu Şeyx Cüneyd Səfəvi (d. 23 iyun 1487, Ərdəbil – ö. 23 may 1524, Ərdəbil) və ya I İsmayıl Səfəvi (ingiliscə: Shah Ismail I) – Azərbaycanın və İranın görkəmli dövlət xadimi, Səfəvilər Dövlətinin banisi və Xətai ləğəbi altında yazan tanınmış Azərbaycan şairi. Müasir Azərbaycanın milli dövlətçilik ənənələri məhz Azərbaycan dilini tarixdə ilk dəfə yeganə rəsmi dövlət dili səviyyəsinə yüksəldən Şah İsmayıldan başlanır.

Şah İsmayıl Xətai 1487-ci il iyun 23-də Ərdəbil şəhərində kökü tarixin çox-çox uzaq çağlarına gedib çıxan nüfuzlu Azərbaycanlı zadəgan (bəzi ədəbiyyatlarda səhvən kürd mənşəli kimidə göstərilir)türk[1][2] ailəsində anadan olmuşdur. O, ata tərəfdən Şeyx Səfiəddinin nəslindən idi. Şah İsmayılın atası Şeyx Heydər, babası Şeyx Cüneyd olmuşdu. Şah İsmayıl ana tərəfdən də dövrünün hakim və köklü bir ailəsinə mənsub idi. Onun anası Aləmşah bəyim Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin qızı, Sultan Yəqubun bacısı idi.

Şeyx Heydər döyüşlərin birində xəyanətlə öldürüldükdən sonra (1488), İsmayıl anası və qardaşları – Sultanəli və İbrahim ilə birlikdə İstəxrdə (Şiraz) həbsdə saxlanılır. Onda İsmayılın hələ iki yaşı tamam olmamışdı. Bir müddətdən sonra Rüstəm Mirzə qardaşlardan istifadə etmək məqsədilə onları həbsdən azad edir. Lakin döyüş zamanı İsmayılın böyük qardaşı Sultan Əlinin və «qızılbaşlar»ın necə şücaət göstərdiyini görüb qorxuya düşür, özünü və sülaləsini gələcək təhlükələrdən qurtarmaq üçün Şeyx Cüneyd nəslinə son qoymaq qərarına gəlir. O, Şeyx Sultanəlinin üzərinə qoşun göndərib onu öldürtdürür. Ölümündən öncə Şeyx Sultanəli İsmayılı özünün vərəsəsi təyin edərək Ərdəbilə göndərdi. «Qızılbaşlar» İsmayılın axtarıldığını görüb onu bir müddət Ərdəbildə daha sonra Rəştdə gizlədirlər.

Sonra onu Lahicana, Gilan hakimi Mirzə Əlinin sarayına gətirirlər. Gilana gələndə İsmayıl yeddi yaşında olur. Burada o, Həsən xanın himayəsi altında Lələ Hüseyn tərəfindən tərbiyə olunur. İsmayıl təqribən 6 il burada qalaraq, tanınmış əmir və alimlərin rəhbərliyi altında özünün dini, dünyəvi və hərbi təlimlərini davam etdirir.

13 yaşında İsmayıl artıq müstəqil şəkildə siyasi və fəaliyyətə başlayır. 1499-cu ilin avqust ayında İsmayıl özünün yaxın tərbiyəçisi və məsləhətçisi olan bir neçə qızılbaş tayfa başçısı ilə birlikdə qoşun toplamaq üçün Ərdəbilə yollandı. O, 1500-cü ilin yazında Şamlı və Rumlu tayfalarından, habelə Qaradağ və Talış əhalisindən ona qoşulmuş 2 minə yaxın qızılbaşla Qarabağ, Çuxursəd, Şuragil, Kağızman, Tircan yolu ilə Ərzincana gəldi. Burada qızılbaş tayfalarından, habelə Qaradağ sufilərindən təqribən 7 min tərəfdar toplayaraq 1500-cü ilin axırlarında Şirvana hücum etdi və Şirvanşah qoşunlarını məğlubiyyətə uğratdı. Döyüşdə Şirvanşah Fərrux Yasar öldürüldü. 1501-ci ilin payızında Təbrizə daxil olan Ismayıl özünü şah elan etdi. Bununla da paytaxtı Təbriz olan Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin əsası qoyuldu.

I Şah İsmayılın tabe olmaq təklifini rədd edən Ağqoyunlu hökmdarı Muradla 1503-cü il iyunun 21-də Həmədan yaxınlığında döyüş də qızılbaşların qələbəsi ilə nəticələndi. Sonrakı illərdə Şah İsmayıl bütün İranı, Xorasanı, İraqi-ərəbi Səfəvilər dövlətinə qatdı.Onun dövründə Səfəvilər dövləti Yaxın Şərqin qüdrətli dövlətlərindən birinə çevrldi. 1514-cü ildə sultan I Səlimin (1512-20) başçılıq etdiyi Osmanlı ordusu ilə Çaldıran düzündə baş vermiş döyüşdə qızılbaşlar məğlubiyyətə uğradılar.

Sonrakı illərdə Şah İsmayıl Şəki hakimliyini, Şirvanşahları, gürcü çarlarını Səfəvilərdən asılı vəziyyətə saldı. O, Şəkiyə növbəti səfərdən Ərdəbilə qayıdarkən vəfat etdi. Yerinə oğlu I Təhmasib keçdi.

Onun ölümü ilə bağlı qaynaqlarda belə bir qeyd vardır ki, Şah İsmayıl ölümündən bir qədər əvvəl ova çıxır. Şahdağda öz adamları ilə cərgə ovu təşkil edir. Ov şənliyi qurtarar-qurtarmaz o, ağır şəkildə xəstələnir və dərhal Ərdəbilə qayıdır. Burada da onun halı yaxşılaşmır. Tələsik Təbrizə yola düşürlər. Yolda Sərab yaxınlığındakı Mənqutay adlı yerdə halı o qədər ağırlaşır ki, düşərgə salmalı olurlar. Həkimlərin müalicəsi bir fayda vermir. Hökmdar şair 1524-cü ildə mayın 23-də vəfat edir. Cəsədini Ərdəbilə gətirib Şeyx Səfi türbəsinin yanında dəfn edirlər.

Şah İsmayıl Xətai 38 yaşında, həyatının, yaradıcılığının, arzularının ən qaynar bir çağında dünyadan köçür, lakin qısa ömrü müddətində gördüyü işlər ona ölməzlik qazandırmış, onu Azərbaycan xalqının siyasi və mədəni tarixinin ən parlaq səhifələrindən birinin yaradıcısı kimi tanıtdırmışdır. Şah İsmayılın yüksək hərbi istedadı haqqında K. Marks yazmışdır: «Səfəvilər xanədanının banisi Şah İsmayıl fateh idi. O, on dörd illik hakimiyyəti dövründə on dörd əyalət fəth etmi

Şah İsmayıl şəxsiyyəti, tarixdəki yeri

Şah İsmayıl çox nadir dühaya malik bir şəxsiyyət olub. O, hələ uşaq yaşlarından idman oyunlarına, cıdır yarışlarına böyük həvəs göstərir, tez-tez ova gedirdi. Sərkərdəliyi dövründə o bir neçə zorxana açdırmışdı ki, burada bayram şənlikləri düzənlənər və pəhləvanlar öz güclərini sınayardılar. Şah İsmayıl həm də rəssamlıq və xəttatlıq bacarığı ilə də seçilir, kitab oxumağı çox sevirdi. Uzun Həsənin Təbrizdə yaratdığı məşhur kitabxananın nəzdində o, yeni tipli geniş bir kitabxana açdırmışdı ki, buradan nəinki öz ölkəsinin əhalisi və alimləri, hətta qonşu ölkələrin alimləri də istifadə edirdilər. Bütün müsbət keyfiyyətlər bu böyük şəxsiyyətdə toplanmışdı. Şah İsmayıl bütün bunlarla yanaşı gözəl səsə də malik idi. Bərbəd adlanan alətdə gözəl çalır və oxuyurdu. O, uşaq yaşlarından şer yazmağa başlamışdı. Şerlərini elə aydın və nəsihətamiz tərzdə yazırdı ki, onu oxuyan hər bir kəs, hətta əhalinin ən savadsız təbəqəsi belə bu şerləri oxuduqda nəsə öyrənir, özü üçün nəticə çıxarırdı.

Şah İsmayıl dinə bağlı bir insan idi. Lakin bu xüsusiyyət ona reallığı olduğu kimi qəbul etməyə mane olmurdu. Şah İsmayıl heç vaxt tamahkar olmamış, nəfsi ucundan səhvlərə yol verməmişdi və şəxsiyyətini, ləyaqətini hər şeydən uca tutmuşdu. O, insanlığa, gözəlliyə böyük qiymət verir və hər şeydə gözəllik axtarmağa çalışırdı. Şah İsmayıl az həyat sürməsinə baxmayaraq yalnız xeyirxah işlər görməyə can atmış, şərdən, pis əməllərdən uzaq bir insan olmuşdu.

Şah İsmayıl həm də məğrur, azad fikirli, öz qüdrətinə inanan bir sərkərdə, həqiqət yolundan zərrə qədər kənara çıxmayan nəcib insan idi.

Şah İsmayıl həmişə xalqının rifahı üçün çalışıb, qurduğu qüdrətli dövlətin daim çiçəklənməsi üçün əlindən gələni əsirgəməyib. Daima xalqın arasında olub və xalqının dərd-sərinə şərik olub. Hətta rəvayətə görə, Şah İsmayıl dərviş paltarı geyinib məmləkəti gəzib dolaşar və xalqın dərd-səri ilə maraqlanarmış.

O, uşaq yaşlarından sərkərdəlik etməsinə baxmayaraq, dərin düşüncə qabiliyyətinə, sərkərdəlik bacarığına malik idi. Tərəfdarlarına qarşı həmişə sədaqətli olmuşdu və dönüklüyə nifrət edirdi. Bu xüsusiyyətinə görə də tərəfdarları ona dərin hörmət bəsləyir və inanırdılar.

Hər bir addımında diqqətli, ehtiyatlı olan Şah İsmayıl ağıllı məsləhətlərə də qulaq asır, əqidə, məslək yolunda sədaqətlə hərəkət edirdi. Döyüşə nikbin əhval-ruhiyyə ilə gedərdi. O, böyüklə-böyük, kiçiklə-kiçik olmağı bacarırdı.

Şah İsmayılın apardığı müharibələr onun vahid Azərbaycan dövləti yaratmaq arzu və istəyindən irəli gəlirdi. O, Azərbaycan dilini dövlət və şer dilinə çevirmiş, ölkənin siyasi, ictimai, iqtisadi və mədəni inkişafı üçün ölçüyəgəlməz dərəcədə bölük işlər görmüşdür.

Həyatının ilk anlarından daima təhlükə də olmuşdur. Hələ altı yaşı olanda müridlər tərəfindən qaçırılmasaydı öldürüləcəkdi. Lahicanda olduğu müddətdə də daim onu təhlükə gözləyirdi, altı il gizlin yaşadı. On iki yaşında Talış Məhəmməd bəyin əlindən çətinliklə də olsa qaça bildi.

Ələ keçməməklə özünə yandaş toplayabilmək üçün minlərcə kilometr yol qət etmişdir, ayrı-ayrı iqlimlərə, huyunu-suyunu bilmədiyi tayfalar arasına girir, qarşılaşdığı hər kəsi inandırıb yanına la bilirdi. Anadoludan da minlərcə, on minlərcə insan ayaqyalın bu gənc adam üçün yollara düşürdü. Bu yollara düşməkdə türk inancından əlavə uşaq Şahın kimliyi böyük rol oynamışdır. Osmanlıda axtardığını tapmayan Anadolu xalqı, xüsusilə Ərzican, Sivas (Ustaclı eli), Karaman Türkmənləri şaha doğru yola çıxdılar. Bu gediş illərcə davam etdikcə Sultan Yavuza verilen bir dilekçedə “Budur bir zaman gəldi ki, Rum ölkəsinin xalqının çoxu Ərdəbilli olub kafirə döndü.” deyiləcəkdi.

Xoca Sadeddin, bu köçü Ol taifenin kalanı dahi terk-i diyar etmek istediler. Ölüsü, dirisine yüklenip cümlesi çıkup gitmek istediler. deyə izzah edir.

Şübhəsiz bu gedişi, Anadoluda kimsəsiz qalan türkün orada önəm və təhlükəsizlik qazanma istəyinə bağlayanlar da vardır. Ömründe ve diyarında kendüye adem dinmeyen bikarlar tuman (tümen) beyleri olup hadden ziyade itibar buldular. İşiten çıktı gitti. Yerinden ayrılup yurdunu terk idüp çiftin çubuğun dağıttı.

Osmanlı və Dulkadrlı maneləri bu yürüşü dayandıra bilmirdi. Həcc yerinə Ərdəbili ziyarət edənlər, Biz diriye varırız, ölüye değil.” deyirlərdi. Bu fikri Aşıq Paşazadə, bir söylənti kimi axtarır.

Sözssüz ki, bu hissə-hissə axının sonunda duran şəxs elə-belə, sıravi bir şəxs deyildi. Öz dövrünə görə mükəmməl təhsil görmüş birisi idi. Bu yaşda ən qanlı boğuşmaların içinə girib çıxmışdır. Çox gözəl bir döyüşçü və ovçüdur. 1500-ci ildə Tercan-Sarıqayasında bir mağarada yaşayan ve insanlara hücum edən ayını oxla vurub öldürə biləcək qədər qüvvətli və cəsarətlidir.

Azərbaycanda Xətai irsinin öyrənilməsi sovet hakimiyyəti illərindən başlanmışdır. Azərbaycanın tarixçi və ədəbiyyatşünas alimlərindən S. Mümtaz, H. Araslı, M. Quluzadə, Ə. Məmmədov, O. Əfəndiyev, M. Abbaslı kimi mütəxəssislərin bu yöndə apardıqları araşdırmalar və yürütdükləri mülahizələr xüsusilə diqqəti cəlb edir.

Son Yazılar

• Cəfərova Filizə dəstək!
• Körpə Həsən və Hüseynə dəstək olaq
• Müqəddəs Ramazan bayramı TƏQVİM 2023:Gündəlik dualar
• Novruz bayramı münasibətilə Azərbaycan xalqına təbrik
• 21 Mart-Novruz bayramıdı!

Arxivlər

Blogroll

Kateqoriyalar

• “Açık Kara” dergisi
• “Alkış” dergisi
• “Ədəbi Körpü” dərgisi
• “Güzlek”
• “Güzlek” dərgisi
• “Hece Taşları” dergisi
• “Kümbet” dergisi
• “Mevsimler” dergisi
• “Türkay” dərgisi
• “Usare” dergisi
• “Yarpuz” dergisi
• “Yeni nəşrlər”
• “Zərif kölgələr”
• “Zərrələr”
• “Kardelen” dergisi
• AJB Sumqayıt şəhər təşkilatı
• Ana səhifə
• Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti
• Azərbaycan ədəbiyyatı
• Azərbaycan Prezidenti
• Dilçilik İnsitutu
• Ədəbiyyatşünaslıq
• Haqqımızda
• Mədəniyyət
• Müsabiqə
• Müsahibə
• Pakistan ədəbiyaytı
• Prezident Mükafatçıları 2022
• Publisistika
• Ruskaya literatura
• SOCAR «Azərikimya» İB
• Sumqayıt RMTİ
• Türk xalqları ədəbiyyatı
• Türkiyə Cümhuriyyəti
• Türkiyə ədəbiyyatı

Təqvim

Mart 2023

BE	ÇA	Ç	CA	C	Ş	B
1	2	3	4	5
6	7	8	9	10	11	12
13	14	15	16	17	18	19
20	21	22	23	24	25	26
27	28	29	30	31

Son Yazılar

• Cəfərova Filizə dəstək! 22 Mart 2023
• Körpə Həsən və Hüseynə dəstək olaq 22 Mart 2023
• Müqəddəs Ramazan bayramı TƏQVİM 2023:Gündəlik dualar 22 Mart 2023
• Novruz bayramı münasibətilə Azərbaycan xalqına təbrik 19 Mart 2023
• 21 Mart-Novruz bayramıdı! 19 Mart 2023
• 22 Mart-Xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlının doğum günüdü 19 Mart 2023
• 22 Mart-Xalq yazıçısı Mehdi Hüseynin doğum günüdü 19 Mart 2023
• 21 Mart-Xalq şairi Səməd Vurğunun doğum günüdü 19 Mart 2023
• Müstəqillik dövrünün ən irimiqyaslı incəsənət layihəsinə böyük maraq var 17 Mart 2023
• Banu MUHARREM.”Türkiyəm O günəş yenə doğacaq!” 17 Mart 2023
• Banu MUHARREM.”Fərqli olanı sevdim hər zaman” 17 Mart 2023
• Xəyalə SEVİL.”Üstümdə” 17 Mart 2023
• Xəyalə SEVİL.”Səhər eyni, axşam eyni” 17 Mart 2023
• Arzu HÜSEYN.”Ən gözəl çiləm” 17 Mart 2023
• Arzu HÜSEYN.”Hər şey səni xatırladır” 17 Mart 2023
• Nigar ARİF.”GEDƏK ÜZÜ KÜLƏYƏ?” 17 Mart 2023
• Azərbaycanlı gənc xanım yazar Şəfa Vəliyevanın məqaləsi “Kardeş Kalemler” dərgisində işıq üzü görüb 17 Mart 2023
• Azərbaycanlı yazıçı Coşqun Xəliloğlunun şeiri Kardeş Kalemler” dərgisində işıq üzü görüb 17 Mart 2023
• Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda Xalq yazıçısı Süleyman Rəhimovun oğlu Aqil Rəhimovla görüş keçirilib 16 Mart 2023
• Prezident cənab İlham ƏLİYEVƏ Xalq yazıçısı ANARdan təşəkkür məktubu 16 Mart 2023